Jacques Brel het ’n hele paar chansons gemaak oor die stede en dorpe waarin hy en sy musiekgeselskap in die 1950s en 1960s opgetree en oorgebly het. Soms was hy meer verbaas as enigiemand anders wanneer sulke liedjies treffers geword het.

Omdat my kollega, Naòmi Morgan (sy lei die Franse afdeling van die taledepartement aan die Vrystaatse Universiteit waar ek werk), my in 2004 genooi het om deel te neem aan ’n Brel-vertaalprojek, het ek sommige van hierdie plek-chansons van hom intiem leer ken.

Die bekende “Amsterdam” is niks anders as ‘n outydse seemansliedjie nie. Wie skryf vandag nog liedjies oor seemanne, soos in die ou dae?

Brel het nogal kritiek gekry oor die taalgebruik daarin, veral in die laaste strofe. Ons het dié deel soos volg vertaal:

 

Op die Amsterdamkaai

Gaan matrose aan ’t suip

En hul suip en hul suip

Dat die bierskuime waai

Hulle suip op die heil

Van die Amsterdamwyf

Met haar lag en haar lyf

Het sy álles mos veil

Of hul jonk is en mooi

Of al lank in die tand

Hulle bring hulle kant

Vir ’n seeman se fooi

As ’n late nadraai

Gaan matrose aan ’t tjank

Oor hul stank kry vir dank

Pleks van liefde ’n naai.

 

Naòmi, wat die rol van Brel se eggenote Miche speel in die eerste kabaret wat ons met die vertaalde chansons van Brel saamgestel het, brei soos volg hierop uit: “Mense aanvaar blykbaar dat prostitusie bestaan, en gaan selfs heel geneë op ‘n toer van die rooiliggebied, maar kan nie verduur dat daar padlangs gepraat word oor wat daar gebeur nie. ‘n Mens gebruik tog taal wat by die onderwerp pas? Ook in Afrikaans moet die kind op sy naam genoem word… Woorde op sigself was nooit vir Brel vulgêr nie; sekere waardes, wel: mense se obsessie met geld, met die salaris van hul aanstaande skoonseun.”

Vir my is die eerste strofe van dié lied amper die mooiste:

 

Op die Amsterdamkaai

Sing matrose ‘n lied

Oor ’n ver vaargebied

Waar nog droomwinde waai

Op die Amsterdamkaai

Slaap matrose so slap

Soos bravades van lap

Van hul drifte ontlaai

Op die Amsterdamkaai

As die dagbreek al kom

Kom matrose nog om

In ’n dronkmansbohaai

Op die Amsterdamkaai

Sien matrose die lig

Hulle adem verlig

Weer die seewind se taai.

 

Baie mense dink nog dat Brel ’n Fransman was. Maar hy was ’n Belg. Hy het hom trouens beskou as ’n Franssprekende Vlaming, hoewel die Vlaminge hom onder meer vanweë sy Franssprekendheid nie juis as sodanig wou aanvaar nie.

Ek gebruik weer van die inligting wat Naòmi (as Miche) meedeel in die kabaretproduksie “My man, Jacques Brel”.

“Brel het homself altyd as ‘n Vlaamse sanger aan die wêreld voorgestel; hy het altyd gesê dat die wêreld nie weet waar Vlaandere is nie, dat hy die wêreld gewys het waar Vlaandere op die kaart lê. […]

“In 1963, byvoorbeeld in ‘n onderhoud met die Figaro littéraire: ‘Ek is Vlaandere sekere kleure verskuldig, ‘n hele kleurkaart van grys: grys-grys, groen-grys, wyse grys, grynsende grys… Ek is Vlaandere die noordewind verskuldig, wat soms so sterk waai dat jy jou liefdesverklarings moet uitskree …’

“In 1969 stel hy homself in ‘n radio-onderhoud as volg voor: ‘Ek is 40 jaar oud, van Belgiese nasionaliteit, in Brussel gebore as die seun van Vlaamse ouers. My vader kom uit Zandvoorde, by Menen. Ekself het nogal ‘n hele paar Vlaamse eienskappe.’ “En in 1971, 7 jaar voor sy dood: ‘My denke is Vlaams […] Ek is ‘n Franstalige Vlaming […] Dit is nie my skuld dat my ouers my in Frans opgevoed en na Franstalige skole gestuur het nie. Ek verstaan regtig nie waarom Vlaminge nie waardering het vir die feit dat ek hul woordvoerder met die buitewêreld is nie.’

“In Jacques se primêre skool-klaskamer was daar ‘n aanhaling van die Vlaams-gebore Emile Verhaeren (wat in Frans gedig het) wat waarskynlik ‘n groot indruk gemaak het op die toekomstige liedjieskrywer: ‘C’est la Flandre pourtant qui retient tout mon coeur.’ / ‘My hart behoort geheel en al aan Vlaandere.’”

Hierdie ‘Vlaamsheid’ van hom kom tot uitdrukking in pragliedere soos “My lae land”, “My pa ’t gesê” en “Marieke”. Laasgenoemde besing ’n meisie van Brugge wat Brel werklik geken en met wie hy waarskynlik selfs ’n kortstondige verhouding gehad het. In sy lied het hy haar egter uitgebou tot ’n soort verpersoonliking van die gees van sy veral geliefde Wes-Vlaandere. Ek reken die Vlaminge dink ook vandag so: Op die stadsplein van Brugge staan daar ’n bevallige klein standbeeld van Marieke as spelende jonge meisie.

Bowendien: “Marieke” is die enigste lied wat wêreldwyd bekend is en waarvan die refrein omtrent altyd in Nederlands gesing word, al is die res van die lied in watter ander taal ookal vertaal.

 

Ai Mariek’ Marieke

Ons liefde klim

Die torings in

Van Brugg’ en Gent

Ai Mariek’ Marieke

Ons liefde bly

Soos klokke lui

Oor Brugg’ en Gent

 

Zonder liefde, warme liefde

Waait de wind, de stomme wind

Zonder liefde, warme liefde

Weent de zee, de grijze zee

Zonder liefde, warme liefde

Lijdt het licht, het donk’re licht

En schuurt het zand over mijn land

Mijn platte land, mijn Vlaanderenland

 

Ai Mariek’ Marieke

Die lug vergrou

Die torings rou

Oor Brugg’ en Gent

Ai Mariek’ Marieke

Die lugte druil

My hart wil huil

Oor Brugg’ en Gent.

 

Ensovoorts.

 

Oor sy geboortestad Brussel het Brel eweneens ’n onvergeetlike lied geskryf. Maar die Brussel van sý tyd was in sy oë slegs ’n floue afskaduwing van die plek wat dit voor die Eerste Wêreldoorlog moes gewees het – mondain en jolig, soos sy grootouers dit geken het. Teen ’n flinke maatslag spring die lied weg:

 

Dit was toe daar nog ’n Brusseldroom was

Dit was toe daar nog net stomfilms was

Dit was toe daar nog ’n Brussellied was

Dit was toe daar nog ’n Brussellus was

 

Op die Brouckère-plein het modes gelonk

Mans wat met vroue in hoepelrok pronk

Op die Brouckère-plein waar perdetrems stop

Vroue by mans hoort met klapkeile op

Daar, op trems se bo-dek

Verwaaid, op die bo-dek

Bonshart was my oupa

Bonshart was my ouma

Hy flink, in uniform

Sy kuis, die staatsdiensnorm

Hy domastrant, sy dom sjarmant

– Maar almal eis van my verstand!

 

Brel het so dikwels gesê dat sy vader ‘n Vlaming en sy moeder van Vlaamse oorsprong was, dat die Franssprekende Wale op hul beurt in die gesig gevat was omdat hy nie oor hulle of oor Wallonië gesing het nie. Dit is waarskynlik die oorsprong van een van Jacques se mees gewraakte uitdrukkings oor België: Petit pays, petits esprits – “in klein landjies woon kleinsielige mense”. Vir baie Belge was sy liedjies nie kuns nie, maar eerder ideologiese stellings.

Daar is wel ‘n liedjie oor ‘n Waalse stad: Liège, oftewel Luik. Brel het baie belanggestel in die politiek; hy en ‘n paar Luikse politici wou selfs ‘n politieke party stig. Daar het egter niks van gekom nie. Sy liedjie oor Luik bevat geen verwysing na die politiek nie. Hy beskryf ‘n stad toegedek, van daaglikse lewe gestroop deur dik sneeu; ’n swartkleurige Maasrivier sny deur die wit… En dit alles verkry algaande huiweringswekkende simboliese betekenisse vir hom.

 

Sneeu oor Luik (Il neige sur Liège)

 

Dit stuif dit stuiwe oor Luik

en die stuiwing oor Luik

pak ’n pels sag en wit

Dit stuiwe en stuiwe oor Luik

Net die swart van die Maas

skend die wang van die wit

Die geroep het verstil

van die voëls en die tyd

van ’n kind se jolyt

en van kleur wat kon skril

Dit stuif dit stuiwe oor Luik

Die Maas vloei kil en stil

 

Dit stuif dit stuiwe oor Luik

en die stuiwing oor Luik

tussen die hemel en Luik

dit benewel die oë

Sien ek sneeu val oor Luik?

Of vir Luik sneeu na bo?

Wit en wit kom tesaam

soos ’n maagd en ’n maagd

minnaars nou wat dit waag

om ’n skoon land in te gaan

Dit stuif dit stuiwe oor Luik

Net die Maas sny deur die waan

 

Dit stuif dit stuif oor Luik

en dit sneeu ook oor my

Die Maas deurklief albei.

 

 

Sowel “Sneeu oor Luik” as “Amsterdam” is opgeneem op die laserskyf herman van den berg sing brel in afrikaans, en kan bestel word by www.hermanvdb.co.za.