I
Die Heiaanse periode (794-1185) word algemeen beskou as ’n merkwaardige tyd van rus, vrede en voorspoed in die dikwels bloedige Japannese geskiedenis. Die stad Kyoto, wat aanvanklik as Heian-kyo bekend gestaan het (wat letterlik beteken die stad van rus en vrede) en waaraan die Heiaanse periode sy naam ontleen, is in hierdie periode opgerig en was die sentrum van ’n lewe wat artistieke verfyning na ongekende hoogtes sou neem.
Toe die geishakultuur eers eeue na die afloop van Heiaanse periode tot stand gekom het, was dit op die gekultiveerde lewenswyse van die Heiaanse adelstand wat die geishas hulle handelsproduk van lewe-as-kuns geskoei het. In Heian-kyo was elke kimono ’n bestudeerde keuse, elke handgebaar ’n kunsuiting en elke tanka (’n hoogmode-digvorm van die tyd) is oorgeskryf tot perfeksie. Want in die Heiaanse samelewing was (goeie) poësie hoogmode.
Soos wat dikwels die geval is in tye van vrede en welvaart (en met genoeg arbeiders op die rysvelde om die illusie van ’n ewig harmonieuse wêreld in stand te hou), kon die kunste in die Heiaanse periode gedy – tesame met ’n ophemeling van skoonheid en die liefde. Die adelstand, veral, het hulle tyd verwyl deur die liefde self tot ’n kunsvorm te slyp, en hierin het die poësie het geen geringe rol gespeel nie. Trouens, die poësie het sekerlik in min ander samelewings deur die geskiedenis dieselfde aandag en status as in die Heiaanse liefdes- en skoonheidskultus geniet. Lesley Downer sê trouens in haar boek Geisha: The secret history of a vanishing world dat die grootste vrees van ’n lid van die Heiaanse adelstand, naas die begaan van ’n sosiale blaps, eienaarskap van ’n swak gedig was.
Bevoorregte vroue met ’n goeie opvoeding het in hierdie periode die pen opgeneem en gedigte geskryf wat tot vandag toe bekend is – dink maar aan Sei Shōnagon (c.966-1025) wie se werk The Pillow Book onlangs weerklink het in Jannie Malan se bundel In ligte laaie. Murasaki Shikibu (c. 978- c. 1014 of 1025 – oor haar sterfdatum bestaan heelwat twyfel) is die outeur van die roman Die verhaal van Genji wat in omstreeks 1 000 geskryf is en ook heelwat uitings in versvorm bevat. Hierdie klassieke werk vertel ons van die gender-ideale wat destyds aan die keiserlike hof (waar Shikibu ’n hofdame was) geheers het – Prins Genji as die ideale man word uitgebeeld as ’n digter, sanger en danser, veel eerder as ’n krygsman. Naas Shōnagon en Shikibu was daar talle vroue wat in besonderhede dagboek gehou van hulle gedagtes en ervarings, sodat moderne lesers ’n goeie beeld kan vorm van hoe vroue uit die adelstand se lewens daar uitgesien het.
Alhoewel hierdie vroue volgens die standaarde van die agste tot die twaalfde eeu uiters bevoorregte lewens gelei het, was hulle lewens tog afgesonder van die groter manswêreld buite – ’n besliste eggo van die Westerse feminisme wat in die twintigste eeu tussen die openbare en private domeine onderskei het. Hulle het hulle lewens merendeels in ’n redelik afgesonderde private vrouewêreld geslyt, merendeels binnenshuis in vensterlose huise waaruit die skemer nooit heeltemal gewyk het nie – veel anders as ons moderne beeld van die Japannese huis as oop en vol lig. Wanneer mans hulle besoek het, sou dit geskied onder die verskansing van sygordyne of ander duur en sierlike behangsels. Wanneer hulle dit buitenshuis gewaag het, sou dit altyd agter die gordyne van die rytuig wees.
Wat dus seker voorspelbaar was, was dat hierdie vrouewêreld (iets wat die latere geishawêreld in beginsel ook was, ten spyte van die geishas se ekonomiese afhanklikheid van die manswêreld) sigself in al hoe fyner besonderhede sou definieer. Skoonheid en modes het ’n al belangriker rol begin speel, en die beplanning en rituele daaraan verbonde het beslis ’n redelike deel van die dag in beslag geneem. Downer vertel dat ryk vroue tot soveel as twaalf sykimono’s oor mekaar sou dra. Die kuns was egter om die verskillende lae in perfek berekende korter wordende lengtes te dra, sodat die berekende samespel van al twaalf ontwerpe die draer daarvan in ’n kunswerk sou transformeer. En dit is presies wat die doelstelling was: om jou liggaam en lewe as kuns te hanteer.
Soos in die Europa van die Renaissance, was ’n wasbleek vel ’n belangrike skoonheidsnorm en vroue het geen tyd en moeite ontsien om hierdie voorkoms te verkry nie. Nagtegaalmis was die vernaamste bestanddeel van ’n gewilde gesigbleikroom. ’n Wit gesigpoeier met ’n loodbasis is ook soms gebruik, byna in die trant van die witlood (“ceruse”) wat enkele eeue later so gewild in die Weste was. Vir die moderne Westerse oog lyk die res van die modieus gegrimeerde Heiaanse gesig ietwat vreemd: net die middelste deel van die onderlip is helderrooi getint en die wenkbroue is afgeskeer. In die plek van die wenkbroue is twee rokerige grys kolle hoog op die voorkop aangebring. Die rede hiervoor was blykbaar om aan te dui dat jy nie ’n arbeider is nie – wenkbroue hou die sweet uit die oë, maar as jy nooit sweet nie, het jy nie wenkbroue nodig nie. Die Heiaanse mode om die tande swart te kleur met ’n mengsel van verpoeierde galneut en yster wat in asyn of tee opgelos is, is waarskynlik die heel vreemdste vir die moderne oog. Vir die Japannese fashionistas van die Heiaanse periode was ’n natuurlike gebit die hoogtepunt van onverfyndheid, en jy sou eerder dood as met maklik sigbare tande deur die lewe gaan.
Al hierdie skoonheid was egter nie vir die direkte genieting van potensiële minnaars nie – dít sou jou slegs beskore wees indien jy sekere hofmaakbeginsels nougeset sou navolg. Gerugte van ’n vrou se skoonheid sou ’n adellike man se ore bereik, waarna hy volgens die sosiale norme van die tyd te werk moes gaan om die skoonheid se aandag te trek. (Die gerug van modieuse fisieke skoonheid sou in die besonder aangevuur word indien die betrokke skoonheid ook vir haar besonder keurige handskrif bekend was.) Die man was byna sonder uitsondering altyd getroud, maar omdat die huwelik in hierdie tyd eerder ’n politieke reëling eerder as persoonlike keuse was, was getrouheid in die huwelik ’n bysaak. Die aangewese roete vir die potensiële Heiaanse minnaar was dan om ’n gedig te skryf, noukeurig te redigeer en in sy beste skrif op gegeurde en gekleurde papier aan te bied. ’n Wilgetakkie of kersiebloeisel sou as afronding dien alvorens ’n boodskapper die gedig aan die potensiële minnares besorg, wat die keurigheid van die aanbod sowel as die gehalte van die gedig sou beoordeel. Indien dit aan haar standaarde voldoen, sou die skoonheid op haar beurt ’n gedig skryf, wat die edelman dan weer op sy beurt sou beoordeel om te sien of haar handskrif en digterlike vermoëns by sy eie talente en statuur pas.
Na die geslaagde uitruiling van gedigte was die werklike affair eintlik die maklike deel. Die edelman sou gewoon sonder veel omhaal by die minnares se woning opdaag en hom op haar tatami neervly – sonder dat die huishoudsters soveel as ’n oog knip. Die minnaar se vertrek in die oggend was egter byna ’n groter geleentheid as die nag saam met die minnares. Dit was naamlik die bron van inspirasie vir verdere gedigte – hy sou ’n klaaglied skryf oor die son wat so ’n abrupte einde aan hulle nag van passie gebring het, terwyl sy geliefde hierdie gedig sou beantwoord met haar eie pennevrug. Dus, sê Downer, was die affair eintlik maar die ekskuus om die minnaars die geleentheid te gee om hulle poëtiese ambisies uit te leef. Die einde van ’n affair was daarom ook eintlik ’n gulde geleentheid om weer poësie oor ’n gebroke hart te kon skryf.
Natuurlik moes so ’n kultuur tot ’n einde kom, soos ook gebeur het toe bendes afvallige priesters en hulle huurlinge besef het dat die adelstand van Heian-kyo nie in die minste krygsvaardig was nie en dus maklike teikens vir gewapende rooftogte was. Te midde van al die poësieskryf en romantiese avonture het die stad se mans die swaardkuns heeltemal afgeleer en kon nog minder perdry. Teen 1156 het vyandelike magte die stad oorgeneem en is die edelmanne se koppe op spiese vertoon as ’n makabere herinnering aan ’n tyd toe kuns die septer geswaai het.
II
Tog is daar talle oorblyfsels van die Heiaanse kultuur wat tot vandag in die Japannese kultuur voortleef en ook die verbeelding van Westerlinge aangegryp het. Die digteres Ono no Komachi (c.825-c.900) word nie net onthou vir die agtien onvergeetlike kort gedigte wat aan haar toegedig word nie. Sy is ook die Japannese ekwivalent van ’n Nefertiti of ’n Helena van Troje – een van die grootste skoonhede wat ’n kultuur opgelewer het en steeds na verwys as maatstaf vir skoonheid.
Een van die tankas (’n gedig met vyf reëls en onderskeidelik 5,7,5,7 en 7 sillabes in elk) deur Ono no Komachi handel oor die verganklikheid:
The flowers withered
Their colour faded away
While meaninglessly
I spent my days in the world
And the long rains were falling
(Engelse vertaling deur Donald Keene)
En dit is juis die verganklikheid van skoonheid wat die boustof van die legendes oor hierdie digteres was. In die dramas in die sogenaamde Noh-tradisie is Ono no Komachi ’n karakter wat herhalend optree. In een van die weergawes probeer ’n kaptein in die keiserlike wag, Fukakusa no Shi’i no Shosho, haar hart wen. Sy is egter onversetlik: hy moet hom eers bewys deur ’n honderd nagte lank buite in die koue te slaap. Dan sal sy sy hofmakery oorweeg. Shi’i no Shosho volhard ’n volle nege-en-negentig nagte lank, maar sterf sodra die honderdste dag breek. As straf verdryf die howelinge vir Ono no Komachi uit hulle midde, maar sy sterf geen genadige vroeë dood wat haar tot ’n ikoon van ewige jeug en skoonheid verhef nie. Haar tragiese lot is om nog jare lank te leef as ’n onaansienlike ou vrou, geteister deur die geeste van die mans wie se harte sy gebreek het.
In ’n ander weergawe van haar verhaal het sy die vermoë om haar jeugdige skoonheid kortstondig te herwin en mans vanuit die skadu van die dood te beheer. Hierdie weergawe vorm die grondslag van “Sotoba Komachi”, een van die verhale in Yukio Mishima se werk Vyf moderne Noh-dramas (1956). Dit speel af in ’n voorstedelike park in die 1950’s. ’n Stokou vrou knoop ’n gesprek aan met ’n besope jong digter; sy vertel hom dan van haar jeug en hoe sy deur die jong kaptein Fukakusa begeer is. Ineens bevind die jong digter hom in die beroemde Rokumeikan-saal in Tokio wat in 1883 voltooi is, destyds ’n belangrike simbool van die verwestering in Japan tydens die Meiji-era.
Die digter, soos die ander dansendes, is verstom om die skoonheid van die jong vrou aan sy sy te sien. Hy voel geweldig aangetrokke tot haar en spreek sy bewondering vir haar uit, sonder om te besef dat hy met hierdie woorde sy eie lot verseël – alle mans wat dit waag om vir Ono no Komachi ’n kompliment te gee, is gedoem om te sterf . Hy sterf daar in die danssaal en die immer parate Japannese polisie verwyder sy lyk summier. So heers Ono no Komachi vanuit die skadu’s.
Bronne
Chapter 2. Classical. Ono no Komachi (fl. ca. 850). 2014. Beskikbaar: http://www.washburn.edu/reference/bridge24/Komachi.html. [2014, 10 Julie].
Downer, Lesley. 2000. Geisha: The secret history of a vanishing world. Londen: Headline Book Publishing.
Would Intelligence and Emotion Go Together? S.j. Beskikbaar: http://rei-saionji.com/would-intelligence-and-emotion-go-together/. [2014, 10 Julie].
Jammer, sumi-e!
Suki-jakki suki-kakki – digters moet dans. Hoopi die “immer parate Japannese polisie” het hulle sumi-er verwyder nie. Oor summi-e, oftewel inkwas skilder, stel Wikipedia:
“Ink wash painting, also known as literati painting is an East Asian type of brush painting that uses black ink — the same as used in East Asian calligraphy, in various concentrations. For centuries, this most prestigious form of Chinese art was practiced by highly educated scholar gentlemen or literati.”
Lieflik – laat mens sommer weer gryp na ‘n boek oor Manet …
Digters dans fuki-fuki op die perron.
Fuki-fuki?
Andries, die voordeel van so ‘n slapende ledemaat, jy kan met meer genot voetjie-voetjie speel met jouself.
Maria, ek is seker daar is ‘n woord in Japannees wat die manier beskryf hoe iemand soos ek met ‘n slapende linkervoet hinkepink as hy opstaan na ‘n kruisbeenmiddagete.
Desmond, Derrida was inderdaad in Japan – “an island is a place where one can only wait without waiting for what comes, the event arriving necessarily from elsewhere, from another shore, from nowhere” …
Vergelyk Counterpath (Malabou & Derrida 2004) vir ‘n vermaaklike vertelling van wat onder andere gebeur in “Tokyo Basements”; hy vertel byvoorbeeld van “in Ohio there exists a type of Danon yoghurt which is simply called “YES”. Underneath the YES to be read on the lid, we find the slogan: “Bet You Can’t Say No to Yes.”” … Dan is hy weer “in the process of buying postcards in Tokyo” (waar hy is om met “”Joyce scholars”” te praat) waar hy dan ‘n “book entitled 16 Ways to Avoid Saying No by Massaki Imai” sien en dan ook “Next to this book, on the same shelf and by the same author,(…), again in English translation: Never Take Yes for an Answer” sien … en dan kom daar ‘n Amerikaanse toeris in wat “leaned over [JD se] shoulder and sighed: “So many books! What is the definitive one? Is there any?” Derrida vertel dit was “an extremely small bookshop” en dat hy “almost replied, “Yes, there are two of them, Ulysses and Finnegans Wake, but I kept this yes to myself and smiled inanely like someone who does not understand the language.”
Die hoofstuk sluit af met ‘n aanhaling uit “Letter to a Japanese Friend”:
“When I speak of this writing of the other which will be more beautiful, I clearly understand translation as involving the same risk and chance as the poem. How to translate “poem,” a “poem”?
… With my best wishes.”
Andries, kan jy met gekruisde bene so plat op die grond sit en eet? Lyk nie of Derrida kon nie, hy sit op ‘n foto baie ongemakliklykend knielend op sy knietjies en eet …
Baie dankie vir almal se kommentaar, gedagtes, verwysings en skakels. En Andries, ek is lekker jaloers – geniet die tyd daar.
Andries, ek weet nie of Derrida ooit in Japan was nie – hy het wel die teks ‘Letter to a Japanese Friend’ gepubliseer – maar Foucault was wel. Het jy vir jou ‘n Murakami of twee ingepak?
Amanda, baie dankie hiervoor. Ek is op die oomblik in Yokohama en gaan volgende week Kyoto toe. Ek het bitter min tyd gehad om myself voor te berei, so hierdie blog is wonderlik! Ek sal versigtig in die parke vir Ono no Komachi trap. Dit val my op hoe elegant die Japannese om 1:00 in die oggend op die stasieperronne dronkdans – swart broeke, wit hemde – meestal mans. Gisteraand (oggend) het een in die rigting van ‘n aankomende trein gedans en is toe stilweg en sonder seremonie deur medereisigers in ‘n ander rigting gestuur. Wat gender betref is Japan steeds ‘n baie ongelyke samelewing, ten spyte van algemene ekonomiese voorspoed. Een spreker by die kongres wat ek bywoon skryf dit aan die feit toe dat Japan nie ‘n groot immigrantebevolking het nie en dat betaalde huiswerkers dus skaars is. Baie vroue werk gevolglik nie in die formele arbeidsmark nie en indien wel, meestal in tydelike, deeltydse poste. Nogal ‘n donker perspektief op vordering in ander lande – jou punt oor die digterlike adel en mense in die rysvelde.
ek wonder juis hoeveel van ons gaan nog oor ‘n braaksel wier bliksem soos ‘n panteon om die enkels voor die dae afgetel is…
En siende ons nou so in die Ooste kuier (dankie, Amanda!), wonder ek of Versindaba die tradisie van ‘renga’ ken? Miskien moet ons so ‘n ronde-gedig aan die gang kry? Darem minder morbied as al hierdie gestorwe digters wat opgegrawe of uitgevis word.
Mens voel al hoe sterker dat digters se versotheid op “digterlike vryheid” in strenger kanale gelei behoort te word, ten minste wat vormgewing aangaan. En die Ooste het lieflike kanale uitgestippel. Slote ook. Maar dis verblydend om te sien dat die Franse pierewaaierdenkers en laventelhaanfilosowe en ander pseudo-siel(be)grawers voorlopig ‘n bietjie moet wyk uit ons gehabbahabba hier. Alhoewel, mens twyfel nie daaraan dat die wydogiges hulle gou genoeg weer sal indraagbaar in ons gesprek nie – soos gebalsemde trofeeteksmaters (‘amants textuels’) of opgepopte rotte… (Ek vryf sommer so ‘n bietjie been.)
Nog ‘n Oosterse dame na wie se werk met vrug gekyk kan word is Ho Xuan Hong, ‘n Viëtnamese byvrou (concubine) uit die 18de eeu wat met ‘n besonder skerp skryfpenseel haar belewenisse en bespiegelings neergepen het in Nôm, ‘n tussentaal in Chinese kalligrafie geskryf wat sedertdien verdwyn het of nog net op ou grafsuile aangetref word. “Spring Essence” – ‘n letterlike weergawe van haar naam – is die titel van die bundel verse wat John Balaban skitterend en klankryk vertaal het. Gepubliseer deur Copper Canyon Press, ‘n uitstekende uitgewery waarvan julle gerus kennis kan neem. (Indien nie reeds so nie.)
Oor Li Qingzhao, gesien die Oosterse en feministiese temas hier, ‘n resensie van Ronald Egan se The Burden of Female Talent: The poet Li Qingzhao and her history in China (2013) te vinde by http://news.stanford.edu/news/2014/july/qingzhao-chinese-poet-071614.html
Hier volg haar “sang liriek,” no. 43 soos aangehaal in die resensie:
I’ve heard spring is still lovely at Twin Streams,
I’d like to go boating in a light skiff there
But fear the tiny grasshopper boats they have
Would not carry
Such a quantity of sorrow.
Amanda, baie groot dankie vir jou pragtige blog! Ook vir die kommentare
se leersame en lieflike insette. In (partykeer ) onsonnige Berlyn is nagtegaal-
mis (wat n mooi woord) nog meer oorbodig (vir hierdie doel ten minste)!
Baie dankie vir almal se kommentaar se insette. Joan, baie dankie, jou stuk oor Eveleen Castelyn is baie leersaam en interessant. Gisela – dankie ook vir die gedagtes oor ‘n ander betekenisdimensie van “tanka” – dit is nuut vir my en laat my nou weer op ander maniere daarna kyk. En hopelik, Engela, bly nagtegaalmis oorbodig in sonnige Suid-Afrika …
Uitmuntende blog, Amanda. Die inhoud en grafika vul mekaar besonders goed aan. Ook interessant is dat ‘tanka’ kan verwys na ‘n mandala wat op sy gedruk word wat dan deur ‘n mediteerder bepeins word. Meestal word dit in die Tibettaanse tradisie van die Boeddhisme gevind, vandaar die ‘wrathful deities’ wat daarop verskyn. Dié skrikwekkende knewels het gewoonlik wapens soos swaarde wat deur die onwaarhede en ‘bedrog’ van die ego moet sny/kap. Die positiewe ‘deities’ soos Tara byvoorbeeld, word op gemediteer om sodoende haar spirituele eienskappe te vervolmaak; die peinser ‘word’ dus die ‘god’. Jare se meditasie is dus betrokke in net een tanka, want dis die god (wrathful ofte not) asook die meegaande mandala wat bepeins word. Weer eens dankie vir so ‘n interessante blog, ek het heerlik daaraan gelees, Amanda.
Dankie Amanda. Mens moet glo elke dag ten minste een nuwe ding leer en danksy jou (en ook Joan) het ek vandag sommer ‘n paar nuwe dinge geleer.
My boomhuis vir n handvol nagtegaalmis!
http://joanhambidge.blogspot.com/2013/03/huldeblyk-eveleen-castelyn-1928-2004.html
Die Geishas klink net soos vandag se Hollywood sterre.
Skoonheid, elegansie, klere, posering en rolspel.
Dankie Maria! Ek leer die tanka as genre eintlik nou maar eers ken, so die verwysings gaan my baie help. Dankie ook Joan vir jou kommentaar. Ek was bevoorreg om Kyoto in 2007 te kon besoek, maar ek hoop om darem op ‘n dag te kan herbesoek.
Dit moet natuurlik in Afrikaans eerder “geisja” as “geisha” wees – my fout!
Amanda, tanka is een van my passies. Dit is wonderlik om ‘n belangstelling in die genre in Afrikaans te sien! Besoek gerus ook: http://users.mullum.com.au/jbird/Eucalypt/E-articles-myriad.html
asook
http://users.mullum.com.au/jbird/Eucalypt/E.html (sien Scribble Awards)
en
http://members.shaw.ca/uzawa/favorite.htm
Een van my gunsteling tanka boeke (wat jy seker ook ken) is: “The Ink Dark Moon” – love poems by Ono no Komachi and Izumi Shikibu, vertaal (Engels) deur Jane Hirshfield en Mariko Aratani.
Vriendelike tanka groete
Maria
In Afrikaans het Eveleen Castelyn die tanka tot groot hoogtes geneem.
Kyoto – die kersiestad – is ‘n beeldskone stad.
Insigryk oor die geisja.