op weg na kû. ’n geboorte-memoriaan (vir woorde) hiermee opgemaak tot vermaak en bemaak aan Ene Nee-Een. Deur Breyten Breytenbach. 2019. Human & Rousseau. ISBN 978-0-7981-7862-4
- Resensie deur Bernard Odendaal
.
In die (selfgeskepte) skildery op die voorblad van hierdie vier-en-twintigste dig- en/of prosaversebundel van Breyten Breytenbach sit “Boetatjie van die Kaap” kruisbeen, in die zazen- of lotusposisie dus, onder sy meditasieboom; oog van insig tussen die vingers; ’n donker gesigsmasker op. Boetatjie Blackface, van voorheen in sy oeuvre, is terug in die Kaap.
Hy, “ons ou monnik in die berge” (“2.6 bergdenke”), is eintlik onderweg na Kû – soos deur die omkykende, voëlagtige figuur, geskilder langs ’n maan bokant wat na die Bolandse berge lyk, op die voorblad gesuggereer. Kû, luidens een van die vertaalde aanhalings in die “tweede mottoblad” (dis ’n sitaat wat ook in sy 1983-bundel (“Yk”) opgeduik het), beteken leeg.
“Luister, Shariputra (Leser) …
die vorm (shiki) is nie verskillend van die leeg (kû)
en léég is nie verskillend van vórm nie.
shiki ís kû, kû ís shiki.
‒ Maka Hanya Haramita Shingyo”
Daardie leegheid, wat herinner aan die Zen-Boeddhistiese begrip van die leë, dog wonderbaarlike toestand van die niet, die satori, verteenwoordig ons ware aard; en dít is bevat in die vorm, die liggaam – ook die van die gedig. Kû vergestalt die oorspronklike bewussyn (noem dit ook god, of werklikheid, of niet), en dis ’n dinamiese veelheid van ’n leegheid, ’n belewing van “kontradiktoriese eenheid”. Laasgenoemde is ’n bestempeling wat Hein Viljoen gebruik in sy profiel van Breytenbach as skrywer in die nuutste uitgawe van Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. “Tussentoestande” (of “liminaliteit”), “nietweeledigheid” (van byvoorbeeld fiksie en werklikheid, of van taal en werklikheid, of van mens en kosmos), “dialogisering” (van byvoorbeeld self en ander, of van teks en interteks), “permutasie”, “transformasie”, “verbastering” en “topologiese vervorming” – dit is sommige van die ander terminologie wat benut word om die dinamiese, “surreazennistiese” (Viljoen se woordskepping) manifestasies van sodanige bewussyn in Breytenbach se oeuvre te (probeer) benoem.
“Hoe moet ek dit by jou tuisbring, Leser?” skop die gedig “9.12 Kû” af, wat saam met “9.11 op pad na Kû” as die titelgedigpaar van die bundel gesien kan word:
Hoe moet ek ruimte skep ook terug in die verlede verspeelde leemte
om te verduidelik dat alles moontlik is en niks sin maak nie?
Dat die skrywe nie wentel om ’n simbool, nie die beeld is vir nêrens
anders bestaan nie
maar die bymekaarkomkopulasie in beweging van lewe en dood, van
binne en buite,
van ’n verlede nou teenswoordigheid wordende om te vergaan in ’n hede
wat nog net in verdwyning ontstaan?
Dat die skryf, Leser, intiem bewus bly van die aai van jou oog onder lede
wanneer jy die saamvloei van uiterstes laat stol en terugdraai
na waar die oorspronklike pyn vandaan? (sic)
Die onderons van die digter met die leser, met “Nee-Een”, staan in op weg na kû voorop. Die bundelsubtitel wys al hierheen: ’n geboorte-memoriaan (vir woorde) hiermee opgemaak tot vermaak en bemaak aan Ene Nee-Een. Die dialogiserende verbondenheid van digter en leser vind juis in Nee-Een se palindroomstruktuur vergestalting; dié eienaam voorspel egter ook reeds die nivellerende “uitveegesig” van die digkunspoging. Die leser is, luidens die bundelopeningsgedig, vir die “ek” in die “strewe om verby sterwe” te kom, om betekenissképpend met die leser om te gaan, as ’t ware ’n lewensmaat – ’n “Lot se vrou” – in sodanige (noodlottige!) poging. Of soos dit in die tweede gedig in die bundel heet:
[…] jy wat met my die stéél is
van twee bewussyne
die dronkenskap van vlinderlig
in hierdie duisternis.
(“mottoblad”)
In die voorlaaste bundelafdeling word Nee-Een derhalwe tot “Saamnaatmaakmaat” en “saamnaatmaker” van die digter verklaar. Hoe intiem dié verbondenheid geag word, word duidelik gemaak in die visuele kunswerk wat die bundel besluit, dit wil sê heel aan die einde van die afdeling NOTAS. Dit behels ’n collagewerk waarin ’n liefdespaartjie uitgebeeld word, met “en nege ene” as opskrif – ’n frase wat meerduidig toespeel op benamings soos “Leser Eenneenee” vroeër in die bundel.
’n Mens sou dus kon sê op weg na kû is veral ’n bundel oor die digkuns en die daarvolgense verhouding digter-leser (“tweelingmotte” word hulle in die gedig “tweede mottoblad” genoem). Hulle “eenmalige lotsverstrengelde / strewe” (“(vir Lot se vrou)”) via “die gedig se bewegang” is juis (tevergeefs!) gemik teen die dood – daardie “perfekte palindroom” (“2.7.1 (fokof)”).
“I am Life dancing with Death / I am Death dancing with Life / You are the Dance / We are one breath,” word ene Ka’afir in die titellose gedig 1.1 aangehaal (’n skrywersnaam, maar wat klankgewys ook op die kontinent Afrika sinspeel).
Van hierdie (voorlopig) onbesliste stryd, hierdie digterlike doenery-én-ontdoenery, is die taal- en (inter)teksspel wat hierdie bundel deurspek (soos voorheen in sy oeuvre), ’n teksvergestalting. Die talige en tekstuele spel – daar is ook talle meesprekende foto’s, skilderye en collage-agtige visuele kunswerke opgeneem in die bundel – funksioneer verikoniserend van ’n dubbele, ironiese noodwendigheid (of gedoemdheid): die onvermydelike (her)skeppende omgaan met die bestaan en sy betekenisse én die nivellering daarvan. Oftewel: die verwering teen én deur die verganklikheid. Vergelyk:
in die oord van word
dra ‘woord’ immers beide
die demensie van ‘droom’
en die skadu van ‘moord’[.]
(“4.5.1.1”)
Die titel van die eerste genommerde afdeling, en die uitgebreide onderskrif daarby, is ’n sprekende voorbeeld van sodanige klank- en woordspel (en die betekenisspel wat daarmee gepaard gaan): “1. METAFORISMES / met meta-aforismes, is-mos, / asem, meisies, messe, / metafore, sêmafore en maaifoedies”.
’n Lewensdriftige skeppingskrag word beklemtoon, maar ook die noodwendige vergeefsheid daarvan; die nietweeledigheid van bestaan en vergaan. “Kom laat ons sing,” so weerklink die bekende frase uit een van wyle Adam Small se bekendste gedigte herhaaldelik in op weg na kû op – maar, relativerend, ook die ewe bekende “aanhougeraasmaak”, na aanleiding van een van Jan Rabie se surrealisties-absurde werke.
Hierdie lewe is maar “Die helle Seite des Todes” (die helder kant van die dood); daarom dat, in die lig hiervan, “[d]ie klipvis wat in Wakkerstroom swem se naam […] Jetztzeit” (“Noutyd”) is. Aldus twee van die oënskynlik teenstrydige ‘wyshede’ wat in dié afdeling opgeteken staan.
Ook die sosiopolitieke betrokkenheid en die erotiese inslag wat so kenmerkend van heelwat van Breytenbach se werk is, word in sommige van hierdie inleidende “metaforismes” aangekondig as temas wat deur die bundel vleg, onder meer as uitingsvorme van die genoemde lewens- en skeppingsdrif.
In afdeling 2. nagpsalms: WOKNAAKWYFWEESHEID (met die kopknik rigting Peter Blum) word die liefdeserotiek-motief juis reeds uitgelig – maar eerder as metafoor vir die digkuns se “naakwoord” (luidens die titel van gedig 2.4). Dié spulse, besete soort digkuns gee (weer en weer, al word dit uitgewys as ’n vergeefs strewe) woordgestalte aan verhoudings soos dié tussen digter en leser, gedig en wêreld, bestaan en vergaan. Een en ander en saam, na-een en naat en soom is woorde wat as motiewe hiervan opduik. Nog prominenter is die liefdeserotiektema in die “volopmaan se woordoorloopsels” van afdeling 3. Dit bevat naamlik ’n reeks haikoeagtige tersines in speelse volkstaalstyl, en wat iets van N.P. van Wyk Louw se “Klipwerk” in gedagte roep.
Afdeling vier is “die dood is ’n oordrywing” (’n klein reis)” getiteld. “[D]oodgaan” word as motief sentraal gestel – “[l]et wel: nie dood nie”, luidens gedig “4.2 Bring doodgaan ooit verlossing?” – maar terselfdertyd, getrou aan die nietweeledigheidsaard van die Zen-Boeddhistiese beleweniswyse, ook die viering van “Oupa Lewe”. Laasgenoemde geskied by wyse van verkennings van die bewussyn en die geheue, van droom en verbeel, en van poësieskepping. ’n Roerende gedig soos “4.2.5 wakkerword is ’n gebed” het ’n opvallend religieuse toonaard:
dankie vir die geleentheid
nou dit nog vroeg in die dag is
om asem te mag haal,
dankie om te belewe
[…]
dankie om die geleidelike dynserigheid
van vergaan mee te maak
[…]
dankie vir hierdie lyf as ervaring
se organe en ledemate die sintuie
nou swaar en byna verby
[…]
[…] dankie
vir wat deurgaan as verstand,
meer versand maar met die wete
van maan om verdonkering te laat taan
[…].
Afdeling vyf, Interlude, bied hierna ’n beskoulike verposing, naamlik (weereens) aangaande die (soms eroties getinte) “tussen-spel”, “die saam-een” wees (gedig 5.1), van digter en leser. Hierteenoor oorheers beweging, reis, verandering, (ver)wording – en die taal/digkuns, die “metafeer” van sodanige vaart (gedig 6.12.1) – as tematiese kompleks in afdeling ses (titel: téénwoord/maanwater/skryfvleis). “[O]ns is die inheemse veranderaars vertaal in die eerste en laaste mense se inkleurtaal,” maan die digter naamlik sy (Afrikaanse) leser in gedig 6.3.1, met “enjambemente/oorgang/oorkant” as sprekende titel.
Aangrypend is die klag wat Breytenbach aangaande Afrikaans se bedreigde status aanhef in gedig 6.9. So luit die eerste strofe:
wanneer jy die moedertong
in my mond laat verdor
neem jy die wêreld weg
verduister jy my geheue
maak jy dat ek as vreemdeling
en sonder ’n eie paar skoene
die toekoms moet ondergaan
wat ek nie meer fatsoeneer nie
nog net interpreteer
nie betree nie[.]
Die (gewaande) aard en funksie(s) van die digkuns – “daaigoed vir ’n eenbeen-dans”, luidens ’n subtitel) – kom in die kalklig in afdeling 7. HANDSANGE. Meer spesifiek word die digkuns as vergestalting van bewussyn en derhalwe van gemeenskapskepping onder woorde gebring. (Nie verniet dat die erotiektoespelings weer hier opduik nie.) Kort daarop word gemeenskapskepping as moontlikheid egter in die wind geslaan:
jy soek gemeenskap?
probeer jou ’n samelewing verbeel?
dit sal in asemmerking geneem
die nodige aanddag geniet
om van die hand gewys te word[.]
(“7.1 vir die skryfmaat: Ene Nee-Een”)
Op gepaste wyse word ’n kanonieke digvorm soos die sonnet hier ingespan – in ’n reeks gedigte waarin die tradisionele kenmerke daarvan al hoe meer sóék raak.
“[O]m die maan in ’n net van son te probeer vang” – so lui die (self)spottende titel van een van hulle (gedig 7.4). Dis soos om “te wil sing in Berg Kû se voëltaal,” verklap ’n ander (“7.3 die sonnet as aankomeling”).
Die gesprek oor digwerk en die digter-leser-gemeenskapverhouding word weergegee in onder andere twee uitgebreide monoloë: die (nou al in Breyten se oeuvre te verwagte) eie verjaarsdaggedig “7.12 weer en verweer: maanpoen vir die 16de September 2016: monoloog vir twee monde” (’n gesprek met ’n “sy” word oorvertel); en “7.13 (m)aanwesig: die saamnaat ’n landelike berig”, gerig aan “Johnny Blom” (“Jan Blom” synde een van die skrywersname wat Breytenbach voorheen in sy werk benut het).
Ingesluit is voorts ’n aanmoedigingsvers vir mededigters (“7.10.1 omswerwing”), en een (die reeds vermelde “7.1 vir die skryfmaat: Ene Nee-Een”) gerig aan “liewe hand”, die digter se skryfhand – en wat, soos die titel aandui, die naam gegee word wat ons tot dusver in die bundel leer ken het as toegesê aan die leser.
Laasgenoemde is wéér die gespreksgenoot in die voorlaaste bundelafdeling: 8. ’n Handboek Skryfnotas vir Leser as Saamnaatmaakmaat. Die bepeinsinge hierin, “[s]onder kop of stert of deurlopendheid” soos een van die afdelingmotto’s dit wil hê, kry beslag in sowel prosa- as poësie-agtige teksvorme.
[J]y sê die gedig is die waan
van saameenweesbestaan?
die raam waarbinne ons staan
om te vergaan en soek na asem
sodat jy wat ek is
namens skrywer leser
ook mag salaam
om die ruim te aanbid
en aanhou beweeg om stil te word?
droom dan maar jou leë droom
kom laat ons sing,
lui dit aan die slot van gedig 8.13. Vorm bly/word leegte; leegte bly/word vorm.
Des te dringender word dié besef in die aangesig van die einder (titel van die negende en slotafdeling), hier waar Breytenbach hom op die drumpel van sy negende lewensdekade bevind (hy word in September tagtig). Nege is simbolies ’n voltooiingsgetal, die getal van die kroonblare van die lotusplant se blom – so het ons al geleer uit ’n Breytenbachbundel soos Lotus (1970). “Leser, jy moet maar maak of ek nie daar is nie sodat ek ’n wyle nog mag maak vir waar,” skerts hy (ietwat weeïg) in die onderskrif by hierdie afdelingtitel.
Die luimigheid én die weeïgheid oor die betreding van hierdie uiterste limiet weerklink ook op ander plekke in hierdie afdeling.
Die sterflikheidsgegewe het, soos Viljoen in sy Breytenbachprofiel aantoon, uit die staanspoor ’n sentrale plek in die digter se oeuvre beklee. Dwingender as in op weg na kû het dit egter nog nie gefigureer nie.
Steeds het dit ’n verhewigde kreatiwiteitsdrif as reaksie by die digter tot gevolg. Alles word tot digkuns verwerk en omgewerk. Selfs motto’s word as digwerk aangebied, en waarin eie en ander se woorde moeilik ontwarbaar raak. Dieselfde geld die NOTAS wat agterin die bundel aangebied word, soms ter verklaring van aspekte van die gedigte waarvan hulle die nommers dra, maar heel dikwels as voortdigtings op daardie gedigte. ’n Web van aangehaalde en eggo-ende tekste, ook van eie skepping, en in meerdere tale, strek deur die bundel. Voeg hierby die vervaging van literêre genregrense, asook die deurspekking van die bundel met visuele kunswerke. Dis die héle Breyten Breytenbach, pseudonieme en al, foto’s van homself en sy vriende/geliefdes en al, woord- en beeldende kunswerke en al, wat die leegte voor ons oë vol kom dans.
Dit geskied by wyse van ’n bundelstruktuur – soos eintlik die opset van sy hele oeuvre – wat as van transformerend-variërende, oftewel fugale aard bestempel kan word. (Hein Viljoen praat in sy profiel van Breytenbach van ’n “swerfjoernaalagtigheid’ in hierdie verband.) Een van die gedigte in die bundel (4.3.3) dra juis “fuga” as titel. ’n Ander (7.8.3) heet “cantus firmus” – ’n term wat dui op ’n musikale struktuur waarin ’n bepaalde melodie as basis dien vir ’n polifoniese komposisie. Die sterflikheidsgegewe is die “cantus firmus” van hierdie bundel; die digkuns die polifoniese uit- én kontrawerking daarvan. Soos dit teen die einde van gedig 4.3.3 lui:
[…] gee […] toe
dat die dood ’n herrangskikking
van veranderende en so verskuiwende
(verganende) danspatrone
gaan uitstippel tot in die verskiet[.]
Om ’n omvangryke, diepsinnige digwerk soos hierdie bundel onder oë te neem, is geen geringe onderneming nie. Ek het in hierdie resensie maar net hier en daar kon krap in die vrugbare grond daarvan.
Tog voel ek reeds ryklik beloon deur my poging. Aangevuur om steeds nuut te word teen die niet in; om op “die lang sterwensgang na Kû, die koebaai” soos die groot Duitse skrywer Goethe te bly vra na “Mehr Licht!”, en te bly “negeergenereer (aanhalings uit gedig 8.3).
Watter belewenis is hierdie bruisende sterflikheidsbundel nie.
Bernard, ‘n goeie taksering van ‘n komplekse en aangrypende bundel.