Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

PERSBERICHT

P.C. Hooft-prijs 2021 voor poëzie voor Alfred Schaffer

Op maandag 14 december 2020 heeft het bestuur van de Stichting P.C. Hooft-prijs voor
Letterkunde de P.C. Hooft-prijs 2021 toegekend aan Alfred Schaffer (1973). Dit gebeurde op
voordracht van een jury bestaande uit: Jeroen Dera, Janita Monna (voorzitter), Ester Naomi
Perquin, Carl De Strycker en Michael Tedja. Aan deze belangrijkste Nederlandse literatuurprijs voor
een oeuvre is een geldbedrag verbonden van € 60.000. De prijsuitreiking, die in mei plaatsvindt,
wordt georganiseerd door het Literatuurmuseum. Hoe de uitreiking er uiteindelijk zal uitzien, is
afhankelijk van de beperkingen die de coronapandemie oplegt.
Alfred Schaffer (47) behoort tot de dichters aan wie op relatief jonge leeftijd de P.C. Hooft-prijs ten
deel is gevallen. Alleen Lucebert (43), Gerard Reve (45) en Rudy Kousbroek (46) waren jonger, Gerrit
Kouwenaar en Remco Campert even oud. Schaffer is wel de eerste laureaat die in de 21ste eeuw
debuteerde, namelijk met Zijn opkomst in de voorstad (2000). Schaffer heeft inmiddels tien bundels
gepubliceerd; dit jaar verscheen Wie was ik. Zijn werk werd meermalen bekroond, onder andere met
de Awater Poëzieprijs, de Jan Campert-prijs en de Paul Snoek Poëzieprijs. Hij is als lector Nederlands
verbonden aan de Stellenbosch University en schrijft poëziekritieken in De Groene Amsterdammer.
Recente laureaten in de categorie poëzie zijn: Nachoem Wijnberg (2018), Anneke Brassinga (2015),
Tonnus Oosterhof (2012) en Hans Verhagen (2009). Bekijk een overzicht van eerdere laureaten op
www.literatuurmuseum.nl/literatuurprijzen
Enkele overwegingen van de jury:
‘Schaffers gedichten laten zich in eerste instantie vaak lezen als willekeurige passages uit een
oneindige stroom observaties – maar die willekeur is schijn. Zijn poëzie omvat zeer precies gekozen
momentopnames, met zinnen die ogen alsof er een scalpel aan te pas is gekomen.’
‘Alfred Schaffer is een dichter die zonder met modes mee te waaien midden in deze tijd staat. Dat uit
zich in zijn neus voor moderne communicatievormen, maar vooral ook in de oprechte betrokkenheid
met de wereld die uit zijn verzen spreekt. Schaffers poëzie is nooit los te zien van de context van
Zuid-Afrika, het land waar hij sinds 1996 – met een onderbreking van enkele jaren – woonachtig is. In
zijn gedichten resoneert de verhouding tussen wit en zwart regelmatig, ook vanwege de persoonlijke
achtergrond van de dichter, die een Arubaanse moeder heeft.’
Noot voor de redactie:
Voor nadere informatie kan men zich wenden tot:
Aad Meinderts (directeur Literatuurmuseum en ambtelijk secretaris van de Stichting P.C. Hooft-prijs voor
Letterkunde): aad.meinderts@stichtingnll.nl 070-3339633,
of: Janita Monna, voorzitter van de jury (janitamonna@gmail.com of carl.destrycker@poeziecentrum.be)
Bij publicatie foto verplicht vermelden: (NAAM FOTOGRAAF).

 

Dis ’n warm somersmiddag in 1963. Stanislaw Ulam sukkel om sy oë oop te hou; die wiskundekongres is vervelig. Gedagteloos begin hy om getalle neer te skryf, gevolg deur krabbels en lyne. Die wiskundige sit en doodle, maar vir die ander lyk dit of hy aandagtig sit en aantekeninge maak. Later sou dié genie uit sy skets vasstel dat die posisies van priemgetalle in ’n hoë digtheid uitgestippel lê in sekere horisontale, diagonale en vertikale lyne, wat bekend sou word as “Ulam se spiraal”.

Ons almal doodle van tyd tot tyd. Studente en skoolkinders doodle tydens klasse; en wie van ons teken nie deur die loop van ’n lang telefoongesprek abstrakte meetkundige konstruksies, spotprente van vriende, landskappe, of ander surreële simbole nie? ’n Doodle (ook bekend as ’n krabbel) kan kortliks beskryf word as ’n tekening wat iemand maak terwyl sy aandag op iets anders gevestig is. Vir die doel van hierdie artikel gebruik ek die woord “doodle”, omdat “krabbel” (vir my gevoel) eerder aan kinderkuns herinner, en moontlik beperkend is as dit kom by die kompleksiteit van visioenêre kreatiwiteit soos Ulam se spiraal, of die doodles van Leonardo da Vinci, waarin hy die wette van friksie neergelê het.

Doodles word bestudeer as onderdeel van handskrifontleding (grafologie), maar ook as kunsvorm (doodle art), byvoorbeeld die werk van Jabson Rodrigues en Jim Bradshaw, wat op hul beurt weer oorvleuel met spotprente en advertensiekuns. Alhoewel grafologie ’n nuttige hulpmiddel is om deur middel van skrifanalise sekere karaktereienskappe inherent aan ’n individu af te lei, word dit steeds as ’n feilbare pseudowetenskap beskou.  Nie almal is ewe begaafd as dit by doodles kom nie: die werk van ’n gewone persoon sal uiteraard verskil van iemand met kunstalent. ’n Doodle is onderworpe aan dieselfde logika as drome. Dit funksioneer soos dagdrome op papier. Die laer intellektuele dele van die brein is werksaam, en in hierdie ontspanne, verveelde, of onbewaakte oomblikke krabbel die persoon, soortgelyk aan ’n kind wat nie sy hand oplig terwyl hy ’n prent inkleur nie, omdat die oog-hand-koördinasie nog nie ten volle ontwikkel het nie. Daarom is doodles simbolies, abstrak, of gelaai met obskure droomsimboliek. In ’n studie wat professor Jackie Andrade, verbonde aan die Universiteit van Plymouth gedoen het, is bevind dat doodles mense help om beter te fokus en die geheue stimuleer. Die tekening tree op as tipe tussenganger tussen gedagteloosheid en gedagtedruk, en dit help om inligting makliker vanuit die geheue te herroep. Die persoon wat doodle se onderliggende bewussynsinhoud speel ’n rol. Die volgende items word dikwels geteken: harte (’n romantiese belewenis); motors en bote (’n begeerte om vakansie te hou, of ’n nomadiese wanderlust); kos (’n begeerte om te eet, veral as die persoon honger of op ’n dieet is); vuurwapens en messe (openlike of onderdrukte aggressie); tralies of webbe (as die persoon vasgekeer voel), ensomeer.

Hoe lyk die doodles van bekende skrywers en digters?

In die onderstaande foto het Vladimir Nabokov aantekeninge gemaak op die eerste bladsy van die Engelse vertaling van Kafka se The Metamorposis. Duidelik het hy ’n paar voorstelle (verbeterings?) in gedagte gehad. En let op die kewers en vlinders: Nabokov was ’n entomoloog van beroep, met spesialisering in Lepidoptera. Ongelukkig is sy navorsing, wat die klassifikasies van nuwe skoenlapperspesies insluit, eers na sy dood ernstig opgeneem.

Vervolgens ’n absurde doodle deur Samuel Beckett, soos uitgekrap in die oorspronklike notaboek van die manuskrip Watt.

Allen Ginsberg was ’n toegewyde Boedhis. Met die blom het hy vermoedelik ’n “Oṃ maṇi padme hūṃ”-lotus geteken, en ’n mens sou kon raai dat “AH” dui op die middelste lettergreep in die bekende “Om Ah Hum”-mantra.

Franz Kafka se angst is ook sigbaar in sy doodles. Alhoewel hy heimlik begeer het om ’n goeie kunstenaar te wees, het hy sy tekeninge weggesteek vir sy vriende en opdrag gegee dat dit verbrand moet word as hy tot sterwe kom. Dit het nie gebeur nie: na sy dood het herdrukke van Kafka se werk verskyn, kompleet met sy doodle-kuns as omslagontwerp, soos “Die man by sy lessenaar” getuig.

Onderstaande doodle vorm deel van ’n brief wat Charles Bukowski geskryf het aan die Sycamore Review, uitgawe 3.2. ’n Man met ’n groot neus en bottel whisky…

Hierdie bedrywige doodle het die Amerikaanse skrywer, Henry Miller, wat bipolêr was, tydens ’n maniese fase gemaak. Die skrywer was ook omstrede weens die seksueel eksplisiete inhoud van sy romans.

Alexander Pushkin was ’n begaafde kunstenaar, bekend vir die talle doodles in die kantlyne van sy manuskripnotaboeke. Hy het graag vriende, politici, hande en voete geskets. Sy doodles is later apart gebundel as Drawings by Alexander Pushkin.

Dit verbaas seker nie dat die Bengaalse digter, filosoof, dramaturg en mistikus, Rabindranath Tagore, ook ’n kunstenaar in eie reg was nie – hy het graag sy handgeskrewe gedigte geïllustreer.

Die digter-skilder, Breyten Breytenbach doen die omslagkuns van sy bundels self. Sketse, doodles en ander grafika vergesel ook sy poësie.

Verwysings: 

http://spierpoetryfestival.co.za/poet/breyten-breytenbach-2/

http://jayce-o.blogspot.com/2012/05/doodle-art-introduction.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Doodle

http://flavorwire.com/147177/idle-doodles-by-famous-authors

https://www.amazon.com/Drawings-Alexander-Pushkin/dp/B00MD73F1E

http://isharethese.com/doodles-by-rabindranath-tagore/

Harry ter Balkt leest zijn gedichten tijdens de opname van zijn luisterboek ‘Wij waren daar niet toen wij daar waren’, Nijmegen, lente 2008

 

Keelpastilles! En het gezwets in dit gatenkaashoofd.

Zo buig ik voorover over mijzelf en mijn adem die ademt.

De roestvrije velden die ik zag, de dappere hondsdraf

en de overloop waar mijn klimgrage geest nog gaat verdwalen,

 

ja, dit is een voorspelling! Ik lees mijn allereerste en mijn

tweede schrijfmachinevers en zo maar door, vacuüm gezogen

in dit glazen hok, dwars door de verwarring van de technicus

en het schateren van Willemien, ijzervreetster,

 

heilsoldate. Stevig zit ik waar ik zit. Op de geluidsgolven

meeliftend lees ik weergaloos na weergaloos gedicht

in de dikke microfoon, zeg ik het zelf niet dan zeg ik het zelf.

 

Soms als ik mij een ogenblik niet horen kan of snap

dan stop ik even, wacht en kijk naar mijn papieren,

neem een flinke slok vrieskoude koffie, rook nog wat.

 

 

 

In Memoriam H.H. ter Balkt (1938-2015), miskien wel die grootste Nederlandse digter van die afgelope twintig, dertig jaar.

 

Amsterdam, 27 januari 2015

PERSBERICHT

Alfred Schaffer wint zevende Awater Poëzieprijs

De dichtbundel Mens Dier Ding van Alfred Schaffer heeft de Awater Poëzieprijs 2014 gewonnen. Dat wordt vandaag bekend gemaakt in het nieuwe nummer van poëzietijdschrift Awater. Negenentwintig Nederlandse en Vlaamse ‘beroepslezers’ (poëziecritici, -wetenschappers en –bloemlezers) kozen uit het poëzieaanbod van het afgelopen jaar de bundel die zij het meest waarderen. Mens Dier Ding van Alfred Schaffer, verschenen bij uitgeverij De Bezige Bij, werd met een ruime meerderheid als winnaar verkozen.

De Awater Poëzieprijs is de jaarlijkse poëzieprijs van poëzietijdschrift Awater ter waarde van € 500,- . Voor de toekenning van de prijs is een keur aan ‘beroepslezers’ (medewerkers van o.m. De Volkskrant, De Morgen, NRC Handelsblad, Het Parool, Vrij Nederland, Poëziekrant, De Groene Amsterdammer en Awater) gevraagd een top 3 in te leveren van dichtbundels uit het afgelopen jaar. Aan de hand van deze top 3 kregen de bundels punten toegekend.

Enkele citaten uit de oordelen over Mens Dier Ding:

• “In Mens Dier Ding staat de Zuid-Afrikaanse verzetsheld/tiran Shaka Zulu centraal, maar Alfred Schaffer viert bovenal dat poëzie vrijheid is in taal en vorm. Wat een verademing!”
• “Een indrukwekkende, monumentale bundel, die erin slaagt zijn spankracht 141 pagina’s lang te behouden: mythologische geschiedenis, een anachronistische, gefabuleerde biografie van Sjaka Zoeloe en sciencefiction in één. Een ingenieus opgebouwde bundel rond een werkelijk verzinsel.”
• “De huiveringwekkende herschepping van het verhaal van Zoeloekoning Sjaka heeft me het hele jaar vergezeld.”
• “Hallucinant caleidoscopisch Meesterwerk.”

Op woensdag 4 februari a.s., aan het eind van de Week van de Poëzie, zal de prijs tijdens het Gedichtenbal in de Stadsschouwburg in Amsterdam officieel aan Alfred Schaffer worden uitgereikt.

Eerdere winnaars van de Awater Poëzieprijs zijn:

2013: Mustafa Stitou − Tempel

2012: Menno Wigman – Mijn naam is Legioen

2011: Anne Vegter – Eiland berg gletsjer

2010: K. Michel – Bij eb is je eiland groter

2009: Arjen Duinker – Buurtkinderen

2008: Tonnus Oosterhoff – Ware grootte

Hartelijke groet,

Myrte Leffring

bureauredacteur

 

Stichting Poëzieclub / Awater

Nieuwezijds Voorburgwal 330

1012 RW  AMSTERDAM

 

 

Die VSB Poëzieprys word jaarliks aan die beste Nederlandstalige bundel van die voorafgaande jaar toegeken en beloop 25,000 euro, wat dit die grootste prys maak (in geldwaarde) wat ‘n digbundel in die Lae lande kan verower. Gister is die kortlys vir vanjaar se publikasies deur die keurkomitee bekend gemaak en dit verheug ons om te kan berig dat Alfred Schaffer, wat welbekend is aan die Afrikaanse poësieliefhebbers een van dié finaliste is vir sy bundel Mens Dier Ding. Die ander finaliste is Piet Gerbrandy (Vlinderslag), Sasja Janssen (Ik trek mijn species aan), Hester Knibbe (Archaïsch de dieren) en Peter Verhelst (Wij totale vlam).

Vir Piet Gerbrandy (1958), Sasja Janssen (1968) en Peter Verhelst (1962) is dit die eerste keer wat hulle genomineer word vir dié gesogte prys wat die eerste keer in 1994 toegeken was. Daarteenoor is dit Hester Knibbe (1946) se tweede nominasie en Alfred Schaffer (1973) se vierde keer. Vantevore was hy genomineer vir sy bundels Dwaalgasten (2002), Geen hand voor ogen (2004) en Kooi (2008).

Volgens die berig NRC se webtuiste die volgende: “Het samenstellen van de shortlist viel de jury zwaar. Dat valt op te maken uit het voorlopige juryrapport. De selectieprocedure zorgde voor ‘werkelijke spanning binnen de jury’. Een gevolg van de kwaliteit van de ingezonden bundels – die was hoog. Volgens de jury van een ‘verbluffend hoog niveau’ zelfs. In totaal werden er 107 bundels ingestuurd. Vernieuwingsdrift was in het gros van die bundels niet terug te vinden, vond de jury. Wel ‘humor, oorspronkelijkheid en kwaliteit’.”

Vorige wenners is onder andere digters soos Hugo Claus (1994), Leo Vroman (1996), Gerrit Kouwenaar (1997) en Leonard Nolens (2008).

Schaffer is natuurlik heel goed bekend aan Afrikaanse poësieliefhebbers danksy die bundel Kom in, dit vries daarbuite (2013: Protea Boekhuis) wat uit ‘n verskeuse deur die digter bestaan wat besonder treffend deur Daniel Hugo na Afrikaans vertaal is.

Oor die benoemde bundel, Mens Dier Ding, het Janita Monna haar in haar resensie soos volg uitgelaat: “Schaffer laat zien tot wat voor dierlijks een mens in staat is en hoe weinig een mensenleven soms waard is. Dat doet hij met humor, met schwung, teder en bedachtzaam; in poëzie waarin ‘bloeddorst’ eruit kan zien als een ‘massief brok pure chocolade’. De in Zuid-Afrika wonende Schaffer maakte al indruk met zijn vorige bundels – voor Kooi (2008) kreeg hij de kreeg hij de VSB Poëzieprijs. Mens Dier Ding grijpt je naar de keel, en dat gebeurt niet dagelijks bij poëzie.”

Nog skakels wat jou mag interesser, is na die onderhoud wat Marlene Malan vroeër vanjaar met die digter gevoer het, en Yves T’Sjoen se insigegewende essay oor Schaffer se digterskap. Uiteraard vergesel ons beste wense heierdie skrywe en kan ons maar net hoop dat daar op 28 Januarie 2015 vreugdevure gestook gaan word op alle fronte wanneer die wenner in Rotterdam aangekondig word.

Vir jou leesplesier volg ‘n gedig uit Mens Dier Ding.

*

Sjaka die slaapt met zijn speer.

Staand.
Vogels, vlinders, alles wat beweegt sterft door zijn blik.
Bij vrije verkiezingen zou hij grandioos verliezen.
Wie hem liefheeft stuurt hij op een hopeloze missie.
Om te creperen onderweg
of om terug te keren, uitgemergeld.

En dan die vragen en die opdrachten.
Breng die berg daar naar mijn huis.
Breng mij een edelweis.
Hoeveel is 33.445.678 maal 17.578.798.906 gedeeld door 21.
Wie zou oorspronkelijk de mannelijke hoofdrol spelen
in Gone with the wind.

Waar denk ik aan op dit moment.

Niemand die een antwoord heeft
of aan de opdracht kan voldoen, behalve twee of drie –
ook die vinden de dood.

 

De perszaal blijft leeg.
Het hoofdkwartier verlaten
Geen mens die Sjaka’s daden nog bezingt
het vuur is bezig te doven.
Blazen beste onderdanen, blazen!

© Alfred Schaffer (Uit: Mens Dier Ding. 2014: De Bezige Bij)

Met Alfred Schaffer op de brug

– Yves T’Sjoen

In het fonds van Protea Boekhuis (Pretoria) verscheen Kom in, dit vries daar buite (2013). Deze ‘zelfbloemlezing’ van Alfred Schaffer – de term is geïntroduceerd in de opstellenbundel De tweede gisting (Amsterdam University Press, Amsterdam 2001) door medesamensteller Ad Zuiderent ─ presenteert in totaal 48 gedichten waarvoor de auteur putte uit de vijf Nederlandstalige dichtbundels die hij vanaf het debuut Zijn opkomst in de voorstad (2000) tot de met de VSB-poëzieprijs bekroonde bundel Kooi (2008) heeft uitgegeven alsook uit het op dat moment nog onuitgegeven dichtwerk Mens Dier Ding (2014). De tweetalige auteurseditie bevat naast de brontaalteksten de door Daniel Hugo vervaardigde vertalingen (“regtig Afrikaanse weergawes van die Nederlandse tekste”, Alfred Schaffer in gesprek met Danie Marais, Versindaba, 8-3-2013). Kom in, dit vries daar buite fungeert als de door de auteur zelf georkestreerde introductie van diens literaire productie in het literaire systeem van het Afrikaans. De selectie wil niet representatief zijn, volgens de schrijver, maar tracht wel een Zuid-Afrikaans leespubliek aan te spreken. Het beeld dat de dichter van zijn literaire werk construeert, is bij nader toezien toch niet zo vrijblijvend of pragmatisch als uit deze uitspraak kan blijken.

1. Kom in, dit vries daar buite als bruggenhoofd

De Nederlandse commentatoren van Schaffers poëzie, met name van Mens Dier Ding, spreken een enkele keer over “de Zuid-Afrikaanse dichter” (Rein Swart, VPRO-Boeken, 8-6-14), andere keren over “de Nederlandse dichter” en verder “de in Zuid-Afrika wonende Alfred Schaffer” (Peter Swanborn, de Volkskrant, 22-2-14), “Schaffer doceert aan de universiteit van Stellenbosch in Zuid-Afrika” (Willem Thies, Poëziekrant 2014/3) en “de grote bundel Mens Dier Ding waarmee Alfred Schaffer is teruggekeerd in de Nederlandse poëzie” (Erik Lindner, Poetry International Rotterdam, 19-2-14). Met die terugkeer doelt de criticus wellicht op de stilte van zes jaar tussen Kooi en de jongste dichtbundel. De verwarring bij critici omtrent de actuele identificatie van de dichter, inzake het literaire systeem waartoe diens schrijverschap moet worden gerekend, geldt ook de auteur zelf. In het eerder geciteerde interview met Danie Marais wordt Schaffer de vraag voorgelegd hoe hij “die tussengangerskap as digter en literêre kommentator – enersyds hier en andersyds in die Lae Lande” ervaart. De dichter is niet alleen ook een literatuurbeschouwer – een veel voorkomende combinatie van dichterspraktijk en poëziebeschouwing (onder anderen Maria Barnas, Piet Gerbrandy, Luuk Gruwez, Gerrit Komrij, Rob Schouten) ─ hij is daarenboven actief in het literaire bedrijf van Nederland en van Zuid-Afrika. De ambivalente positie tussen twee taalgebieden omschrijft hij met een verwijzing naar Elisabeth Eybers als “schizofreen”. Schaffer stelt het als volgt: “Het is soms best vermoeiend en frustrerend te leven tussen dat Nederlands en Afrikaans […]. Het is alsof mijn taal begint te verbrokkelen, mijn woordenschat te slinken. Het Nederlands dat niet dagelijks wakker wordt gehouden omdat ik het niet dagelijks met anderen spreek, en het Afrikaans dat ik, voorlopig toch, niet grondig genoeg machtig zal worden. Ik hoor nergens meer bij, niet hier en niet daar, zo voelt het tenminste”. Ook Phil van Schalkwijk stemt in een “resensie-essay” over Kom in, dit vries daar buite en meer in het bijzonder over Alfred Schaffer en de Amerikaanse abstracte schilder Mark Rothko (Lit Net Akademies, 17-7-2013) in met deze zienswijze en citeert daarvoor Thomas Vaessens. De vraag is natuurlijk of die zelfverklaarde ontheemdheid, of wat ik hier een tussenpositie noem, literair-institutioneel gesproken maar ook wat de ontwikkeling van het literaire oeuvre betreft een nadeel is. Zwemmen buiten het eigen taalgebied leidt vanzelf naar een plek in de wereldrepubliek der letteren. Zoals uit deze bijdrage mag blijken.

Alfred Schaffer heeft altijd een interessante positie tussen het Nederlands en het Afrikaans ingenomen. In een persoonlijk gesprek heeft hij het literaire grensverkeer tussen beide taalgebieden en dus literaturen van Nederland, het Nederlands sprekende deel van België en Zuid-Afrika als bijzonder prikkelend omschreven. Uit Schaffers literaire wapenfeiten kunnen we afleiden dat de schrijver altijd op zoek is gegaan naar een interculturele of transnationale dialoog. Nog vóór het debuut in het fonds van Thomas Rap stelde hij samen met Antjie Krog een editie van de contemporaine poëzieanthologie Nuwe stemme (aflevering 3, 1996) samen. Hij schreef toen al poëziebeschouwingen en datzelfde jaar startte hij met doctoraatsonderzoek aan de universiteit van Kaapstad. In het vraaggesprek met Marais spreekt hij zijn voorkeur uit voor Krog en Eybers, Naudé, Stockenström en Breytenbach naast veel Nederlandse en anderstalige dichters die allen deel uitmaken van Schaffers particuliere wall of fame. Van Schalkwyk wees in zijn revelerende bijdrage op LitNet Akademies op de aanwezigheid van motto’s (Stockenström, Coetzee), interteksten (Marais) maar bijvoorbeeld ook op de specifieke Zuid-Afrikaanse setting van vroege gedichten zoals in Zijn opkomst in de voorstad. De narratieve lijn of de behandeling van de verhaalstof in de alom gewaardeerde jongste bundel Mens Dier Ding mag dan epischer en associatiever zijn dan vroeger dichtwerk. Met de beeld-associatieve herschrijving van het levensverhaal van Sjaka Zoeloe en de verstrengeling van “geschiedenis en mythologie”, zoals door de auteur zelf en later in alle recensies in Nederland aangestipt, heeft Schaffer zijn poëzie voor het eerst nadrukkelijk – hoewel metaforisch (met als sleutelmotieven machtswellust en geweld) ─ tegen een Zuid-Afrikaanse achtergrond geplaatst. Behalve de drie naar het Afrikaans vertaalde “ongepubliceerde gedichten” in Kom in, dit vries daar buite, nu gebundeld in Mens Dier Ding, is het afwachten in hoeverre de Afrikaanse literatuurkritiek hier op reageert. Wordt Schaffer stilaan beschouwd als een in het Nederlands schrijvende Zuid-Afrikaanse dichter of als een Nederlandse schrijver, woonachtig en werkzaam in Zuid-Afrika, die zijn verhaalmaterie ontleent aan de geschiedenis van Zuid-Afrika? Wellicht doet het er niet eens toe. Ik beschouw deze typering in elk geval als weinig relevant. In vrijwel alle kritieken wordt gerefereerd aan deze extra-literaire factoren teneinde de dichter te kunnen positioneren ofschoon die dus helemaal niets zeggen over wat Van Schalkwyk met een term uit de taalkunde de “idiolektiese skrywersidentiteit” noemt.

In het gesprek met Danie Marais stelt Schaffer: “Tussen elke taal is daar klowe, al glo ek nie dat hulle onoorbrugbaar is nie. Die poëtikas wat van land tot land verskil, ’n tipe denken, is partykeer die grootste oorsaak van enige kloof”. Kloven zijn er om overbrugd te worden, met zustertalen zijn die kloven verraderlijker dan tussen andere talen. Naar aanleiding van diens Nederlandse vertaling van beide bundels van Ronelda S. Kamfer – Nu de slapende honden (Podium, Amsterdam 2010) en Santenkraam (Podium, Amsterdam 2012) ─ alsook van een bloemlezing uit de poëzie van Elisabeth Eybers, My radarhart laat niks ontglip (G.A. van Oorschot, Amsterdam 2013), weet hij welke de valkuilen en de “valse vrienden” zijn. Schaffers Zuid-Afrikaanse vertaler Daniel Hugo, ook bekend van de Afrikaanse vertalingen van Herman de Coninck, Gerrit Komrij, Rutger Kopland, Tom Lanoye, Bart Moeyaert en Miriam Van hee (Van Schalkwyk 2013), publiceerde over die vrienden enkele jaren geleden een bijzonder interessante bijdrage die ik vorig jaar in Stellenbosch kon gebruiken voor een lezing over Nederlandse taalvariëteiten.

Schaffers literaire activiteiten die het dichterschap omarmen, die er de voedingsbodem of de context van zijn (vertalingen, interviews, poëziebeschouwingen, academisch onderwijs), versterken diens ambivalente positie. Wat wel eens als een obstakel wordt gezien, is misschien net de steeds weer verschuivende karakteristiek van, met een term uit de Franstalige cultuursociologie, de zogenaamde posture van Alfred Schaffer. Hoewel de taal “begint te verbrokkelen” en de “woordenschat te slinken” – ik deel die indruk overigens niet – zijn de bemiddelaarsrol die de schrijver op zich neemt en de strategieën die hij daarvoor ontwikkelt bijzonder. Op Poetry International Rotterdam was hij in het voorjaar van 2014 te gast samen met onder andere de Zuid-Afrikaanse dichter Charl-Pierre Naudé, die eerder al enkele sonnetten van Schaffer naar het Afrikaans vertaalde (Van Schalkwyk, LitNet Akademies), bij DeBuren leidde hij de nieuwe dichtbundel Kaar van Marlene van Niekerk in en hij is betrokken bij literaire manifestaties in Zuid-Afrika en aan de universiteit van Stellenbosch waar Nederlandstalige schrijvers worden uitgenodigd. De schrijver functioneert in een transnationaal netwerk dat in Schaffers geval, maar bijlange niet uitsluitend, het Nederlandstalige en Afrikaanstalige literaire systeem betreft.

In dat opzicht kunnen we Alfred Schaffer tot de categorie van de poëziebemiddelaar rekenen. Deze culturele intermediair introduceert met behulp van onder meer vertalingen, commentaren, interviews en parateksten, zoals motto’s en opdrachten, anderstalige auteurs in een taalgebied. De bemiddelaar, zelf deel van een cultuurgemeenschap, construeert beelden van anderstalige literatuur in een taal- en cultuurgebied. Hij of zij creëert op die manier voor zichzelf een expliciet, al dan niet strategisch, referentiekader. Schaffer doet dat in de twee richtingen – onder anderen Elisabeth Eybers, Ronelda Kamfer en Marlene van Niekerk in het Nederlandse taalgebied en hedendaagse Nederlandstalige auteurs zoals Gerbrand Bakker, M. Februari, Tonnus Oosterhoff, Mustafa Stitou, Tommy Wieringa en vele anderen voor Afrikaanstalige studenten in Zuid-Afrika. Deze namenlijst is gebaseerd op de lectuurlijst voor het vak Moderne Nederlandse Letterkunde die dit semester in het Honneursprogramma wordt besproken.

2. Kom in, dit vries daar buite als (verzamel)bundel

De uitgave van de tweetalige editie Kom in, dit vries daar buite nodigt uit tot enkele onderzoeksvragen. De zogenaamde auteurseditie of dus de anthologie die de dichter zelf samenstelt uit de eigen poëzie kan worden gelezen als een poëticaal statement, een retrospectieve blik, een poging tot thematische clustering van een in de tijd verspreid uitgegeven literaire productie, het zichtbaar maken van een ontwikkelingsparcours et cetera. Naar eigen zeggen selecteerde Alfred Schaffer “met die oog op ’n Afrikaanse leserspubliek” (Versindaba, 8-3-2013). Vandaar dat uit de meer experimentele “moeilike bundel” Schuim (2006) maar zes gedichten zijn gekozen – dat is één meer dan uit Zijn opkomst in de voorstad – tegenover tien uit Dwaalgasten (2002) en Geen hand voor ogen (2004) en twaalf uit Kooi (2008).

De selectiecriteria die ten grondslag liggen aan deze nieuwe tekstcompositie kunnen misschien specifieker worden geformuleerd. De auteursuitspraak met betrekking tot een nieuw Afrikaanstalig leespubliek hoeft uiteraard niet alleenzaligmakend te zijn. In hoeverre verschilt de leeservaring afhankelijk van het continent, de cultuur of het taalgebied waar de lezer met deze poëzie wordt geconfronteerd? Culturele achtergronden, raamwerken en zienswijzen divergeren en leiden tot verschillende (tekst)interpretaties. In dit geval treedt de schrijver sturend op. Hij bepaalt met name welke gedichten geschikt zijn. Ook de compositorische variant wettigt een afzonderlijke studie. Gedichten zijn uit de oorspronkelijke bundelarchitectuur gelicht en in een andere constellatie – omgeven door andere gedichten – gepresenteerd. Dit levert een nieuwe tekst op, ook voor de Nederlandse lezer die vertrouwd is met de afzonderlijke publicaties van Schaffer.

Niet alleen marketingoverwegingen, of dus het Zuid-Afrikaanse (Afrikaanstalige) publiek, zijn van belang. Kom in, dit vries daar buite is zonder meer een nieuwe bundel in het werk van Alfred Schaffer. Vanuit die optiek kan de nieuwe tekststructuur ons iets vertellen over poëticale overwegingen, compositorische keuzes, nieuwe narratieve lijnen, betekenis verrijkende nieuwe tekstassociaties enzovoort.

Ik spreek dan nog niet over de vertalingen van Daniel Hugo. Deze zogenaamde doeltaalteksten – de term is discutabel ─ verdient vanuit vertaalwetenschappelijk oogpunt een indringende blik. Een vergelijkende studie met Naudé’s vertalingen kan revelerend zijn, maar ook de wijze waarop Hugo particuliere keuzes maakte al dan niet in overleg met de auteur en dus ten behoeve van “’n Afrikaanse leserspubliek”.

 

Bronnen

Alfred Schaffer, Kom in, dit vries daar buite. ’n Verskeuse deur die digter, uit Nederlands vertaal deur Daniel Hugo, Protea boekhuis, Pretoria 2013.

Danie Marais, ‘Alfred Schaffer oor sy nuwe vertalings. “Kom in, dit vries daar buite”, in gesprek met Danie Marais’, Versindaba, 8-3-2013.

Phil van Schalkwyk, ‘“Over de gehele oppervlakte een veld”. Alfred Schaffer en Mark Rothko’, Versindaba, 17-7-2013.

Alfred Schaffer

 Digstring.  Enkele vrae oor die rugstring van ‘n gedig

 

Droomstart

 

De nachten zijn het ergst. Verderop de laatste boerderijen

maar alles is al onherkenbaar zelfs mijn eigen stem niets

er klopt helemaal niets meer van – wat bestaat lijkt plotseling

superdichtbij en gedocumenteerd, het water in de slootjes

de wind door het kniehoge gras, de zuigende aarde

en dat paard daar volgens mij is dat een paard. Om tijd te winnen

strik ik mijn veters. In mijn rugzak water voedsel droge kleren

een handvol losse kogels mijn mobieltje heeft gewoon bereik.

Nauwelijks denk ik na, nauwelijks haal ik adem, net of ik dood ben

maar ik ben springlevend. Heb ik dorst dan drink ik, ben ik moe

dan zing ik een liedje dat mijn moeder altijd voor mij zong.

Van bovenaf zou dit misschien op vluchten kunnen lijken maar

van bovenaf is alles duister. Hooguit een paar kilometer schat ik

dan komt de zon op, schitterend en helder licht alom.

 

 

Droombegin

 

Die nagte is die ergste. Verderaan die laaste plase

maar alles is al onherkenbaar selfs my eie stem niks niks

maak meer sin nie – wat bestaan lyk skielik

supernaby en gedokumenteer, die water in die slootjies

die wind deur die kniehoë gras, die suigende grond

en daardie perd daar ek dink dit is ’n perd. Om tyd te wen

strik ek my veters. In my rugsak water kos droë klere

’n handvol los koeëls my selfoon het gewoonweg ’n sein.

Ek dink skaars, ek haal skaars asem, presies of ek dood is

maar ek is springlewendig. Is ek dors dan drink ek, is ek moeg

dan sing ek ’n liedjie wat my ma altyd vir my gesing het.

Van bo af sou dit miskien kon lyk of ek vlug maar

van bo af is alles duister. Hoogstens nog ’n paar kilometer skat ek

dan kom die son op, skitterend en helder lig oor alles.

 

Vertaling deur Daniel Hugo

 

Uit: Kom in, dit vries daar buite  (Protea Boekhuis, 2013).

***

 

Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?

Ek vermoed die gedig het iewers ontstaan tussen 2009 en 2011 – dit kan wees ek was nog in Amsterdam, maar ek is nie seker nie. Ek noteer nooit ’n datum of iets nie, hou nie ’n dagboek by nie en gooi al my aantekenings bewus weg. Die gedig het waarskynlik ontstaan uit los aantekeninge, en amper chronologies verder tot ’n vorm gekom.

Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?

Ek vermoed dit het vinnig sy finale vorm gekry – net klein wysigings het plaasgevind in die loop van die tyd.

Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?

ʼn Vers is (vir my in elk geval) altyd maar wroeg en sweet. Skryf is in dié sin ʼn vorm van ondersoek, en ’n vorm van dink. Sonder wroeg en sweet sou dit net ’n dagdroom wees. En ’n droom is fassinerend, maar onsamehangend.

In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?

Wat die slot moet wees, is dikwels gou bekend. Dis dan asof jy na die dood toewerk. ʼn Sterwe wat bekend is aan jou.

Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?

Ek wys nooit enige werk aan iemand as ek nog skryf daaraan, dit sou net ’n verleentheid wees.

Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?

As ek reg onthou is dit net gepubliseer in Kom in, dit vries daar buite, begin 2013. ’n Bietjie bygewerk sal dit nou verskyn in my Nederlandse nuwe bundel, Mens Dier Ding, wat die geskiedenis van Shaka Zulu belig.

Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?

Die inhoud is weliswaar fiktief, maar die fantasie hier is ’n pure feit.

Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?

Dit handel oor ʼn nuwe begin, wat ook ’n afsterwe kan wees. Dalk is dit ʼn droom met oop oë. In elk geval het dit vir my ʼn positiewe konnotasie.

Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die totstandkoming van dié betrokke vers gelei het?

Nee, niks van sulke aard nie. Net die beeld van iemand in die donker in ’n veld, ʼn skadu binne skaduwee.

Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?

Nee, ek het nooit iemand in gedagte nie. Al is ’n gedig dan soos ’n onbesorgde brief.

In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?

Wel, hierdie en ook die ander gedigte in die nuwe bundel is dink ek drasties anders as my ou werk – veral wat die vorm en aanpak betref. Effens sagter, toegankliker, minder luidrugtig.

Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?

Nee, en ook nie iets tipies Nederlands nie – behalwe nou die taal, uiteraard. My verbeelding het iewers bly steek in die middel, rondom die ewenaar, glo ek.

Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?

Ek los ’n gedig nie uit tot ek met hom klaar is en nie verder kan nie. Dan smeek die gedig om genade en laat ek hom gaan.

Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?

Ek het ʼn paar goeie reaksies gekry op van die nuwe gedigte, soos toe ek van hulle gelees het by die Melville Poetry Festival verlede jaar. Maar ek glo nie dat ek my gevoel daaroor as ‘tevrede’ sal omskryf nie – in wese is ’n geskrewe gedig dooie materiaal.

’n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?

Ja, ek kan, dit was ʼn baie kort gedig oor ʼn fiets in die mis wat rus teen ʼn boom, ʼn gedig uit my vorige lewe as ʼn tiener in Den Haag, ʼn soort Hollandse haiku. Maar die kontoere van dié gedig is verdwene iewers in die hoeke van my brein.

 —————————————————————————————————————–

Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens”.

 

Nkosi sikelel’ iAfrika

 

Ik wist het niet. Dat je zo grauw geraakte en zo hees

als na een nacht waarin een grote waarheid

werd ontmaskerd als een gruwelijk geheim.

Terwijl ik je verleden week nog op een T-shirt zag

je boksersvuist euforisch in de lucht.

 

Ik wist het niet. Dat je opnieuw ligt opgesloten

in een nauwe nis je hondenogen half gesloten al

door medicijnen en narcose.

 

Ik wist het niet maar 24 uur staan fotografen klaar om toe te slaan

en het is hartje winter in Pretoria – hoe ruikt het daar

hoe klinkt het gonzen van het kunstlicht

als de avond valt, het bliepen van de apparaten

die je anoniem maar liefdevol van voedsel en van lucht voorzien.

 

Waarom is dit gebed geen echt gebed waarom

geef je geen antwoord op mijn vragen.

 

Ik was nog klein mijn moeder stond te wachten in de rij

op de begane grond bij de cosmetica, nieuwsgierig liep ik weg

of in gedachten – een roltrap op toen nog zo’n trap toen nog één

tot ik als vanzelf tussen het speelgoed stond.

Ik was pas echt verdwaald toen ik haar hoorde huilen

door de speakers van het winkelcentrum – lieverd

ik zit hier ben je me kwijt kom vlug.

 

De vergelijking klopt niet helemaal.

Ik denk dat ik bedoel: ik wil niet dat je er niet bent.

Maar heel misschien moet ik je laten gaan.

 

(c) Alfred Schaffer (15 juni 2013, Kaapstad)

  

Gelees op Sondag 16 Junie 2013 by ‘Bureau Buitenland’, vir die Nederlandse nuussender Radio 1.