Gisela Ullyatt. Om te vergeet.
Thursday, June 19th, 2014
Ek wonder of ek in die minderheid sal wees as ek bieg dat ek soms erg bekommerd raak oor my geheuefunksies. Dis byvoorbeeld ver bo my vuurmaakplek (ek sal meer as net vingers verbrand) om enige gedig voor te dra, omdat ek bang is ek laat ’n essensiële woord uit. Of versreël. Of strofe. Ek kan nie begin om myself in te dink hóé Sandra Prinsloo al haar woorde vir Die Naaimasjien onthou het of hoe enige akteur P.G. du Plessis se dialoog in hul breinkaste stoor en weergee nie. Dus het die redelik onlangse bekendmaking van Wilna Snyman wat in die aanvangsfase van Alzheimer se siekte is, my erg ontstem. As iemand van haar statuur en jare se toneelspel (ook die duisende ure van sepie-dialoog) begin vergeet het, waar laat dit my in die toekoms? Waar laat ons dit dan almal?
Onrusbarend is die hoë voorkoms van demensie en Alzheimer se siekte deesdae. Dalk voel dit net so vir my, omdat ek soveel kennisse en vriende het wie se ouers tekens daarvan begin toon of reeds in ’n gevorderde stadium daarvan is. ’n Ander rede is dalk dat meeste mense bloot geen kennis besit het oor demensie of Alzheimer se siekte nie en dus kon niemand in elk geval openlik daaroor praat nie. My oumagrootjie, byvoorbeeld, het volgens oorlewering mense aan tafel se borde begin gaps terwyl hulle nog besig was om te eet, oortuig daarvan dat hulle ‘opgewas’ moet word. Sy het ook alle liefde vir haar geliefde Woord verloor en haar skooltassie met traktaatjies wat sy met sorg versamel en uitgedeel is later onaangeraak gelaat. Die familie het egter maar gepraat oor ouma se “verkalkte are”.
Deesdae is dit ’n geheel en ander storie: maak ek ’n tydskrif oop is daar ’n artikel wat lesers inlig oor die siekte en gevallestudies daarvan. Lyk my hy bekruip jou vir jare en wanneer hy hiert! skree, is dit te laat vir die persoon en vir sy/haar familie. Ons het ’n kennis wie se ma en pa in verskillende stadia van demensie én Alzheimer is. En omdat hy soms al om vyf in die oggend by die werk is en meer oortyd werk as wat meeste van ons in ’n leeftyd sal kan hanteer, het hy nie die energie of tyd om die kwessie aan te spreek nie. Self kan hy onmoontlik na sy ouers kyk. Hulle is nog nie eens op ’n waglys vir fragile care nie. Die logistiek van versorging van die huis af is ’n nagmerrie vir die meeste mense, hoe goed hulle dit ook al bedoel.
Ek haal my hoed af vir neurologiese navorsing wat op hierdie area fokus. Maar daar is net te veel teenstrydige navorsing wat gepubliseer word. Die een artikel sal byvoorbeeld bevind dat ’n dieet hoog in vetsure demensie kan beveg, terwyl ’n ander weer fokus op breingimnastiek, geheuespeletjies en soduku. So, ’n goeie salmon steak en visolie behoort die ding te doen…Of dalk nie? Ek wil sommer by voorbaat begin vergeet wanneer ek die fascis van vitamien-aanvullings, Patrick Holford, probeer lees. Dis nou bo en behalwe die feit dat ek nie die duisende ponde kan bekostig om by sy eksklusiewe instituut in Engeland getoets te kan word nie.
Die feit dat jy jou brein besig moet hou sodat demensie of Alzheimer jou nie kan bekruip nie, is beslis nie ’n versekeringspolis teen die Groot Vergeet nie. Iris Murdoch is ’n voorbeeld hiervan. In die fliek-weergawe van haar lewe, Iris, word dié dame deur Dame Judi Dench vertolk en as jong vrou, Kate Winslet. (Die klankbaan is gekomponeer deur James Horner en die solo-violis wat deurgaans optree en verruk is niemand anders as Joshua Bell nie).
Die fliek stel die twee Irisse briljant teenoor mekaar: Vroeër kon sy lang literêre gesprekke oor haar boeke voer of is sy gevra om toesprake oor literêre kwessies te hou. Maar later dool sy rond in die strate (hulle huis was so deurmekaar, die strate-invaar was dalk ’n beter alternatief) en verval sy in katatoniese geluk wanneer Teletubbies op die tv verskyn. Dit nou vir ’n vrou aan wie die Booker-prys toegeken is. John Bayley, haar professor-man (en so erg verstrooid, jy sou dink dat hy die een met Alzheimer se siekte sou wees) karteer onder meer die verloop van haar tragiese siekte in drie boeke: Iris: A memoir of Iris Murdoch (1998); Iris and her friends: A memoir of memory and desire (1999), en Elegy for Iris (1999). Gelukkig vier hy terselfdertyd ook haar lewe en boeke daarmee. Peter Conradi, ’n Murdoch-foendi en persoonlike vriend van die egpaar, se publikasie, Iris Murdoch: A life (2001) werp nog ’n blik hierop en is ’n boek wat ek beslis aanbeveel.
Nog ’n voorbeeld van iemand in die skrywerswêreld wat beslis nog nooit op sy literêre louere gerus het nie, is Terry Pratchett. Sy produktiwiteit verstom; hy is ongetwyfeld (wat produktiwiteit aanbetref) die Stephen King van die fantasie-genre. Sy Discworld-reeks het nie minder as 55 miljoen eksemplare wêreldwyd verkoop. Dié man hou homself dus besig. Blykbaar was dit egter nie genoeg nie. Die dokumentêre fliek, Living with Alzheimer’s, (2009) is ’n aangrypende rekenskap van sy spesifieke tipe Alzheimersiekte (Posterior Cortical Atrophy of PCA) en hoe dit hom aantas. Ondenkbaar vir ’n man met ses rekenaarskerms. Nou kan hy skaars sy eie das knoop.
Tematies is daar talle voorbeelde van hierdie slopende siekte in die digkuns, soos gesien in Billy Collins se “Forgetfulness” (Astley:214-215). Dis veral briljante insig omdat hy die gesegde “losing the plot” met soveel deernis (sonder druppende sentimentaliteit) skets in die vaktaal van ’n roman in die eerste strofe:
The name of the author is the first to go
followed obediently by the title, the plot,
the heartbreaking conclusion, the entire novel
which suddenly becomes one you have never read, never even
heard of.
Die laaste strofe verwys na die vergeet van ’n liefdesgedig; iets wat daarop dui dat die persoon wat vergeet gelykgestel word aan daardie idee van “the missing link”, wat in hierdie geval die maan is wat nou in die liefdesgedig ontbreek. Die persoon wat vergeet word egter verder verontmenslik deur die siekte, omdat hy nou ’n liefdesgedig vergeet wat hy “by heart” geken het. Die liefdesgedig staan as tragiese simbool van die emosionele stroping wat die lyer begin ervaar – hy het oplaas selfs begin vergeet om lief te hê:
No wonder you rise in the middle of the night
to look up the date of a famous battle in a book on war.
No wonder the moon in the window seems to have drifted
out of a love poem that you used to know by heart.
Susan Smith se bundel, In die afwesigheid van sin, wakker die tema aan van die toenemende isolasie waarin die demensielyer haarself bevind in ’n “ou huis” (31) waarin die persoon “asemalleen” bly. Die gewigtigheid van hierdie proses wat die lyer omvou word veral effektief gebruik deur die “oorvol en swaar” stinkhoutmeubels en “toegewakste sediment”. In teenstelling hiermee word die “ligte kop”, die brein se neurale weë wat ophou kommunikeer en ironies genoeg die donker gedeeltes insluit wat op breinskanderings wys, treffend as metafoor gebruik in die laaste strofe. “Lig” verkry ook ’n dubbelsinnige betekenis deur die plasing aan die einde van die betrokke versreël:
want jou kop het lig
geword en knik waar jy sit
ligter selfs jou onthou.
Smith dig ook oor afasie, ’n spesifieke tipe demensie wat die Wernicke-area van die brein wat spraak beheer, aantas (“afasie”:88):
en iewers tussen die oog se kyk
en die klank op die lip
word van die neuronpaadjie afgeglip
word in die omstreke van Wernicke die spoor verloor
word die dobbelsteentjie geskommel
In “woordslaai” word die toenemende gapings in woordvermoë van die afasielyer uitgebeeld deur letterlike gapings in die tipografie en in “laaste taal” (90) word tydens ’n breinskandering uitgewys dat “bykans alle taal” nou uitgewis is, iets wat die laaste skakel met geliefdes wreed afbreek:
net die essensiële bly oor
my ma sê
my kind
só sê sy:
my
liewe
liewe
kind
dis al wat sy nog sê
Izak du Plessis, wat in Nuwe Stemme 5 debuteer, bied ’n unieke blik op Alzheimer se siekte. In “Alzheimer” (123) skryf hy oor sy oupa Jaap en gebruik hy deurentyd plaas-metaforiek. Die term “drukgang” verkry nuwe betekenis in hierdie konteks vir die leser:
In oupa Jaap se kop het stories tougestaan
om deur die drukgang van sy mond te stap.
As die dag uitgemelk en uitgevreet op stal was
het hy hul deurgejaag tot by die enemmeltafel
op die bloedrooi stoep. My hart het tiet getrek
vir hierdie hanslammers van Oupa.
Die dag toe groot vergeet die hek ooplos
het hulle met die grootpad weggedwaal.
Ek sluit af met die idee dat Alzheimerpasiënte ’n natuurlike Zen-begrip van die oomblik begin ontwikkel en handhaaf en nie meer in die verlede of toekoms lewe nie, maar wel slegs in die hier-en-nou. In Living with Alzheimer’s word ’n 88-jarige man met Alzheimer se siekte van Kalifornië, wat eens ’n vlieënier in die Tweede Wêreldoorlog was, gevra in watter Amerikaanse staat hy op die oomblik is:
Are we in New York?
I don’t think so.
Then where are we?
I guess we’re here.
Where is here?
Right here.
Bibliografie
Astley, N. ed. 2011. Staying Alive. Real poems for unreal times. Tarset: Bloodaxe.
Marais, L., du Plooy, H. eds. 2013. Nuwe stemme 5. Kaapstad: Tafelberg.
Smith, S. 2012. In die afwesigheid van sin. Pretoria: Protea.
