Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

“Stillewe met Breytenbach se ‘Die na-dood’, ‘Die singende hand’ en ‘n bottel terpentyn”, olie op doek, 25x25cm

I

staan poppie staan
en laat jou gedagtes gaan
sodat jy vir my kan sê
hoe ver die liefde lê

Die masker, in Grieks prosopon, was ʼn integrale deel van antieke Griekse teateropvoerings. Op ʼn praktiese vlak het maskermondstukke as luidsprekers gedien, sodat gehore in groot amfiteaters kon hoor wat akteurs kwytraak. Een akteur kon verskillende rolle in ʼn teaterstuk speel deur van masker te verwissel. Omdat alle akteurs manlik was, het maskers hulle in staat gestel om vroulike rolle te speel.

Benewens maskers het sekere antieke Griekse teaterstukke ook van poppe gebruik gemaak. Die Griekse woord vir pop is nevrospastos. Nevron verwys na ʼn tou of ʼn sening en spao na trek – m.a.w. ʼn pop is iets wat aan ʼn tou getrek word. Deesdae noem ons sulke poppe marionette. Griekse teatermarionette is tipies van terracotta gemaak. Daar is ʼn lang tradisie waarin poppe as spelers in satiriese teater gebruik word om dinge te sê wat te gevaarlik vir menslike akteurs sou wees. In Lübeck is daar ʼn museum wat aan teaterpoppe toegewy is. Benewens marionette kry mens deesdae verskillende tipes poppe: Vingerpoppe, skadupoppe, kouspoppe en handpoppe.

“Poppedans”, olie op doek, 25x20cm

II

Breyten Breytenbach skryf:

was dit dan Rimbaud wat die digkuns
aan die vooraand van sy vertrek
Afrika toe
op sy knieë moes neem sodat sy
kon ween?

want in Afrika
is die voorreg van digter te wees
immers dat jy nie pa hoef te staan
vir jou opinies nie

jy maak die gedig sit op jou skoot
ʼn lieflike
buikpop:
laat haar dan al dansdansende
vryheidsliedere sing vir Afrika

Buiksprekers gebruik gewoonlik armpoppe, sodat dit lyk asof die pop op die poppemeester se skoot sit. Die twee kan dan ʼn gesprek voer. Buiksprekers verander klanke effens, sodat hulle nie hul lippe hoef te gebruik as hulle praat nie. Die m-klank word byvoorbeeld as “ng” uitgepreek. “Ma” word byvoorbeeld “Nga” en “nader” word “ngader”. Die b-klank word tipies ʼn “d” of “gh”, die w-klank word “th” (soos die Engelse “they”), die s-klank word “th” (soos die Engelse “third”) en ek het nou vergeet wat om met ʼn p-klank aan te vang, dalk ʼn “k”. Buiksprekers verander met ander woorde hul lipklanke met soortgelyke, maar liplose klanke. “So kan ngens thir jou duikkok the thoorde ka staan.”

“Poppespel”, olie op doek, 25x20cm

III

ʼn Paar weke gelede woon ek ʼn werkswinkel in die skilder Andries Gouws se ateljee in Jamestown (naby Stellenbosch) by. Dit handel oor die gebruik van olieverfkleure (meer oor die werkswinkels hier). Eers meng mens verskillende kleurskakerings met die drie primêre kleure: magenta, siaan en suurlemoengeel. Plus wit, want wit is nie ʼn kleur nie. Dan gebruik mens hierdie kleure om aan ʼn stillewe te werk. Later word die drie primêre kleure met ander kleure vervang: soos indigo, Indiese rooi en rou sienna. Plus wit, want wit is nie ʼn kleur nie. Of magenta, viridien en gebrande omber. Plus wit, want wit is nie ʼn kleur nie. Die teorie is dat ʼn beperkte palet die skilder uitdaag om versigtig oor kleur en kleurkombinasies na te dink. Dis soos om ʼn lied in ʼn sekere sleutel te komponeer, of om ʼn gedig in ʼn vaste vorm te moet skryf.

In Andries se ateljee is uie, eiers, rissies – objekte wat die skilder van stillewes verder uitdaag om, benewens kleur, oor vorm en tekstuur na te dink. Dis die tweede keer dat ek die werkswinkel oor kleur bywoon en voel effe verveeld met uie, eiers en rissies. Ek sou foto’s kon gebruik om aan landskappe te werk, maar ek weet ʼn belangrike deel van die werkswinkel se metodiek is om fyn waar te neem. Wat kan ek as monster vir my volgende stillewe gebruik?

“Poppekas”, olie op doek, 25x25cm

IV

Terug in Kaapstad, ná die werkswinkel se eerste dag, gaan loer ek wat op Versindaba aangaan. Breyten Breytenbach se nuwe digbundel, Die na-dood, en ʼn nuwe versamelbundel, Die singende hand, is pas gepubliseer. Elke oggend hou ek by ʼn winkelsentrum net buite Jamestown stil om koffie te drink en om iets vir middagete te koop (ʼn lekker ongeskikte kaas, tamaties en sommer ʼn fles rooiwyn as digestief – wit, rooi, rooi). Daar is ʼn boekwinkel in die sentrum, nie die tipe winkel waar mens sou verwag om poësie aan te tref nie. Ek waag ʼn kans en doen navraag. Hulle het kopieë van albei Breytenbach se nuwe boeke (Jammer Louis, ek kon nie wag nie). Ek vat sommer die twee boeke ateljee toe saam en besluit om ʼn stillewe daarvan aan te pak. ʼn Bottel gedistilleerde terpentyn (in Kleinmond vervaardig) beland saam met die boeke in die prent.

Die volgende dag hou ek weer by die winkelsentrum stil om koffie te drink en om iets vir middagete te koop (dolmades, groenboontjies en maaskaas – groen, groen, wit). Op die winkelrak loop ek ʼn reeks poppe raak. Ek haal een af. Sy lyk soos ʼn Barbie, maar kos R36-90, goedkoper as gister se ongeskikte kaas. In Ronelda Kamfer se bundel “Hammie” skryf die digter-spreker oor haar suster Allisen wat in ʼn winkel “tussen/ Barbies en Ninja Turtles” afdwaal en dan wegloop. Hierdie laaste gedig in die bundel se titel is “Wees lief vir mekaar, kyk agter haar Neldie, sy’s jou suster…” In die inhoudsopgawe word die gedig egter as “Bonusvers” aangedui. Ek dink ek hou dalk meer van “Bonusvers” as titel vir die gedig, juis omdat hierdie laaste gedig so belangrik vir die digbundel as geheel is. Ek lees dit as ʼn tipe sleutelvers. Ek hou ook van die feit dat die twee titels verskil. Eindes is waarskynlik selde eenselwig. Die laaste gedig in Die na-dood se titel is ook “die na-dood”. Dit verwys na “lig wat lankal weg is/ en nou eers brand”. Alhoewel die inhoudsopgawe dit as laaste gedig aandui, is daar ʼn leë bladsy daarna, gevolg deur vier reëls wat in kursief gedruk is – ʼn tipe motto as laaste woord of refrein. Die laaste gedig is nie die laaste gedig nie.

Hierdie gedagtes tussen die speelgoedrakke ter syde; dalk kan ek vandag die Barbie look-alike pop as model gebruik. Die probleem met só ʼn pop is egter dat dit baie maklik kitsch kan lyk as mens dit in ʼn skildery gebruik. Dis egter die tipe uitdaging waarvan ek hou – ek werk immers meestal aan landskapskilderye. Ek dink aan die versameling Afrika-maskers in Andries se ateljee. Dalk kan die pop met die maskers in gesprek tree. Wat sou hulle vir mekaar kon sê?

Verwysings:

“(die buikspreker)” uit Breyten Breytenbach, Die singende hand: Versamelde gedigte 1984-2014 (2016, Human & Rousseau), p. 702.

“Wees lief vir mekaar, kyk agter haar Neldie, sy’s jou suster…” uit Ronelda S. Kamfer, Hammie (2016, Kwela), pp. 94-95.