Nini Bennett. Bioluminessensie en poësie
Monday, May 30th, 2022
“The sea was luminous in specks and in the wake of the vessel, of a uniform slightly milky colour. When the water was put into a bottle, it gave out sparks…”
Só begin Charles Darwin sy dagboekinskrywing van 6 Januarie 1832. Hy was aan boord van die HMS Beagle, ook bekend as die skip waarmee hy na Suid-Amerika gevaar het om natuurhistoriese navorsing te doen. Darwin verwys hier inderwaarheid na bioluminessente lewensvorme. Dit was aanvanklik ’n raaisel om die liggewende vermoëns van organismes te verklaar, aangesien die uitstraling van lig op skynbaar willekeurige wyses by die onderskeie spesies geskied het.
Bioluminessente spesies fassineer die mensdom al vir eeue lank. Reeds in 350 v.C. het Aristoteles die waarneming gedoen dat sekere diere ’n “koue lig” uitstraal. Die Romeinse filosoof Plinius het verwys na vermolmde hout wat “’n gloed afgee”. Bestudeer ’n mens bioluminessensie, dan gaan jy terug in tyd – meer as 75% diepsee-organismes beskik oor die vermoë om hulle eie lig te vervaardig. Een van die oudste organismes aan die mens bekend – en een wat die vuurdoop van ewolusionisme oorleef het – is die jellievis wat na beraming 500 miljoen jaar oud is. Ek het opgemerk dat verskeie films wat biotegnologie of wetenskapfiksie betrek, gebruik maak van die jellievis as “model” om futuristiese lewensvorme, óf lewe wat in ’n laboratorium ontstaan het, óf alien-lewe, aan die kyker te bied. ’n Ander oervis, die seeduiwel (anglerfish) beskik oor bioluminessente antennas wat as kunsaas prooi, soos kleiner visse, in sy bek in lok. Hierdie liggewende komponent in die seeduiwel se antenna bevat fotobakterieë.
En of dit gloeiwurms in grotte is … of vonkende plankton wat soos ’n sterrehemel onder die seewaters skyn; of die silwer borduurwerk om ’n vis se romp; of die nederige vuurvlieg met ’n flitsie in sy stert: bioluminessente lewe is verstommend, oeroud, en beskik oor gesofistikeerde sein- en kommunikasiestelsels. Skrikwekkend futuristies. Bioluminessensie verwys in ’n neutedop na lewende organismes soos marienediere, byvoorbeeld jellievisse, fungi, mikro-organismes, fosfor in die see, bakterieë, en insekte wat self lig kan vervaardig. By ’n vuurvlieg, byvoorbeeld, dien die ensieme lusiferien en lusiferase in die kewer se buik as katalisators wat in die teenwoordigheid van suurstof en water (vog) reageer om lig te vorm.
Die lantern van die Photurus-vuurvliegie is bedek met skubbe in ’n geriffelde patroon, amper soos dakteëls wat oor mekaar geplaas is. En tog laat dit die lantern byna 50 persent helderder skyn as wat dit die geval sou gewees het as die skubbe plat gelê het. Gepraat van biomimese, of die mens se nabootsing van biologiese verskynsels in die vervaardiging van produkte en tegnologie: hierdie ‘ontwerp’ van die vuurvlieg se lantern word gebruik om ligemissiediodes (LED’s) doeltreffender te maak. Wetenskaplikes het LED’s bedek met ’n geriffelde oppervlak wat soortgelyk is aan dié van die vuurvliegie se lantern. Die gevolg was dat die LED’s tot 55 persent meer lig uitgestraal het. Haas ongelooflik!
Lank voor die implementering van veiligheidsligte in myne, het myners bottels gevul met vuurvlieë gedra om hul omgewing te verlig. Interessant genoeg dien die lanterns van ligdraende organismes min of meer dieselfde doel as by die mens, wat lig kunsmatig moet vervaardig. ’n Bioluminessente organisme straal (of flikker) lig óf as deel van hulle kamoeflering en mimikrie; óf om alarm te maak teen gevaar, byvoorbeeld predatore; óf om te dien as lokmiddel (vir prooi); óf om as deel van reproduksie hulle maats te lok of te herken.
Bioluminessensie het al menige digter geïnspireer; verreweg die meeste verse oor dié biologiese onderwerp handel oor vuurvlieë, wat uit ’n digterlike perspektief as die magiese verbeeld word. Alhoewel mens begrip het vir die (soms) naïewe bedigting van vuurvlieë, is daar wel digters wat ’n meer wetenskaplike beskouing rondom hierdie ligdraers verwoord. ’n Interessante waarneming in die verband is die assosiasie wat talle digters tussen vuurvlieë en sterre maak.
In The Prophet vra Kahlil Gibran: “Shall the nightingale offend the stillness of the night, or the firefly the stars?”
En N.P. Van Wyk Louw:
Seemeeu
Lewe
en sterwe
is swewe
en swerwe
tussen blydskap se wolke
en see van die smart;
iets van die vuurvlieg,
iets van die ster,
en stilte en dood lê weerskant
soos die horison daar ver.
(N.P. van Wyk Louw. Versamelde gedigte, 1981)
Ook Robert Frost dig oor die ooreenkoms tussen vuurvlieë en sterre:
Fireflies in the Garden
Here come real stars to fill the upper skies,
And here on earth come emulating flies,
That though they never equal stars in size,
(And they were never really stars at heart)
Achieve at times a very star-like start.
Only, of course, they can’t sustain the part.
In “Swanger vrou” skets Jonker die herinnering van ’n betowerende jeug teenoor die ontluistering en onthutsende werklikheid van swangerskap, strofes 3 en 4:
Nòg singend vliesrooi ons bloedlied,
ek en my gister,
my gister hang onder my hart,
my kalkoentjie, my wiegende wêreld,
en my hart wat sing soos ’n besie,
my besie-hart sing soos ’n besie;
maar riool o riool,
my nageslag lê in die water.
Ek speel ek is bly:
kyk wáár spat die vuurvlieg!
die maanskyf, ’n nat snoet wat beef –
maar met die môre, die hinkende vroedvrou
koulik en grys op die skuiwende heuwels,
stoot ek jou uit deur die kors in die daglig,
o treurende uil, groot uil van die daglig,
los van my skoot maar besmeer
met my trane besmeer
en besmet met verdriet.
In Marlise Joubert se vers, “Waterberge” word die allure van ’n mooi jeugherinnering aan die hand van ’n vuurvlieg verbeeld, strofes 3-4:
dis nie ’n taal uit my Boland se berge nie
nog minder ’n taal van die San of ’n kind uit die Karoo
dis ’n anderste wartaal gekruisig in die bloed
wat uit die Waterberge val
’n donker rivier deur jou lyf laat reën
waar die vreemdeling geen weerkaatsing vind
geen afbeelding wat roer
tensy jy die vuur verstaan dat elke vlam
soos ’n witbasblom sy eie musica sacra straal –
ek reis soms terug op ’n oggend soos nou
met die Stabat Mater drywend agterna
ek steek gemaklik weer lanterns aan
vlieg geluidloos soos ’n vuurvlieg deur die veld
Dalk is die wetenskap rondom die ligdraende organismes méér poëties as die digterlike idee self. Die meeste lede van die vuurvliegfamilie is bekend vir hul vermoë om ’n fosforessente gloed te gee, wat veral in die donker opvallend is. Die organe wat die vuurvliegies laat lig uitstraal, is fotogeenselle (lanterns) wat gekoppel is aan senuwees en lugkanale. Uiterlik vertoon die lanterns soos gelerige kolle aan die onderkant van hierdie insekte se buik, bedek met ’n deursigtige film of kutikula. Onder hierdie selle is ander selle gevul met uriensuurkristalle wat lig kan weerkaats. Saam werk hierdie selle slegs as daar ’n senuwee-impuls van die brein van die insek is. Suurstof-tragea kom die fotogeensel binne en met behulp van die ensiem lusiferasie, wat die reaksie versnel, oksideer ’n verbinding van lusiferien (’n lig-uitstralende biologiese pigment) en ATP (adenosien-trifosforsuur). As gevolg hiervan gloei die vuurvlieg blou, geel, rooi of groen.
Interessant genoeg bestee vuurvlieë ongeveer 98% van hul energie aan die skyn van ’n ligstraal, terwyl ’n gewone gloeilamp slegs 4% energie in lig omskakel, want die res van die energie word in die vorm van hitte versprei.
In die trope lyk dit asof baie insekte uit die Lampyridae-gesin se ligensieme saam skyn. Hulle sit terselfdertyd hul “flitsligte” aan en blus dit tegelykertyd. Wetenskaplikes noem hierdie verskynsel die sinchrone flits van vuurvliegies. Die proses van sinchrone flitsing van vuurvliegies is nog nie volledig bestudeer nie en daar is verskillende verduidelikings oor hoe insekte tegelyk hulle lig kan uitstraal. Volgens een teorie is daar ’n leier in die groep kewers van dieselfde spesie, en hy dien dan as die dirigent van hierdie “koor”.
Ook die inkvis vorm ’n geliefkoosde onderwerp vir digters wat graag natuur-, eko- of wetenskappoësie beoefen.
In Johann Lodewyk Marais se bundel, In die bloute word ’n inkvis dubbelduidig en enersyds as Ars poëtikale siening, en andersyds as bioluminessente verskynsel voorgestel:
Die inkvis word in die treilnet
van die woord harteloos gevang.
Swyg sou nie onvanpas wees nie:
jou sien en weet bra sonder nut.
Maar met die diefstal van sy ink
bring jy hom meteens aan die lig.
Voorts, in Johann de Lange se bundel, Weerlig van die ongeloof word die intelligente inkvis in verband gebring met taal en die vermoë om te kommunikeer.
Die inkvis is ’n geisja
wat ligvoets dans oor koraal,
verwissel vlug kimono’s
in ’n ondersese taal.
“The Rime of the Ancient Mariner” van Samuel Taylor Coleridge, ’n baie lang gedig, het in 1798 verskyn in die eerste uitgawe van Lyrical Ballads. Ten tye van die skryf van die gedig was daar nog nie ’n korpus wetenskaplike kennis wat bioluminessente lewe kon verklaar nie. Eers is die 1940’s het dr William McElroy, ’n wetenskaplike van Johns Hopkins-Universiteit, voortgebou op die navorsing van Raphael Dubois en lusiferien onttrek om die samestelling daarvan empiries te ontleed. In ondergemelde strofes beskryf Coleridge inderwaarheid dinoflagellate, ’n eensellige filum wat ’n groot deel van die plankton se biomassa uitmaak.
Beyond the shadow of the ship,
I watched the water-snakes:
They moved in tracks of shining white,
And when they reared, the elfish light
Fell off in hoary flakes.
Within the shadow of the ship
I watched their rich attire:
Blye, glossy green, and velvet black,
They coiled and swam; and every track
Was a flash of golden fire.
Ongeag die invalshoek – mities, magies of wetenskaplik – dit is duidelik dat digters die bioluminessente vermoëns van organismes bedig as tipe seintaal of kommunikasie, en ek haal aan uit Cloete se Karnaval en Lent:
my insekte kan mekaar van ver roep
in die nag mekaar ruik
mekaar opspoor met feromoon
sonder radio of telefoon
van ver af in die donker
gloei die koue geel lig van vuurvliegies
en gloeiwurms morse vir mekaar . . .
Verwysings:
https://www.jw.org/af/biblioteek/tydskrifte/g201402/lampie-photuris-vuurvliegie/
Cloete, T.T. 2014. Karnaval en Lent. Kaapstad: Tafelberg.
De Lange, J. 2010. Weerlig van die ongeloof. Pretoria: Protea Boekhuis.
Jonker, I. 1963. Rook en oker. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.
Joubert, M. 2007. Passies en passasies. Pretoria: Protea Boekhuis.
Marais, J.L. 2012. In die bloute. Pretoria: Cordis Trust Publikasies.
