Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

1.

 

Ná daardie ysingwekkende nagmerrie oor die hanswors het ek geweet ek moet dringend uitvind wat die simboliek beteken. Ek het die begrippe evil clown, fool, joker en jester in die soekenjin gevoer en hoe meer ek nagelees het, hoe meer het die boeiende narratief ontvou.

Die moderne argetipe van die bose hanswors, oftewel die evil/creepy clown het sy beslag gekry in 1986 met die verskyning van Stephen King se gruwelroman, It. Die antagonis is Pennywise the Dancing Clown, ’n hanswors wat jag maak op kinders. Dis interessant om te noem dat King se bose hanswors-karakter geskoei is op die bestaande reeksmoordenaar, John Wayne Gacy wat in 1978 in Chicago gearresteer is is vir die moorde op 33 tienerseuns. Hy is met die dodelike inspuiting tereggestel. Deel van Gacy se modus operandi was om kinders te vermaak tydens kinderpartytjies, kompleet met ’n hansworskostuum en witgeverfde gesig. Die pers het Gacy die ‘Killer Clown’ gedoop; sy oorspronklike alias was ‘Pogo the Clown’. En gaan ’n mens verder terug op die tydlyn van die bose hanswors, dan merk jy dat Gacy op sy beurt beïnvloed was deur die moorddadige hanswors in ’n strokiesprent, The evil clown, wat in die National Lampoon verskyn het.

 

 

Die herkoms van hierdie anti-sosiale hanswors is nie heeltemal duidelik nie, alhoewel die prototipe volledig deur die populêre kultuur geabsorbeer word in die films, musiek, rekenaarspeletjies en animasiekuns van die onlangse verlede. Vroeëre verwysings na ’n moordenaar-hanswors kom voor in Edgar Allan Poe se kortverhaal, “Hop-Frog” (1849), en kan verder teruggevoer word na die pantomime-kunstenaar, Joseph Grimaldi, wie se alter-ego ’n hanswors genaamd Joey was. Dan dink ’n mens ook aan die koning se hofnar tydens die middeleeue, of die sogenaamde archimimus, daardie wrede mimiekkunstenaars wat die spot met oorledenes gedryf het (op hulle eie begrafnisse!) in antieke Rome. Hoe dit ook al sy: volgens kenners is die bose hanswors as moorddadige psigopaat volledig ’n ikoon van die moderne tyd, gevorm tydens die Inligtingsera – ‘n fassinerende persona wat beter belig kan word aan die hand van Jung se werk of Mikhail Bakhtin se teorie van die karnavaleske.

Die impak van ’n blitsverkoperroman op ’n gemeenskap is enorm. Na die verskyning van It het staaltjies en gerugte van hansworse, wat amok maak dwarsoor die VSA, voorgekom. Op 26 Mei 1990 het Marlene Warren van Wellington, Florida, haar voordeur oopgemaak vir ’n bruinoog-hanswors wat vir haar blomme en ballonne gebring het – en sy is noodlottig gewond. Eers in 2017 is Sheila Keen Warren (wat met Marlene Warren se wewenaar getrou het), gearresteer vir die moord op Marlene Warren. Al hoe meer kinders het voorvalle van bose hansworse begin rapporteer, vrese wat waarskynlik aangevuur is deur die ritualistiese satanistiese ontvoerings en moorde op kinders tydens die tagtigerjare (in omgangstaal bekend as die ‘satanic panic’). Dit is moeilik om te onderskei tussen verbeelding en vrees: die polisie het hulle hande vol gehad met geestesversteurdes en misdadigers se bisarre ‘nuwe’ modus operandi. Al hoe meer hansworse het dorpe of begraafplaas op horings geneem…Van die gerugte van bose hansworse wat kinders in woude of bosse probeer weglok het, toon ’n interessante ooreenkoms met die legende van die Rottevanger van Hamelin. Koulrofobie, ’n irrasionele vrees vir hansworse, het met rasse skrede toegeneem.

Maar is/wás ’n hanswors ooit ‘goed’, om mee te begin? Volgens Wolfgang M. Zucker, wat hansworse bestudeer, is die antwoord nee. Mense hou as ’n reël nie veel van hansworse nie, al is dit ook ’n ‘goeie’ een. Veral kinders voel ambivalent teenoor die onpeilbare figuur met die vreemde, ouwêreldse kostuum en witgeverfde gesig wat insgelyks aan ’n dodemasker herinner, maar wat op donker humor en die eksploitasie van ander kapitaliseer. ’n Hanswors is altyd in beheer; hy sê net wat hy wil en hy kom weg met die gevolge daarvan. Laasgenoemde is ook die eienskappe van die koninklike hofnar. Voorts beskik ’n hanswors oor die vermoë om soos ’n kulkunstenaar van gedaante te verander; hy is ’n klassieke metamorf of shapeshifter. Zucker beweer dat die bose hanswors met verloop van tyd gereïnkarneer het tot die internettrol, soos ons dit vandag ken. Die (vals) skuilprofiel is figuurlik gesproke die kostuum/masker – en die trol kom weg met sy wrede poetse, geterg en emosionele aftakeling van ander internetgebruikers, alles vir die trol se eie “vermaak”.

Die gesigsverf van ’n hanswors herinner aan verskeie kulturele uitbeeldings van demone. Volgens antieke Gnostiese sienings is die trickster-god ’n wese wat van gedaante kan verwissel, soos reeds genoem; en hy kan enersyds kinderlik en saggeaard, of andersyds vreesaanjaend en konflikterend optree – ’n verwronge god wat op ’n diaboliese wyse teer op die onskuld van mense. Die begrip trickster-god is so oud soos die mens self en het vele gesigte en name, byvoorbeeld die Sumeriese god Nergal, die Noorse god Loki, Pan, die god van chaos, ensovoort.

Die bose hanswors word ook as wisselterm gebruik vir die begrippe jester, fool, trickster en joker. In ’n pak speelkaarte is die joker bekend as die verkleurmannetjie, die kaart wat kan instaan vir die waarde van enige ander kaart. En in ’n pak Tarot-kaarte word die joker die ‘fool’  genoem: die kaart beskik oor ’n nul-waarde, dit kan dui op die begin of die einde van die Arkana. Dit is alles of niks.

En van die diaboliese na die dualistiese. Die Switserse Gotiese musiekgroep, Lacrimosa, se logo op al hulle musiekalbums vertoon ’n hanswors, wat op sy beurt die lewe in al sy tragikomiese fasette voorstel.

 

 

Die Brechtiaanse punk-kabaretgroep, The Tiger Lillies, se voorsanger, Martyn Jacques tree altyd op in ’n hansworskostuum en bypassend geverfde gesig. Jacques is bekend (of berug) vir sy satiriese, onthutsende en soms erg ontstellende lirieke.

 

 

En van lirieke gepraat: die Nobelpryswenner, Bob Dylan se oeuvre word al vir jare deur akademici en literêre kenners bestudeer vir die simboliese koderings van die begrippe clown, fool of joker.

Van die musiek na die poësie. In Jaco Barnard-Naudé se eksistensialistiese lesing van Marais se “Skoppensboer” maak hy hierdie interessante slotopmerking: Tog is daar in die poging om die lewe as ’n ‘komedie’ voor te stel steeds ’n tragiek: ons is ‘geblinddoek met ’n lamfer-lap’. Die wrang opgewekte luim van die slot gee aan die gedig ’n soort groteske lading, ’n versteurdheid, iets soos die grynsende, geraamte-mombakkies waarmee die Dood konvensioneel esteties verpersoonlik word.

Klik gerus op dié skakel vir die volledige blog:   https://versindaba.co.za/2014/03/19/jaco-barnard-naude-eksistensialisme-in-skoppensboer/?fbclid=IwAR2sgJpDz55L-tbjUnJdsd_UahelJ8VXokW2UhO3pq_kE1CjUTkC5Wq1cq8

 

Skoppensboer

 

I

 

’n Druppel gal is in die soetste wyn;

’n traan is op elk’ vrolik’ snaar,

in elke lag ’n sug van pyn,

in elke roos ’n dowwe blaar.

Die een wat deur die nag

ons pret beloer

en laaste lag,

is Skoppensboer.

 

II

 

Gewis en seker is die woord:

die skatte wat ons opvergaar,

ondanks die sterkste slot en koord

word net vir mot en roes bewaar.

Net pagters ons

van stof en dons

om oor te voer

aan Skoppensboer.

 

III

 

Die heerlikheid van vlees en bloed;

die hare wat die sonlig vang

en weergee in ’n goue gloed:

die dagbreek op elk’ sagte wang

en oge vol van sterreprag

is weerloos teen sy groter mag.

Alreeds begint die rimpel sny;

oor alles hou die wurm wag

en stof en as is al wat bly:

Want swart en droef,

die hoogste troef

oor ál wat roer,

is Skoppensboer.

 

IV

L’ENVOI

 

Gewis is alles net ’n grap!

Ons speel in die komedie mee

geblinddoek met ’n lamfer-lap

wat selfs die son ’n skadu gee.

Wat treur ons tog?

Viool en fluit maak nog geluid;

en lank die nag wat voorlê nog.

Al kan ons nooit volmaaktheid raak,

nog blink die oog en gloei die huid

wat heel die winter blomtyd maak.

Dus onverlee

lag ons maar mee

met elke toer

van Skoppensboer!

 

Eugène N. Marais

 

Hierdie ikoniese gedig kan waarskynlik ook gelees word as ’n tipe spel (‘toer’) van die trickster (of trickster-god).

 

2.

 

G 1 2 3 4 3 2 1

 

Die eerste blok, en nog een. My asem brand, maar die hanswors bly op my spoor; hy kom koggelend nader soos ’n Daddy Long Legs met sy groot, dwars voete en lenige treë.

Ek kyk om na die witgeverfde gesig met die rooi neus en hare, die Renaissance-krawat, en versnel. Hy hardloop geluidloos en ék nael — die intervalle tussen my tekkies rek.

Verby ’n huis met ’n hoë palissade en die Rottweiler met die vlammende tande en skuim om die bek. Toe die hond die hanswors gewaar, gaan sit hy tjankend op sy agterstewe. Om ’n blinde draai gee ek vet, swenk in ’n stuk veld in, kortpad hospitaal toe. Dáár is mense, hulle sal my help.

Ek kyk om. Die hanswors het afgedraai in die teenoorgestelde straat.

In die verte dyns die silwer en blou spreiligte. Ek hardloop; ’n stukkende wekker, ’n metronoom waarvan die hart onreëlmatig begin afloop en my lyf verdwyn tot ek net voete is, een-voor-een-agter-een-voor-een-

In die hospitaal se parkeerarea is daar nie ’n mens in sig nie. Motors glim in die bleeklig, die getuie van ’n verskriklike ontruiming. Niemand. Dan, die geronk van ’n enjin. ’n Ambulans! Die agterste deure is oop, maar daar is nie ’n siel nie. Ek buk vorentoe; betrag die donker kolle soos motorolie op die sement. Die tekstuur is taai as ek daaraan raak. Bloed, al is daar geen teken van die bestuurder of pasiënt nie. Maar ek het nie tyd om te verspeel nie. Ek moet skuiling vind, die hanswors sou kon raai dat ek hierheen gekom het.

Die opname-area is heeltemal vakant. Geen sekuriteit; net ’n stompie wat verlate op die randsteen lê en smeul.

Geen personeel tussen die hokkies met die rekenaars met die flikkerende groen oë nie. ’n Halfgedrinkte beker koffie langs ’n telefoon.

In die wagarea is ’n strooikussing op ’n rusbank ingeduik, asof iemand nog flussies daarop gesit het. ’n Oop tydskrif; bladsye in ’n rolnaat na buite gevou.

Skielik raak ek bewus dat ek bloei — ek trek die sintetiese stof van my pienk bloes weg van die wond, dit kleef daaraan, dit syg dieper in die sypelende maagwond, dit suig. Ek het nog nooit van pienk gehou nie. Nóú is my grootste bekommernis die wond in my buik. Of loop ek al vir lank daarmee — dalk jare — dat die hospitaal bloot ’n kataklismiese sneller in die sigbaarmaking daarvan is? En waarom ervaar ek hoegenaamd geen pyn nie? Ek het nie ’n benul hoe ernstig dit is nie (dit mag fataal ook wees): ek sal ’n drukverband of iets in dier voege in die hande moet kry.

Ek loop na die hysbakke toe, kyk op, die rooi syfers wat ongeduldig bly flits.

Tjieng. Die deure ruis oop. Ek voel die temperatuurverandering, die koel trek wat die geopende staaldeure gewoonlik meebring.

Voor my staan ’n verpleegster met ’n onverbiddelike gesig en groot bril soos dié wat vrouens in die tagtigerjare gedra het en wat haar donker oë nog broeiender laat vertoon. Op ’n trollie ets ’n blou laken die kontoere van ’n lyf. Die gesig is bedek. Ek weet. Ek weet wat dit is. Maar daar is genoeg plek vir ons altwee in die hysbak, waarom gluur sy so na my? Of waarom stap sy nie uit nie, sy en haar trollie? En: waarom gaan sy weer óp as die hysbak in die eerste plek vir die grondvloer bestem was?

Ek kyk na haar groeiende indeksvinger tot sy ’n knoppie druk en die deure weer toesuig. Die volgende oomblik is daar ’n helse slag, soos ’n skag wat val: die reuk van gebrande rubber en metaal gevolg deur ’n oomblikfloute.

Kragonderbreking. Ek voel ’n trilling onder my voete, dan flits die ligte weer aan, Eskom ten volle funksioneel. Vir die eerste keer gewaar ek die geel staandriehoek met die rooi letters: DANGER. Dit was nie voorheen daar nie, of was dit? Was dit?

Die haaigrys deure suis oop, maar waar die hysbak se vloer moet wees, is daar nou net vallende duisternis. ’n Afgrond gaan oop in my keel en ek gil en gil sonder enige geluid.

Voor my staan die hanswors. Hy takseer my lank; dan glimlag hy met sy skerp gevylde tandjies en sê uiteindelik: Hierdie hysbak gaan net áf.

 

Verwysings:

 

https://www.groundzeromedia.org/evil-clown-evil/?fbclid=IwAR3fr_3UCkIaxobsyruNct_–8hVTXEWqLDNJtbYYifISOIeZaA9BIcLbfs

http://www.bbc.com/culture/story/20161019-a-surprising-history-of-the-bad-clown?fbclid=IwAR2kKYImlmw9cIk_TaqGB8MO4eLjhtTuA_q1FI8DW3Ln9wGYZMOvKcuUfaY

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Evil_clown?fbclid=IwAR3A6BOSC3H8JbAoGfnwGFrzK_nFTmt7dVXc3Swe5Du-fIjlXwk-ABzo4QA

https://www.trickedbythelight.com/tbtl/TricksterGod.shtml?fbclid=IwAR2RxlW4P-Fw8eUWfMpqkvxMj7fOpMpXEM1EYud3712-lGbAZw_BZQJLwFg

 

 

 

 

Ons almal herken die prototipe: hy is ’n Suid-Afrikaanse man, waarkynlik nie meer te jonk nie; en hy lig sy vergrootglas en gesels geesdriftig oor sy eerstedagkoeverte, vastereekse en herdenkingseëls. Hy beduie hoe kosbaar die Kaapse Driehoek of die Penny Black is, en sy gedagtes dwaal na Eeufeesvieringe. Hy kan jou pa, oupa, broer of oom wees: ’n filatelis, of versamelaar van seëls. Dit is ’n stokperdjie wat stadigaan besig is om uit te sterf.

*

Ek lees nou die dag ’n artikel op Literary Hub oor internasionale skrywers en digters wat vereer word op posseëls. In 2011 het die Amerikaanse Posdiens die reël dat ’n skrywer slegs ná sy afsterwe verewig mag word op ’n posseël, gewysig. Hierdie eer val nou lewende digters en skrywers ook te beurt. Die 2016-Nobelpryswenner vir Letterkunde, Bob Dylan, loop al vir dekades onder die posstempel deur, eers as sanger, nou as literêre figuur. Daar sirkuleer meer as 50 seëls met dié legende se gesig op.

Hierdie seël is deur die Sweedse Akademie in 1993 uitgereik, dieselfde jaar wat Toni Morrison die Nobelprys vir Letterkunde verower het.

Wole Soyinka, een van Nigerië se grootste skrywers, is in 2006 vereer. Die Nigeriese Posdiens het ’n nuwe huldigingsreeks bekendgestel as deel van ’n projek om die publiek bewus te maak van hul landsburgers se buitengewone bydraes in die wetenskappe en kunste.

Dan wonder ’n mens onwillekeurig: hoeveel Suid-Afrikaanse skrywers se gesigte pryk op posseëls? Ek kon enkele voorbeelde op die internet opspoor.

Langenhoven

Totius

Nadine Gordimer

…En die gewaarwording dat skrywers ter plaatse veel minder as hulle eweknieë in die buiteland vereer word.

Die literêre studieveld wat hom bemoei met die brief as subgenre word “epistolografie” genoem. Die skryf van briewe is helaas so oud soos die letterkunde self; en die skryf van briewe as literêre medium dateer so ver terug as die Hellenistiese periode in Griekeland. Onder die Romeinse briefskrywers was Cicero waarskynlik die belangrikste eksponent.

In ’n artikel verwys Meghan Forbes na die materialiteit van ’n handgekrewe brief, of na alles wat die kommunikasieproses omring: die tipe skryfpapier en koevert, die sender se handskrif, die noukeurige toevou van die brief binne-in die koevert, die natlek van die seël…In ons moderne tyd waarin elektroniese kommunikasie hoogty vier, raak die brief, die outentieke dokument, weer belangrik. Dit is eklekties. ’n Handgeskrewe brief maak aanspraak op ’n enkelvoudige hier en nou en dit is gestempel deur die geskiedenis self. E-poskommunikasie bestaan in meervoudige rekords: in konsepkopieë of in die inmandjie, of in lêers wat reeds versend is – en die gehoor is nie duidelik gedefinieer nie, byvoorbeeld ’n deurslagkopie van ’n brief kan ook aan ander mense gestuur word (die Cc-funksie), om van die blinde kopie (of Bcc) nie te praat nie – die gesiglose gehoor. Voorts kan ’n e-pos afgelaai, uitgedruk of verder versprei word. E-posse kan geredigeer word en is uitgelewer aan meganiese reproduksie. Handgeskrewe briewe verklap onbetwisbaar die vlek van menswees, soos byvoorbeeld koffiekolle, vingermerke en die moeë skiflyne waar die brief herhaaldelik oop- en toegevou is. Forbes beskryf hoe sy dertig jaar ná ‘n ou skoolkys die Tipp-Ex in ’n ou liefdesbriefie afkrap. En wat sal sy sien? I ♥ U. Jesse Taylor. Die seun, Jesse, het homself kennelik bedink en weer die hartjie toegeverf. Sy moed het hom begewe. En drie dekades later sit die middeljarige blogger en wonder nostalgies: wat het van Jesse geword? Was Jesse regtig lief vir haar? Is Jesse lief vir haar? Dit is moeilik om gekonfronteer te word met jou jonger self. En die ironiese gewaarwording: die hartjie is seker die oudste emoji wat bestaan.

’n Handgeskrewe brief is ’n tydsdokument. ’n Egodokument. Uit die gapings, foute en verlore letters probeer ons ’n narratief saamstel van dit wat behoue gebly het. En binne hierdie narratiewe gapings – of dít wat foutiewelik onthou word – word daar ruimte geskep vir verbeelding. ’n Handgeskrewe brief maak van sekondêre lesers voyeurs: beide die briefskrywer en aangesprokene raak kwesbaar. ’n Posstempel, op sy beurt, is die tussenganger, ’n noodsaaklike hindernis in die kommunikasieproses. Dit dateer die vertraging tussen die versending en die ontvangs van die brief. In sy kortverhaal, The Empties kyk die skrywer Jess Row nostalgies terug:

She had never perfected the trick of moistening the envelope flap with the tip of her tongue so it would stick and lie perfectly flat. In those days, perfect meant as if untouched by hands. Her flaps were always overwet and lumpy; when she pressed them down, she made them worse. Still, she loved folding the paper twice over, into three equal parts; she loved writing addresses, but especially her name and address in the upper-left corner. J. Seiden. 29 Portnock Road. The dignity, the businesslike efficiency of these slim objects, asking nothing, never disclosing more than they needed to. An envelope with only a check inside flapped like a flag, but an envelope containing a two-page letter had a solid integrity on every plane. A writer only in the sense that she loved having written. She slid the envelopes under the metal lid of the mailbox on her parents’ porch and stared at them for a few moments. Proof of her existence in the world. Proof the world existed. You could count on it: someone was coming to take them away. Proof you would be sent, proof you would arrive.

Kan epistolografie elektronies wees? Skryfpapier is in ’n sekere sin ’n bewys van ons realiteit, of dit nou duur Smythson-produkte met ’n watermark is, of die CNA-skryfpapier met prentjies van die Grensoorlog wat skoolmeisies in die tagtigerjare so graag uitgeruil het. Die dialoog tussen posstempels, seëls en ander hanteermerke van possorteerders lewer ’n konkrete bewys dat die brief inderdaad plaasgevind het. Vandag se WhatsApps is die telegramme en poskaarte van gister. Maar virtuele pos is gewigloos, sonder die risiko’s, romantiek of gravitas van handgeskrewe briewe.

So bestel ek vir my Griffen and Sabine: An extraordinary correspondence, die 1991-topverkoper deur Nick Bantock. Dit is méér as ’n briefroman of mooi koffietafelboek: dit is ’n aangrypende werk. Die kunstenaar Griffen Moss woon in Londen en illustreer poskaarte vir ’n lewe. Op ’n dag ontvang hy ’n kriptiese poskaart van Sabine Strohem, ’n kunstenaar wat op haar beurt posseëls ontwerp en illustreer om ‘n inkomste te genereer. Sy woon op ’n fiktiewe eiland iewers suid van die Stille Oseaan, en die twee kunstenaars begin te korrespondeer. Spoedig vind Griffen uit dat Sabine alles van hom weet – selfs wat hy dink. Is dit telepatie? Bestaan sy ooit werklik? Of het hy haar opgetower uit sy eensaamheid? Is Sabine sy alter-ego, of is dit die sielsbeminde waarop hy sy lewe lank nog wag? Stadigaan ontvou die verhaal, ’n narratief wat viervoudig sin maak met kuns, mitologie, moderne filosofie en Jungiaanse sielkunde as onderbou. Hierdie boek is nie net ’n triomf vir die skrywer en kunstenaars betrokke by die projek nie; dit is ook ’n triomf vir die uitgewersbedryf. Die leserskontrak is ’n ouwêreldse een, en die leser volg die verhaal deur die getikte en handgeskrewe briewe versigtig uit die lugposkoeverte te trek, te lees, en weer terug te skuif in die koeverte. Elke koevert en seël is met die grootste sorg en in detail met die hand geïllustreer om epistolografie te laat herleef tot visuele kuns.

Dink mens aan briewe en Afrikaanse digters, dan kom Elisabeth Eybers se naam dadelik op.

*

Blare per pos

Twee herfsblare – gewebde paar

aan één pols vas, doodsbleek deuraar –

het vroeg hul tak tot siens gewenk,

die wind ontwyk met ’n kort swenk,

die suiderkruis gekies tot skyf,

daglank, naglank ’n boog beskryf.

Dor soos die blad waaraan hul kleef

reik hul te voorskyn uit die skreef.

Aan die motief wat ingegrif

bly – vae stempel op die skrif –

mag mens jou weer eens vergewis

van afstand, van verbintenis.

Elisabeth Eybers. Uit: Balans. 1962.

*

Ek gaan maak vir laas ’n draai by ’n internetveiling. “My seëlversameling is baie werd. Kyk hierdie skaars een…” My hart krimp ineen, want ’n bejaarde man plaas met trots ’n foto van sy boekie, Die Filatelieburo. Maar die bod wat toegestaan word, is nie hoog nie. Inteendeel; dit is terleurstellend laag. Die valuta van posseëls verhandel nie goed teen elektroniese briewe nie.

Verwysings

 

https://en.wikipedia.org/wiki/Griffin_and_Sabine

http://users.telenet.be/gaston.d.haese/eybers.html

Bantock, N. 1991, 2016. Griffen & Sabine. San Francisco: Chronicle Books.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gert Vlok Nel sing van “‘n trein riding into rain”. Ek sien die prentjie van gloeiende kole, die stoker se roetbevlekte vel wat soos water oor bultende rivierklippe span-ontspan-span-ontspan, sweetdruppels wat gly en val, hergebore herrys, en voortstoom. Bondels swart en wit rook wapper en alles word een, ingesluk, verdwyn, in ‘n dik grys gordyn van vallende water.

Dís my ervaring wanneer ek sekere werk van Allen Ginsberg, Jack Kerouac, Federico García Lorca of Leonard Cohen lees/luister, ook Bob Dylan en Nel. Hul gewaarwordinge neem my, sleur my, ek word een, ek behoort (nie meer aan myself nie).

Waar vind mens ’n bewussynstroom – die konstante voortdurende vloei van idees, waarnemings en emosies?

Die wetenskaplike vraag na die bergplek, fontein, en verloop van hierdie stroom gewaarwordinge is onopgeklaar. Waar en hoe in die brein en senuweefsel bestaan dit? Beweeg dit in ‘n stroom? In ‘n stroom neurons? Hou dit ooit op? Hoe bring mens dié kloutjie by die oor?

Ek vermoed dís waar ons die stemme wat in elkeen van ons smeek, troos of woed die helderste hoor. Dís die gang waar ek die son oor ‘n soutpan sien opkom en ondergaan, my doodgebore baba hoor lag of huil, herinneringe troostend of seer vinger teen my wang – dít is waar ervarings soos kunswerke staan en hang.

“The artist, and particularly the poet,…must heed only the call that arises within him from three strong voices:

the voice of death, with all its forboding,

the voice of love and

the voice of art.”

~ Federico García Lorca

Bewussynstroom as literêre styl

Bewussynstroom word op writershistory.com gedefinieer as “a literary style in which the author follows visual, auditory, tactile, associative, and subliminal impressions and expresses them using ‘interior monologue’ of characters either as a writing technique or as a writing style that mingles thoughts and impressions in an illogical order, and violates grammar norms.

The phrase ‘stream of consciousness’ was first used in 1890 by William James in Principles of Psychology. In literature it records character’s feelings and thoughts through stream of consciousness in attempt to capture all the external and internal forces that influence their psychology at a single moment. Any logical or sequential approach is disregarded.”

Hoe bewus is digters (en ander kunstenaars) van mekaar, waar stroom hul temas, tegniek, styl, gedagtes of invloed saam?

Leonard Cohen & Federico García Lorca

Cohen het in ‘n 2011-onderhoud genoem dat hy hordes Engelse digters behoorlik gelees het, maar dat dit die stem is van die Spaanse digter Federico García Lorca wat in sy gedagtegang weerklink. Hy sing onder andere ‘n los Engelse vertaling van Lorca se gedig Pequeño vals viené uit Poeta en Nueva York (A Poet in New York).

Leonard Cohen sing ‘n Engelse vertaling van Lorca se gedig Paqueno Vals Vienes (Take this waltz)

In ‘n Your Flesh Magazine-onderhoud in 1992 verduidelik hy:

“With the Lorca poem, the translation took 150 hours, just to get it into English that resembled – I would never presume to say duplicated – the greatness of Lorca’s poem. It was a long, drawn-out affair, and the only reason I would even attempt it is my love for Lorca. I loved him as a kid; I named my daughter Lorca, so you can see this is not a casual figure in my life.”

Allen Ginsberg & Federico García Lorca

In Ginsberg se gedig A Supermarket in California verewig hy van sy poëtiese gesprekke met onder andere García Lorca: 

          “What thoughts I have of you tonight, Walt Whitman, for

I walked down the sidestreets under the trees with a headache

self-conscious looking at the full moon.

          In my hungry fatigue, and shopping for images, I went

into the neon fruit supermarket, dreaming of your enumerations!

          What peaches and what penumbras!  Whole families

shopping at night!  Aisles full of husbands!  Wives in the

avocados, babies in the tomatoes!–and you, Garcia Lorca, what

were you doing down by the watermelons?…”

 ~ Berkeley, 1955

Allen Ginsberg & Bob Dylan

Ginsberg en Bob Dylan het nie net saam getoer nie, maar ook saam gewerk aan onder andere Vomit Express:

 Bob Dylan & Allen Ginsberg – Vomit Express

Bob Dylan en Allen Ginsberg by Jack Kerouac se graf, 1975
(Foto: Ken Regan via: ginsbergblog.blogspot.ca)

“Dylan had come to hear a poetry reading at NYU’s Loeb Auditorium, standing in the back of the crowded hall with David Amram. We were on stage with a gang of musician friends, and Peter improvised, singing, ‘You shouldn’t write poetry down but carol it in the air, because to use paper you have to cut down trees.’ I picked up on that, and we spent a half an hour making up tuneful words on the spot. I didn’t know 12-bar blues, it was just a free-form rhyming extravaganza. We packed up, said goodbye to the musicians, thanked them and gave them a little money, went home, and then the phone rang. 

It was Dylan asking, ‘Do you always improvise like that?’ And I said, ‘Not always, but I can. I used to do that with Kerouac under the Brooklyn Bridge all the time.’ He came to our apartment with Amram and a guitar, we began inventing something about ‘Vomit Express,’ jamming for quite awhile, but didn’t finish it. He said, ‘Oh, we ought to get together in a studio and do it,’ then showed me the three-chord blues pattern on my pump organ. A week later in the studio Dylan actually did the arrangement, told people when to do choruses and when to take breaks, and suggested the musicians cut a few endings on their own to be spliced in.

‘Vomit Express’ was a phrase I got from my friend Lucien Carr, who talked about going to Puerto Rico, went often, and we were planning to take an overnight plane a couple of weeks later, my first trip there. He spoke of it as the ‘vomit express’ – poor people flying at night for cheap fares, not used to airplanes, throwing up airsick.”

Daar is wyd geskryf oor Ginsberg se invloed op die skryf en publikasie van Dylan se eerste boek Tarantula op die jong ouderdom van 23 jaar.

Bob Dylan & Jack Kerouac

In Dylan se outobiografie Chronicles, en die dokumentêre film No Direction Home, beskryf hy Kerouac se invloed op hom: “On the Road had been like a bible for me. I loved the breathless, dynamic bop poetry phrases that flowed from Jack’s pen . . . I fell into that atmosphere of everything Kerouac was saying about the world being completely mad, and the only people for him that were interesting were the mad people, the mad ones, the ones who were mad to live, mad to talk, mad to be saved, desirous of everything at the same time, the ones who never yawn, all of those mad ones, and I felt like I fit right into that bunch.”

Ook: “Someone handed me Mexico City Blues in St. Paul (Minnesota) in 1959 and it blew my mind. It was the first poetry that spoke my own language.”

Gert Vlok Nel (Foto: Tessa Louw)

 

Gert Vlok Nel, Ginsberg, e.a.

In ‘n handgeskrewe brief laat weet Gert Vlok Nel vir my: “Ek is baie lief vir die skrywers wat jy noem, buiten Lorca wat ek nooit gelees het nie. Al die skrywers het seker ‘n invloed gehad op my werk, en in my lewe het hulle werk my getroos in donker tye.

Van Ginsberg het ek Howl gelees en Kaddish. Van Kerouac het ek On the road, The Subterraneans en Dr Sax (my favourite) gelees.

Mr Tambourine Man van Dylan is my gunsteling van alle tye. Dis ‘n song wat duidelik deur Kerouac beïnvloed is, rëels soos ‘though you might hear laughin’ spinnin’ swingin’ madly across the sun, it’s not aimed at anyone, it’s just escapin’ on the run’ en ‘far from the twisted reach of crazy sorrow’ (pure Kerouac).

Cohen is in staat tot suiwer skoonheid.

My invloede is nie Suid-Afrikaans of Afrikaans nie, alhoewel ek in my jonger jare baie lief was vir David Kramer en André le Toit.”

 

Gedigte

“My gedigte en songs verskil heeltemal van mekaar. Ek het my gedigte probeer skryf met groot liefde en groot koudheid.’’

Nadat ek Nel se bundel Om te lewe is onnatuurlik herhaaldelik gelees het en ook die Nederlandse dokumentêre film oor hom Beautiful in Beaufort-Wes gekyk het, begin ek ‘n goeie gevoel kry vir wat hy met “groot liefde” en “groot koudheid” bedoel. Nie net word die gestroopte landskap beklemtoon en baie bedag en vaardig uitgebeeld nie, maar die karakters word ook van hul maskers en hul klere gestroop. Die waarheid word tot op die been oopgekerf, maak nie saak hoe seer dit maak nie.

Tafelberg Uitgewers, 1993/2006

In ‘n Skype-onderhoud met Walter Stokman, die vervaardiger van die dokumetêre film Beautiful in Beaufort-Wes, verduidelik hy waarom die film asook Nel so goed en gul ontvang is en hoog geag word in kuns- en kultuurkringe in Nederland: “Die film en Gert se werk is nie net ‘n portret van Gert en Beaufort-Wes nie, dis ‘n portret van Suid-Afrika, ‘n samespel van alles. Dis romanties, eksoties, hartseer en vol belofte.”

Meer oor Nel se bande met Nederland en ook ‘n paar van sy gedigte.

en

‘n Pragtige animasiefilm van Nel se gedig Timotei Shampoo.

 

Songs

“My songs is warmer en lyk meer ‘stream of conscious’, dalk omdat hulle dikwels in gesprekvorm is met ‘n aangesprokene (‘Gert bo die grond roep na Koos onder die grond kom in Koos, kom in kom in’ – beïnvloed deur die radio-kommunikasie by Kampusbeheer).”

Nel het Waarom ek roep na jou vanaand (op sy Beaufort-Wes se Beautiful woorde CD) geskryf in 1997, die jaar waarin Ginsberg gesterf het. “Dis pure ‘stream of consciousness,” skryf hy: “Ek het vir 2 maande aan die song gewerk tydens nagskofte by Kampusbeheer om daai effort-lose effek te kry. Die song wemel van refleksies na ander skrywers se werk.”

Uit Ginsberg se Howl herken ek:

“’n impulse van winter, midnight street light,
Small-town rain amongst other things”

Uit Claude ‘Curly’ Putman se Green, green grass of home (ek wonder of Nel dit in Tom Jones of Johnny Cash se stem hoor):

“The old hometown look the same
As you step down from the train
En daar’s jou ma en jou pa en Mary down the lane”

en sou

“So sail slowly slowly
All ye ships of the night”

reflekteer na Ovidius, T.S. Eliot of Henry Wadsworth Longfellow? Is beauty en west, selfs Mary ook verwysings na Jack Kerouac?

Temas, tegniek, styl, gedagtes, invloed en verwysings stroom saam – in riviere, treine, die oop pad, uit en in alle windrigtings.

Die suidpunt van Afrika, die uitgestrekte vlaktes van die Karoo, die N1, die treinspoor, Gert Vlok Nel en die taal Afrikaans loop nie afsonderlik of alleen nie, is nie kaal nie, nie onaangeraak deur hierdie digters/sangers nie.

 

“

When the railroad trains moaned, and river-winds blew, bringing echoes through the vale, it was as if a wild hum of voices, the dear voices of everybody he had known, were crying…”

~

“I hope it is true that a man can die
and yet not only live in others

but give them life,

and not only life,
but that great consciousness

of life.”

~ Jack Kerouac

 

Bedanking:
Baie dankie vir bydraes en hulp aan: Gert Vlok Nel, Walter Stokman, Johann Lodewyk Marais, Piet Croucamp, Annemarie van Niekerk, Ingrid Glorie, David Morrison en Tessa Louw. (Christa Morrison, 13 Junie 2015)

.

Christa Morrison het aan die Universiteit Stellenbosch gestudeer, waar sy ’n M.Phil.-graad in Joernalistiek behaal het. Sedertdien het sy in Botswana en Kanada gewoon. Tans spesialiseer sy in Nuwe Media en is ’n dosent aan die Sheridan Institute of Technology and Advanced Learning. Sy neem deel aan verskeie multikulturele poësiebyeenkomste in die groter Toronto area, onder meer die Lit Café in Oakville, Poetry Salons en Pakaraima in Toronto, en die Indiese/Pakistanse Mushaira in Milton.

Christa is tans een van Versindaba se gasbloggers.  (mj)