Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Aantekeninge teen die skemeruur

Clinton V. du Plessis

In hierdie bundel maak die ouerwordende digter aantekeninge teen die naderende skemeruur. Hy loop , deur sewe afdelings,  terug op die spoor van sy lewe en hierdie land, tree in gesprek met ander digters en worstel met die bagasie van taal en die onmag van woorde. (ISBN: 978-0-9946913-5-4, 210 mm x 148 mm; Sagteband, bladsye 145;  Cordis Trust Publikasies, 2017; Prys R200, posgeld ingesluit). Bestel vanaf : clintonvduplessis@gmail.com

 

Taalles 101

 

jy vergeet

die taal was in boipatong

(the place of hiding)

aan ’n stewel wat snags ’n deur

in sy moer kon skop

of koevoet

of in die loop van ’n pistool geknaldemper

op die tweede verdieping van ’n vermeende skuilhuis

in ’n buurland

met twee verdwaasde kinders

wat wees wonder

oor die stillewe

van hul ouers se bloedbedruipte lyke op die vloer

 

die taal het ’n balaklawa gedra

as die derde mag in die donker lokasies van teeninsurgensie

die sweterige hande met kapmesse in mynhostelle

het mombakkies aangesit die aangesig

askariswart gesmeer

handskoene

het die koverte vingerafdrukke van afsku verbloem

 

die taal was ’n fopmyn

 

’n briefbom fraai vermom

 

(Uit: Aantekeninge teen die skemeruur. Clinton V. du Plessis. 2017)

 

 

In 2012 word ek genader om ’n kort boekoorsig oor Imraan Coovadia se roman, The Institute for Taxi Poetry vir ’n vrouetydskrif te doen. Die verhaal handel oor fiktiewe taxi-digters in Kaapstad, en hoe die pendelaars sin probeer maak uit hulle alledaagse bestaan deur die skryf van poësie: die werkersklas se lief en leef en protes vind gestalte in digterlike vlugskrifte. Die volgende raak beskrywing val my op: The taxi poet, according to Adam, is “a chimera, part politician, part social worker, part navigator and banker, nurse and first responder. His function is to record “all the shifting sensations, impressions, and moving feelings,” some of which are so enigmatic that they can only be inserted into public memory by the poet. Implicit in these definitions of the characteristics of a taxi poet is the textualisation of contemporary concerns via the medium of poetry by an “everyman” figure. It may thus be inferred that the taxi poet is located in the nexus between public and private memory. Die volledige resensie deur Thando Njovane is hier. (http://www.litnet.co.za/a-national-treasure-imraan-coovadias-the-institute-for-taxi-poetry/).

Ek open ’n nuwe dokument op my rekenaar met die hofie: Openbare vervoer as teater van sosiale protes.

Op 1 Desember word daar wêreldwyd hulde gebring aan die menseregte-aktivis, Rosa Parks. In 1955 is Parks gearresteer nadat sy geweier het om haar sitplek in ’n bus af te staan aan ’n wit persoon, aangesien die wit gedeelte van die bus reeds beset was. Op 5 Desember 1955 is Parks skuldig bevind aan ‘n oortreding van rasseskeidingswetgewing. Menseregteleiers soos Martin Luther King jr en ED Nixon het die Montgomery-busboikot die dag van Parks se verhoor gelei, wat om die beurt aanleiding gegee het tot verskeie hervormings in die VSA.  Die 1987-Pulitzer-pryswenner en digter, Rita Dove, bring só hulde aan Parks:

 

Rosa

 

How she sat there,

the time right inside a place

so wrong it was ready.

 

That trim name with

its dream of a bench

to rest on. Her sensible coat.

 

Doing nothing was the doing:

the clean flame of her gaze

carved by a camera flash.

 

How she stood up

when they bent down to retrieve

her purse. That courtesy.

In Adam Small se bundel, Kitaar my kruis, word ’n Kaapse rasse-insident op ’n bus beskryf. Die gedig Vryheid toon merkwaardige ooreenkomste met Parks se verhaal. Vervolgens enkele gedeeltes uit hierdie lang gedig:

 

die leuen kry gestalte

toe ons die bus na Wynberg haal terug

die middag by die 15de bushalte

ons klim die trap, die bus is agter vol

oorvol

agter waar ons, die bruines sit, mág sit

[…]

deel van die droewe hel van hierdie rit

agt sitplekke is oop voorin die bus

vir blankes net

en ’n swanger vrou moet staan, sy’s bruin, nie wit

[…]

ek vra die kondukteur mag sy maar sit

hy skud sy kop

en wys die vinger na die bord, die welbekende bord:

vir blankes net –

vir nie-blankes word vreugde opgeskort

steeds deur die bord

en ’n vrou ses maande swanger mag nie sit

[…]

sy staan vir ses, vir sewe myl, sy staan

ons almal staan, staan meer as ses en meer as sewe myl,

staan vir ’n hele lewe

en agt sitplekke oop, maar sy moet staan

o God, u hoogste proef is nie die vuur maar die vernedering!

 

Ek skep nog ’n hofie: Sosiale protes. Busse. Dan dwaal my geestesoog na die Groot Verseboek, en JC Steyn se bekende gedig wat berig oor die busramp waarin 23 skoolkinders op 28 Januarie 1970 gesterf het, verskyn voor my.

 

Spooroorwegramp by Henley-on-Klip

 

Henley-on-Klip

stasienaam by Vereeniging:

onwerklike vereniging –

oerengelse samestelling

op Afrikaanse klipbodem.

 

Henley-on-Klip

skoolbus by spooroorweg

in slaggat gestol

(bloed stol op klip)

’n sneltrein snel voort,

dóód-betyds, dóód

 

Henley-on-Klip

Hansie-op-gruis

Helena-aan-gras

23 van gras

drié-en-twintig

wat die wolke en die veld,

die sonlig en die weerlig

nooit weer sal belewe nie,

vir wie mamma nooit meer

’n toebroodtjie sal smeer nie,

wat vir pa nie half vererg

oor nuwe wiskunde sal terg nie.

 

Tussen bleek hande en groen sakdoeke,

honde vol manewales in rooi prenteboeke,

blaaie met aftrek- en deelsomme,

ontlede sinne, aardes, sonne,

en ’n Bybel wat vertel van sonde,

tussen die vlees en die gras

soek ’n seun in bloed en glas…

“Waar’s my sussie, ek dink sy was…”

 

Wie huil so hartverskeurend

as ’n seun by ’n verskeurde

hals oor kop tot tone?

Of is moeders se trane egter,

of die klein weggedroogde trane

van die laaste oomblikke

angs voor die slag

by Henley-on-Klip

trane-op-klip.

 

Ledemate-onder-sakke

hande onder allerhande

bewysstukke vir lykskouings,

aanklagte van heinde,

huldigings van verre

(’n monument vir die held Johan

wat gesterf het om drie maats te red).

 

Langsamerhand verloor

egter trane teen egte klip;

leed raak gou vergeet.

Die nuwe uitwiskunde word gewis

doodgewoon gewoonweg dóód.

 

Joan Hambidge onthou die Henley-on-Klip-busramp se tragiese tweeling, die Westdene-busramp op 27 Maart 1985 soos volg.

 

Westdene

 

Gelukkig is julle

wat slaap

hermeties verseël

’n toe vuis.

 

Nooit sal pyn

se perforasie

(stigmata op

die polse) wys.

 

’n Bus verpas,

’n sinnelose

reis, nie weer.

 

Nimmermeer

die wagwoord

tussen mense

verleer. Nee.

 

Die ontoereikendheid

van ouers vergeef.

Slaap rustig,

slaap soet. Kinders

 

moet gehoor, nie

gevoel word.

 

Ook Andries Bezuidenhout bring hulde aan die slagoffers in ’n gedig op Versindaba. (https://versindaba.co.za/2009/08/04/stillewe-nuwe-gedig/). Ek voeg ’n nuwe hofie by die bestaandes in my dokument: Busrampe. Digkuns as maatskaplike bewussyn.

’n Paar weke gelede wys my geliefde vir my ’n video wat handel oor train surfing. Dit is ’n waaghalsige sport of kunsvorm wat reeds sedert die vyftigerjare gewild is onder die jeug van Suid-Afrika. Werkloosheid, armoede, uitsigloosheid en verveling is van die oorsake (www.youtube.com/watch?v=seBkEutvnQU). Ek skryf verder: Maatskaplike onrus. Treine. Daar is iets poëties en aangrypend aan die doodsveragtende reis na niks. Om bo-op ’n bewegende trein se dak te dans, om te deel in die noodlotskans: óf die lewe, óf die dood. Om te heers oor die werkersklas en die apartheidsgeskiedenis van shunting – en binne ’n splytsekond wég te duik van elektriese kabels. Al die train surfers droom daarvan om beroemde Hollywoord-waaghalse te word. Hoe ironies: die choreografie van die dood bied jou niks behalwe die vlugvoetigheid van oorlewing. My internetsoektog na digkuns oor train surfing lewer nie veel op nie; dit is immers ’n donker en geslote sub-kultuur. Ek vind wel ’n paar lirieke en kletsrym van angry young men, en ’n belowende gedig op ’n aanlyndigblad van die Bokkeveld-kontreidigter, Andy Paulse, wat volgende jaar met die bundel Ôs debuteer.

Van treine gepraat: iewers in 2013 ontvang ek Clinton V du Plessis se bundel, Rangeer in die pos. (Dis tog vreemd wat ’n mens onthou: as jy ’n digbundel geskenk kry, nooi die omslagontwerp jou dadelik binne. My hart het vinniger geklop; ook dat ek Kitaar my kruis se ryk sepia-ontwerp sedert my twaalfde verjaardag iewers in die jeugargief van herinnering gebêre het). Die temas en motiewe rondom treine, stasies en sosiale protes lê kruis en dwars in Rangeer, ’n mooi bundel wat sinvol deurgekomponeer is. Dit is veral die bittersoet herinnering aan apartheid wat tref. Vervolgens strofes 1, 2, 7 en 11-12 uit dié lang gedig.

 

Vrypas

 

Pa, onthou jy ons in die derde klas

(met die harderige banke,

of soms in die oop rywa, bombela)

 

die swart passasiers met

die gevlegte rietmandjies

op die heel boonste laairak

hoe gasvry hulle die tuisgebraaide werfhoender,

bakbrood en koffie uit ’n fles

eerste vir ons aangebied het, my kinderskoeneles

in ubuntu

[…]

Pa, die dood is ’n boemeltrein wat niemand kan verpas nie

 

Here Pa, ons mis jou,

hiér op die toegegroeide sylyne van die lewe.

Dit is Vrydagaand. In die agtergrond begin die maandelikse motorrenne soos reuse muskiete neul. Dit is betaaldag vir sommige. Betaaldag – en die dobbelsteen word gewerp. Ek trek ’n ou notaboek nader en maak ’n nota: Clinton V du Plessis se nuwe bundel, Aantekeninge teen die skemeruur verskyn volgende jaar. Tussen huishoudelike lysies, berekeninge, aantekeninge en gedigte met deurgehaalde reëls soos dwarslêers skryf ek verder. Ek onderstreep die volgende sin: Of die spreker verwys na taxi’s, busse of treine – openbare vervoergebruik bied ’n kleurryke matrys waarbinne ’n digter se protes versny in persoonlike en openbare ruimtes.

In die veraf stilte hoor ek ’n ambulans. Dit beweeg dringend nader. Dan buig die sirene om die hoek voor die klank atonaal breek en wegsterf.

Bibliografie

Du Plessis, Cinton V. 2013. Rangeer. Cradock: Ama-coloured Sloguns.

Opperman, DJ. 1980. Groot Verseboek. Kaapstad: Tafelberg.

Small, A. 1987. Kitaar my kruis. Pretoria: HAUM-Literêr.

http://www.webpages.uidaho.edu/cae_core/Links/RitaDovePoems.htm

(Besoek 27 November 2015).

http://joanhambidge.blogspot.co.za/2015/03/joan-hambidge-jou-storie-is-nooit-weer.html

(Besoek 27 November 2015).

‘n Besonder interessante publikasie wat hierdie naweek aan die handel beskikbaar gestel word, is Spoorvat – Skrywers en herinneringe wat deur Riana Scheepers en Leti Kleyn saamgestel en deur Lapa uitgegee word.  Met dié pretloop is daar sommer ‘n hele trop digters wat die wandeling meemaak, te wete Andries Bezuidenhout,  Zandra Bezuidenhout, Clinton V. du Plessis, Hans du Plessis, Heilna du Plooy, Louis Esterhuizen,  Joan Hambidge, Louis Jansen van Vuuren, Marlise Joubert, Trienke Laurie, Henning Pieterse, en Wium van Zyl.  Daarom dat ek dié publikasie graag onder jul aandag bring.

Volgens die inligtingstuk wat ontvang is, die volgende: “As skrywers het hulle reeds naam gemaak; hulle het literêre pryse gewen, die harte van lesers verower, diep spore getrap in die Afrikaanse kultuurwêreld … Ons ken hulle as openbare figure, as skeppers van verhale en romans en rubrieke, maar wat is die intiemste, mooiste en selfs pynlikste jeug herinneringe van ons bekendste Afrikaanse skrywers? Was hulle as kinders reeds sensitiewe waarnemers, kunstenaars in wording? Hoe het hulle hul jeug beleef? En hoe word hierdie jeug herinneringe verwerk in hul tekste as gesofistikeerde skrywers?”

Riana Scheepers en Leti Kleyn (samestellers van die trefferboek Die Afrikaanse Skryfgids) het skrywers gevra om hul kinder- of jeug ervarings te woord te stel. Daar was geen beperkings of voorskrifte nie, maar slegs gepubliseerde skrywers is om bydraes gevra.

Die resultaat is ‘n unieke bloemlesing van 36 skrywers . Saam met hierdie skrywers vat ons die spoor terug na die verlede; ‘n verlede wat net so kleurvol, vrolik, hartseer, innig en uiteenlopend is soos die mense van hierdie land.

“Spoorvat is ‘n belangrike bloemlesing, nie net omdat dit voortreflike tekste bevat van skrywers wat reeds hul kleim afgesteek het nie, maar omdat dit terselfdertyd ook unieke outobiografiese sketse is. Die leser kry ‘n intieme en eerlike blik op die leefwêreld van ‘n jong kind wat later in sy/haar lewe groot hoogtes bereik het.”

By wyse van lusmaker volg enkele snitte uit die betrokke digters se bydraes.

*

Zandra Bezuidenhout

Partykeer moes ek vir Pollie ’n pakkie Cavalla King gaan koop. Die kleingeld was myne, net genoeg vir ’n pakkie lekkergoedsigarette wat ek op die stoel onder­kant die teksie soos ’n groot vrou sit en “rook” het. Pol­lie het nooit vir my gelag nie. Net soms uit die bloute laat val “Jou ma sê jy’s ’n probleemkind” en die laaste woord so half tergerig uitgerek. Ek was te skaam om te vra wat dit beteken, gedink dit was seker maar ’n naam vir die oudste of die alleenste, want ek was albei.

 ———

Andries Bezuidenhout

In die Hoërskool Silverton se klaskamers beskryf kinders van weerskante Pretoriastraat mekaar onderskeide­lik as “snobs” en “krims”. Snobs en krims voer soms hul gesprek ná skool verder met vuiste by die voetganger­brug oor die Moreletaspruit. Die krims is meesal beter met die taal van vuiste as snobs. Soms het krims selfs ouer broers in die polisie. Vir snobs is dit half vreemd dat die ergste krims in die polisie beland, maar mens weet nie of mens hierdie morele vraagstuk aan dominee Wan­nenburg in die katkisasieklas kan stel nie.

Ons Silvertonners is bewus van die feit dat die kinders van Menlopark en Waterkloof ons woonbuurt “Slither­ton” noem. Gegoede mense soos Laetitia-hulle is egter nie van Slitherton nie. Hul tydslotte is bo dit alles ver­hewe. Hoeveel huise in Waterkloof en Menlopark kan met tydslotte spog?

———

Joan Hambidge

Die nag kan ek nie slaap nie. “Oh Mamy, Oh Mamy . . . Oh Mamy blue,” huil die radio. Ek weet die kind is dood en Sara hou my die hele nag vas teen haar bors. En ek sien weer en weer die motor wat die kinders tref. Skoene wat deur die lug trek in stadige beweging.

En ek wonder wie sal háár vannag vashou?

O, roos van my hof

Wat was haar naam nou weer?

Daardie kind wat onder ’n motor beland

het saam met drie en twintig ander

in ’n Lenteloop toe ons moes geld insamel.

Jy weet mos, daardie kind, wat rég voor

ons oë opgelig en neergegooi is?

Reg voor die robot waar ’n Valiant beheer

oor sy remme verloor het. Malus, -a, -um.

Alles het in slow motion gebeur

met skoene soos swaarde deur die lug.

Die een onder ’n vaal kombers,

met haar voet na binne gedraai.

Ons almal by haar begrafnis:

“Wat ’n vriend het ons in Jesus . . .”

Daardie kind wie se dood later

uitgebloei het in ’n Latynse toets:

Timidi estis en Puella pulchra est.

En vertaal: “Die rose in die tuin is mooi.”

Verdomp, wát was haar naam nou weer?

——–

Louis Jansen van Vuuren

Die swart-en-wit reghoekie het ’n skerp gekartelde randjie. Dit is ’n monochroomoomblik wat met die dwaling van tyd veraf en dof geword het. Dis nie dat mens aspris vergeet nie, maar die lewe gaan onoplettend sy gang. Die foto’tjie is met deurskynende driehoekies op die album se blaai geplak. Om die kiekie van naderby te bekyk moet ek dit uit sy rusplek lig. Die glansoppervlak­te word ’n spieëltjie in my hand waarin aspekte van my studeerkamer weerkaats: die plafonroos met die kande­laar en die venster wat uitkyk oor die tuin. Onderaan die kiekie is daar met wit Indiese ink in sierskrif geskryf: Ifafa Beach 1951.

“Inyoka! Inyoka!”

———

Marlise joubert

Die terugblik na jeugjare is een met verwondering, met nostalgie, en terselfdertyd een van vervreemding. Jy weet instinktief dat dit nooit geheel en al getrou jou eie “verlede” reflekteer nie. Daar is altyd verwarring tussen feit en ervaring. Dis ’n bewegende poel water waarin gestaltes vervorm, rondskuif en wegraak. Jou interpre­tasie word beïnvloed deur allerlei ander belewenisse, bykomende verledes tussenin, en deur jou onmiddel­like werklikheid. Gestolde oomblikke in vensters word lewend gemaak deur jou dialoog, jou eie klankbaan.

dis ’n taal wat niemand anders verstaan

wat snitte uit hibiskus speel

uit die vlamboom se tuite rooi trompet

wat krap soos witdoringnaalde in diep gleuwe –

die grammofoonkas van geheue

Wat oorbly in die magdom lae van die geheue, is dikwels net ’n gevoel, afhanklik van die tydgleuf waardeur die lig speel op die klein bloeisel wat oopgaan, wat veel meer beteken vir jouself as wat dit miskien was in ’n groter konteks.

Daar was twee plekke wat ’n rol gespeel het in my jeugjare, Levubu naby Louis Trichardt en Warmbad in die Waterberge (vandag bekend as Bela-Bela).

———–

Trienke Laurie

As baba is ek glo wild gewieg

op ’n vrolike soldatelied

en toe ek begin opskiet

trap ek hoog op sy steltevoete

“Walking on the green grass”.

Die opgeskote meisie leer

met ’n aardige hoppie ’n wals.

Die klein Griekse vaas

is deur Vader gekoop vir my

 

 

dat ek vir hom ’n roeskleur blaar

as najaarsteken daarin plaas . . .

 

Eendag het ek met my jonger sussie see toe geloop. Die vierjarige bokstertjies het haar tassie gepak met nartjies. Ons het met die blaartjiepad geloop en toe het ons ver­sigtig oor die hoofpad geloop om by die swaaie naby die see te kom. Heila was gouer verveeld en ek het haar teruggehelp oor die grootpad by die verkeerslig en self weer see toe gegaan en skulpies in die tassie gegooi. Hoe dit gekom het, weet ek nie meer nie, maar ek het later saam met ’n polisieman gestap wat sy fiets gestoot het tot by ons huis. Ons is gewiks met ’n leerband, maar erger nog: Ons moes tot twaalfuur die oggend stil lê op ons bed­dens!

———-

Clinton du Plessis

Maar, soos ek sê, dit was die tyd van Apollo 13. Die maan was hopeloos te ver om enige invloed op my lewe uit te oefen. Soms het ek saans op die stoep gesit en kyk na die affêre daar ver weg.

“Wat gaan soek hulle daar?” was my gevoel dan.

“Hulle krap in die Here se kaggel,” het Ma gewaar­sku en “Ek het julle mos gesê,” het sy vol genoegdoening gespog toe die nuus kom van die ontploffing van die suurstoftenks aan boord. Daardie aand het ek met vrees en bewing gebid dat ek nooit met die Here se kole moes bodder nie, nooit in sy rooi konka moes krap nie.

Die gedeelte van die dorp waar ons gewoon het, was gemeng. Bantoe en kleurling. Dit is hoe mense toe genoem is.

———

Hans du Plessis

Sonder ’n kettie om jou nek was jy onbehoorlik aan­getrek, eintlik ’n bietjie kaal – of jy was ’n meisiekind. Kettieklippe was volop in die berg, net partykeer as Pa by ’n bouery moes laat dak opsit, kon ons loodwassers steel en dit vierkantig kap om duiwe mee te skiet.

Meisiekinders was iewers ver op Mars of op die maan. Ook maar goed, want wat het hulle nou van ’n kettie ver­staan? Hulle kon ook nie met ’n ghoen skiet of ’n pylpunt uit ’n drieduimspyker plet nie. Van poppe en goed het ons niks geweet nie, want daar was nie meisiekinders in ons huis of in ons bende nie. Die enigste meisiekinders wat ons geken het, was die niggies wat Sondae ná kerk kom kuier het. Sondag was stilsitdag met skoene en ’n pak en ’n das – dit was sulke oneindige lang geel dae.

———–

Heilna du Plooy

Hierdie meisie met haar musieksak in die sandpad was eintlik ’n gelukkige kind. Daar was natuurlik die klein opstootjies en tienerreaksies soos in enige nor­male huis, maar die soort ontwrigting en donker weer­sin in ouers waarvan jong skrywers tans skryf, was vir haar onbekend. Sy het nie gedink sy was buitengewoon bevoorreg nie, maar in breër verband beskou, was sy natuurlik. Haar ouers wat albei onderwysers was, het hulle drie dogters aangemoedig en hoewel hulle streng was oor dinge soos selfdissipline en verantwoorde­likheid, was daar ook baie pret en vrolikheid in die huis. Dit was nie ’n lewe van luukshede of geskenke nie, want daar was nooit baie geld nie, maar daar was be­trokkenheid en sorg. Waar die pa soms geneig was om nogal streng te wees (later sou sy weet hy was gewoon oorangstig oor sy dogters se welsyn), was hy nogtans ’n ernstige en sensitiewe man en hulle ma was mooi en gemaklik en toeganklik. En die wêreld was eenvoudig: Hierdie jong meisie het soos baie van haar tydgenote min van politiek en ekonomie en sosiale problematiek geweet.

————

Louis Esterhuizen

En die dorpsirene elke aand om agtuur. O, hoe goed onthou ek die weemoedige geskal wat aandui dat alle nieblankes uit die dorp moet wees! Dit was die vroeë 1960’s en dié sirene was algemene praktyk in bykans alle plattelandse dorpe. Eers later sou ek die werklike betekenis – en implikasie – hiervan snap. Op dié tyd­stip was ek normaalweg al in my bed terwyl die sirene deur die leë strate huil en kyk ek na die ouwêreldse straatlampe wat in sulke eweredige strepe deur die Ve­netian blinds oor my bed val.

Ook Ouma se erf het ’n windpomp gehad en drie wa­tertenks op drie hoeke van die huis waar die water versamel is. Daar was nie ’n grasperk nie, maar grond wat elke oggend met ’n besembos netjies skoongevee moes word. En die breë plankstellasies waar sy haar perskes gedroog het wanneer dit persketyd was.

En die bessieboom voor die garagedeur.

———–

Henning Pieterse

Ek onthou hoe ons saam met die werkers sakke soja­bone uitslaan totdat jou hande vol blase is. Hoe ’n haan, afkop en met vlerkgeklap, oor die werf hardloop terwyl ’n dun vlies oor sy oë trek in sy afgekapte kop, eenkant. Ek onthou hoe ’n skaap spartel en skop en sy oë glasig word nadat die ergste bloed uitgespuit het, net nadat sy keel afgesny is. Ek onthou die geskree van die lammers wan­neer hulle gekastreer word en dol van pyn in die kamp rondhol, tot teen die drade in. Ek onthou hoe oom Piet, my ma se tweelingbroer, sy haelgeweer lig en ’n paar skote in ’n reusagtig hoë bloekomboom afvuur en hoe honderde vinke soos geel reën uit die takke neerdaal.

VRYSTAATSE ELEGIE

Vir A.M. Fouché 1902–1975

 

Herinnerings vergeel. Gras

verkleur in Vrystaatse winters.

Ek moes jou nie teen die einde gesien het nie,

op ’n helder middag in ’n warm stad.

Eerder ’n foto: ’n jong meisie

met rybroek, of ’n bruid met lang hare

wat jy saans uitgekam en uitgekam het.

Jy staan by ’n dennelaning, dae is vol

verhale, oor ’n oumagrootjie

wat haar ring by ’n fontein verloor het.

Ek onthou: jy is op ’n wa gebore,

in ’n brandende nag in laatwinter,

opstalle in puin soos die land

wat julle deurkruis het.

Aletta was die laaste plaas,

jou naam, Aletta, waar wind

uit die holkranse altyd waai

en sandsteen digter om vloere vou.

Op sestien, moes ek belowe,

sou ek ’n klipstapel in die middel

van die plaasdam pak. Dit is nooit

gebou nie en staan sonder offer

in herinnering. Jou foto met die tweeling

is dof. ’n Jong vrou wat deur die raam

na buite staar. Ek kyk weg.

Die ring kon ek nooit vind nie;

die wind vee alles skoon, waai

gedagtes ver en naby.

Ek het langs die denne gestap,

langs die leë dam,

en die dou het die hele dag

op die gras bly lê.

 

1 Jare later sou ek ’n gedig oor ouma Lettie skryf (uit: Alruin, HAUM-Literêr, 1989.)

 

———

Wium van Zyl

Hierdie kontrei rivierop van die dorpie Heidelberg (Kaap) is my geboorteplek, grootwordplek, staan ewig in my hart gebrand. Op ’n September-nag het ek aangekom en ná die dokter se vertrek het tant Mêggie opgedaag om vir die sekerheid ’n ou Kaapse pennie op my naeltjie te sit. Dat die werf songeel was met tulpe, van die aandblom in volle geur, skaamrosies wat bloos in die môredou, het ek toe nog nie geweet nie. Ten minste nie bewustelik nie.

My eerste skerp herinnering is van my blou-en-wit driewieletjie op die skuinserige werf. En veral dit: Op­draande is moeiliker as afdraande. Dit is ’n kwessie wat nooit weer uit my lewe sou verdwyn nie.

 ——–

Uit: Spoorvat, 2013: Lapa Uitgewers.

Saamgestel deur Riana Scheepers en Leti Kleyn.

 

 

Nagwag

 

Ma,

jy lewe

asof jy ‘n krieketwedstryd speel,

een wat strek oor vyf dae

jy moker geen sesse

staan net vas

kies die lewe se beste balle uit

om te kaphou

en te hardloop vir ‘n enkellopie.

 

Soggens kom skuifel jy net na ses

voor jou penne in

en kolf die hele dag

deur, elke dag,

koes vir opslagballe,

‘n onverwagse yorker…

 

Ons het gevrees jy sou fokus verloor

toe pa gestonk is,

julle vennootskap toe op 141,

maar jy het jou oog ingeoefen.

 

Jy wag,  

God kom in,

trap vas en boul…‘n wydloper

en jy

glimlag.

 

Jy gaan nie gou

beurt verklaar nie,

nie nou,

op 86 nie uit nie.

 

© Clinton V du Plessis. Februarie 2013

Vrypas

 

Pa, onthou jy ons in derde klas

(met die harderige banke,

of soms in die oop rywa, bombela,

sonder kompartemente)

 

die swart passasiers met  

die gevlegte rietmandjies

op die heel boonste sitplek

hoe gasvry hulle die tuisgebraaide werfhoender,

bakbrood en koffie uit ’n fles 

eerste vir ons aangebied het, my eerste les

in ubuntu,

 

daar was baie stasies

knus klein plekkies met nostalgiese name

Poupan, Kraankuil, Beskuitfontein, Bletterman,

jy’t hulle almal geken,

elke stasie het sy eie storie gehad,

 

sommige met kafees,

gebakte vis en stomende moerkoffie

vir die leë fles op koue winternagte

daar was groot kruisings, Noupoort noorde toe

en Touwsrivier na die Kaapse kant,

netjiese groen akkers gras

by die ingange,

bont blombeddings wat gepas

het, by rooi-gepoleerde stoepe,

 

drywers met blinkgepoetste kostrommels,

 trotse manne met werk en vername beroepe

 lampman, sinjaalbeampte, rangeerder en stoker,

die stasiemeesters, gesiene menere,

 manne wat elke jaar of twee die nuutste model kon ry

Opels, Fords, en, voor die koms van 4×4’s

Ranchero-bakkies en El Camino’s met die netjies toegeritste

leerbedeksel oor die laairuim.

 

De Aar het vertak na alle plekke

’n polsende aorta van voortsnellende treine,

vol jong troepe om iemand anders

se heilige oorlog in ’n onbekende land

te gaan veg, trollies gelaai

met springbokkarkasse,

geskiet deur ministers en hulle gevolg

vername manne wat braai,

biltong kerf by kampvure en bosberade

net hoe wyd was die Heer se genade?

tot by die perron se gatkant moes ons loop,

amper heel onder die dak uit,

op die rand, weg soos lastige onkruid,

om te kon mag sit, op die gemerkte

nie-blanke banke,

 

 

Pa, ek reis nog, enige klas wat ek wil,

met ‘n skerm en ‘n muis,

saans sit ek met boeke

lees nuwe wêrelde oop,

en nou maak ek vir jou ‘n boek

probeer met woorde op jou spoor loop

 

soms sien ek jou in die nou gang

staan, die venster oop en die roet

wat teen  jou wang

kom sproet,

ek hoor weer die wiele rol,

sien die kole voor gloei, ‘n vlamrooi gesig,

sien weer ‘n windpomp in die maanlig

draai en die helder sterre wat soos oë

van die dooies stol, die hemelruim vol.

 

Pa, die dood is ‘n boemeltrein wat niemand kan verpas nie.

 

 

© Clinton V. du Plessis, 2012

 Dorp

 

Die Portugees met die bakkery

 en die Griek met die vis & chips was híér op die hoek,

 híér waar die nou vreemde tongval

 sit en skaak speel tussen die

 Cd’s en die waslappe,

 die selfoon-rechargers, die superglue,

 plastiekwasskottels, naelknippers, wasgoedpennetjies,

 die adibas-tekkies, ingevoerde grappe,

 en die gordels

 om stywer te trek om die krimpende maag,

 die gadgets vir Afrika

 all made in China,

 híér het die bank besigheid gedoen,

 Volkskas, arbeid adel,

 ABSA het bo-op die treinspoorbrug, by die ingang van die dorp

 windgat die toekoms ingestaar met

 ‘n boer, sy seuntjie aan die hand

 en ‘n goue koring-oes op die ge-photoshopte land,

 “As dit eendag alles syne is, sal ons steeds hier wees,”

 maar dáár waar die tellers was,

 dáár speel ons nou lotto,

 vat ons almal een uit ‘n miljoen of meer kanse,

 in Mister Foo se China Shop,

 Mama Norah en Prof. Make Beliefe van Ghana,

 beloof tradisioneel rykdom, gesondheid en ‘n groter orgaan,

 híér waar Blessing en God Help Us en Beautyful haarsalonne langs mekaar probeer bestaan,

 híér het Afrika kom wortel,

 híér knoop die Pakistani’s rats weer onwillige

 selfoonseine aanmekaar,

 en oral is daar cash loans,

 rente word die opium van die sakpatriot,

 graad twaalf bring jou geen werk

 of parkeer jou in ‘n hoek as ‘n toonbankklerk,

 almal leef

 op toekomstige inkomste

 verdiskonteer môre se loon

 vir vandag se oorleef,

 tussen botter en ‘n brood

 is daar net so min wat rande nog kan koop 

 alles hier word nuut en anders,

 net Avbob gaan nog ongestoord

 onder die bloekombome voort,

 want die dood, dié is nog altyd met ons.  

  

  

 Route 69

  

 Sy reis aand na aand deur

 geheime donker poorte met mans,

 sakemanne en dié wat geslepe kans

 vat, met note kan kies, kus en keur,

  

 sy maak vir verlore siele deure oop

 laat haar ure met ‘n gekibbel verkoop,

 ontsnap met lywe vir ‘n wyle

 word vir die oomblik ‘n geile, geile,

  

 fantasie: sy die heilige begeester van peester,

 as skooldogter, sekretaresse of verpleegster

 sy luister,  dié skunnige vleesterapeut,

 na elke hunker, elke onmenslike skeet:

 sy is almal se halfweghalte, almal se stasie,

 die beste hoer reis lig, sonder bagasie.

 

  

‘n Kwerekwere in die Townships van die Taal?

Robert J Pearce (RJP) in gesprek met Clinton V du Plessis (CVdP) – 25 Mei 2012

 

Clinton V.  du Plessis – Biografiese Skets

Gebore op die destydse spoorwegdorpie, Cookhouse. Kom uit ‘n werkersklas-agtergrond, min aanvanklike blootstelling aan boeke, behalwe vir Republikeinse Pers se foto-verhale! Toe ek later  in dorpe kom met biblioteke het ek my voorliefde vir boeke, en dan veral die Afrikaanse letterkunde, ontdek. Ek het reeds ses dig- en twee kortverhaalbundels gepubliseer. Na die einde van die jaar verskyn Spoorloos – ek noem dit “Essays, mymeringe en kantaantekeninge.” As ek my nie met woorde besig hou nie, maak ek ‘n lewe uit syfers, as rekenmeester.

(RJP): Jou nuwe bundel – self uitgegee, getiteld: “Flitse“- hoekom juis die Titel? Vertel bietjie meer van die inhoud van Flitse

(CVdP): Flitse is ontleen aan D J Opperman se gedig, Man met flits. Die gaan oor die digter as Woordgod. Die skepper wat vergeefs probeer sin soek in ‘n samelewing waarin die aanbod van onbruikbare informasie en menings so oorweldigend is. Die gedigte is kort, in die trant van twitter-boodskappe. Die nuwe sosiale netwerkgenerasie se briewe in bottels wat miljoene per dag die kuber-oseaan ingestuur word.

(RJP): Self uitgee vs. die Gevestigde Uitgewers: Jy het al uitgegee onder “Gatsakgedigte”, en tans “Ama-Coloured Slowguns”. Is dit ‘n aanduiding van Clinton se eie rebelsheid en ‘n teken van: ek sal nie die Gevestigde Uitgewers soebat nie – ek is trots en sal hand in eie sak steek en my eie werk uitgee? Of is ek verkeerd, want jou werke is al uitgegee deur: Perskor (geloofsbelydenis van ‘n kluisenaar;1984) en saam met Peter Snyders: Brunch met Twee (2001)-Contentlot Uitgewers.

(CVdP): Perskor was my debuut, dus was dit op daardie tydstip goed om my debuutwerk deur ‘n gevestigde uitgewer gepubliseer te kry. Ek kan nie meer lekker onthou hoe ek en Peter by Contentlot uitgekom het nie, maar dit was iets nuuts om, veral Peter se fiksie in die Kaapse dialek , deur ‘n hoofstroom-uitgewer aanvaar te kry. Daarna het die “vervreemding” ingetree, dit was die tyd toe ek besef het dat daar ‘n meesternarratief in Afrikaans bestaan en dat daardie narratief wit is, dié letterkunde van “uitnemendheid” het (nog steeds) ‘n “reg van toegang streng voorbehou kennisgewing” by die deur. Die houding waarna Jensma verwys, in ‘n opset: “Where white is the colour/where black is the number.” Later raak jy net eenvoudig gatvol, en dan loop jy jou eie paadjie. Kyk veral na die manier waarop Floris Brown, en andere, net eenvoudig hul ding, in Afrikaans, doen. Dit bemoedig my. 

(RJP): Nou terug na die verlede: Ons ken mekaar al seker 20 jaar en het al deelgeneem aan die Swart Afrikaanse Skrywersimposia. Dink jy dit is nog nodig vir Swart/Bruin Skrywerssimposia, of het almal al aanbeweeg en dat ons in 2012 net kan praat van ‘n Afrikaanse Skrywerssimposium?

(CVdP): Die Paternosterberaad was opwindend en daar is vele verwagtinge geskep, die UWK een wat daarop gevolg het, het die “bindingsmateriaal” en energie van die vorige een gekort. Ek hoop ons kom eendag by die Afrikaanse Skrywerssimposium uit, maar skrywers is maar en sal altyd ‘n klomp dwarstrekkers en skeefneukers wees.

(RJP): Suid Afrikaners is behep met Rasseklassifikasie. Wat is jou gevoel rondom dit? Peter Snyders sê byvoorbeeld dat hy ‘n Kleurling is met ‘n Hoofletter “K”; Danny Titus sê hy is ‘n Bruinman, ensomeer. Hein Willemse sê hy is Swart. Wil jy na verwys word as Clinton V. du Plessis, Afrikaanse Skrywer, of moet daar “ras” en “kleur” aangeheg word. Ek weet ook dat Adam Small heftig gereageer het toe daar na hom verwys was as Bruin Sestiger, maar na Andrè P. Brink en Kie nie as Wit Sestigers nie, net Sestigers…?

(CVdP): Die kleurkwessie sit so diepgewortel in die samelewing. Daar was ‘n tyd toe ons almal wou glo dat ons verby die klassifikasies van die verlede sou kon beweeg, maar dit was helaas, ‘n pypdroom. Nie-rassigheid is iewers in ‘n donker hoekie ingerangeer. Dus is ek Bruin, in die amptelike dokumente van die land, staan die term Coloured nog steeds.

(RJP): In jou skrywes let ek op dat jy gedurig in gesprek is met musikante (bv Leonard Cohen), ander skrywers (ek sien in Flitse dat jy gedigte geskryf het oor Adam Small, Ronelda Kamfer en Peter Snyders) vorm dit deel van jou kollektiewe geheue?

(CVdP): Musiek het ‘n groot rol gespeel in my lewensbeskouing en -uitkyk. Die Bruce Springsteen-sentiment van: “We learned more from a three-minute record than we ever learned in school.” Ek het kleintyd Springsteen vir die eerste keer op kortgolfradio (Capital Radio) gehoor sy liedjie, Hungry Heart sing, en heimlik gewens ek kon ook net wegbreek uit ‘n beklemmende kleindorpse bestaan, vasgevang  op die flip-side van die apartheidsmunt: ” I went out for a ride and I never went back.” Maar jy kon nie uitkom nie, jy was vasgeverf ‘n hoek, met die verkeerde kleur.

(CVdP): My gedigte in Flitse (opgedra aan dié spesifieke skrywers) is ‘n kopknik en ‘n knie-buiging in hulle rigting – ‘n erkenning aan ‘n bestaan binne die Afrikaanse literêre dampkring, al word hul bydraes geringskat. Skrywers en tekste is gedurig onderling, oor tyds- en ander grense, heen, onwillekeurig, in gesprek met mekaar.

(RJP): Jy het al gepubliseer: geloofsbelydenis van ‘n kluisenaar (1984) , Curriculum Vitae (1988) Kort van Draad (1997), Brunch met Twee, met Peter Snyders:  (2001), gedigte, talk show, hosts & reality shows (2009) assook bydraes tot ander bundels, kongressreferate ensomeer-hoe het jy gegroei vanaf ‘n “angry young man” en “rebel with or without a cause” na Clinton V. du Plessis, die Skrywer op 50 jaar oud? Kortom, daar was ‘n era gedurende Apartheid toe jy geskryf het, en na die verlossing van 1994 van die Apartheidsjuk skryf jy nog steeds – wat het verander in jou skryfwerk?

(CVdP): Die gedigte in Flitse slaan ‘n total nuwe rigting in, as jy dit byvoorbeeld sou vergelyk met die vorige, gedigte, talk show hosts & reality shows of die pamfletaanslag van in god’s country:no 2-21. Ek wil graag glo jy beweeg vanaf ‘n stadium van kinderlike goedgelowigheid, na rebelse tiener idealisme, na twenty-something sinisme en verwerping tot by miskien berusting en ‘n krapperige aanvaarding.Ek word nog steeds kwaad vir vergrype, ek wil nooit my kapasiteit om outraged te wees oor dinge, verloor nie. Kyk die snert wat nog steeds in byvoorbeeld Die Burger aangevang word met hulle Boekmerk-gleuf, As ek reg onthou was daar nog net een of twee skrywers van kleur wat óók boeke lees en deur ander skrywers beinvloed is. Hoekom moet ons altyd eers oor dié ooglopende dinge moerig raak, voordat iemand dit opmerk. Jy sit met ‘n generasie wat nie altyd mooi die konteks van dinge en aksies kan verstaan nie.    

(RJP): Is daar enige iets wat so privaat is aan jouself wat jy nooit sal deel nie? Is jy baie privaat of is jy ‘n openbare figuur?

(CVdP): Ek is ‘n privaat persoon en aanvaar byvoorbeeld glad nie meer uitnodigings na feeste nie. Tog is daar iets wat ek van die skrywer, Jonathan Franzen in ‘n onderhoud oor sy boek, Freedom, gelees het:

To construct a story that will be sufficiently compelling, it is imperative, to draw from ‘the parts of yourself you least want to look at, the things that makes you the most anxious, the worst things you’ve done in your life, the most shameful parts of yourself’. That is where the living material is. 

Of ek vir dié uitdaging opgewasse is, weet ek regtig nie.  

(RJP): Die vraag wat ek die hele tyd probeer ontduik: hunker jy na die luukse om by ‘n gevestigde uitgewer soos Protea Boekehuis of Human & Rousseau uit te gee en al die bemarkingsmasjienerie tot jou beskikking te hê, of nie?

(CVdP): Glad nie. Oor die algemeen het die Afrikaanse media sy eie agenda, sy eie marknagevorste behoeftes wat  hy moet bevredig. En tot ‘n groot mate is daardie agenda nie noodwendig vriendelik teenoor die anderskleurige Afrikaansprekende komponent nie. Toe ek en Peter Snyders byvoorbeeld by Contentlot uitgegee is, is die bekendstelling op die laaste nippertjie gekanselleer en ons het ‘n ete (in baie goeie geselskap, moet ek toegee) in ‘n restaurant gehad waar die boek aan ons oorhandig is. Daarteenoor is ‘n formele bekendstelling vir ‘n ander skryfster van die uitgewery by die KKNK gehou. Ons bly maar die minor people in die major taal.

(RJP): Boesman Buitekamer – een van jou aliasse en persoonlikhede; jy is ook ‘n ywerige rubriekskrywer en Litnet-Blogger – hoeveel persoonlikhede het jy, en is hulle in harmonie of in botsing met mekaar?

(CVdP): Net waar pas ek in? Ek het onlangs, in respons tot ‘n rubriek deur Dana Snyman (oor die konsep Afrikaner), ‘n tot nou toe, ongepubliseerde artikel met die titel, Geloofsbriewe : the true confessions of a reluctant Afrikaner, geskryf. In die skrywe probeer ek vir myself uitwerk net hoe en tot watter mate ek (en moontlik ander Afrikaansprekendes van kleur van my ouderdom) met hierdie inherente skisofreniese Wopko Jensma-verskeurdheid vrede moet maak. Ek haal net kortliks daaruit aan:

Ek het die kultuur met groot eetlepels ingekry – Trompie in die Sondagkoerant,  die Uile en Keurboslaan, Sonja Heroldt, Gé Korsten en Groep Twee, Cobus Robinson en later  het Anneline Kriel met haar republikeinse puriteinse wit vel gewys ‘n boeremeisie kan met die beste ter wêreld meeding. Mej. Suid-Afrika vir die volk, vir ons Mej. Afrika-Suid. Soms was dit neustoedruk en sluk, onsmaaklik soos kasterolie, maar ondanks Apartheid en eie sake was daar vir ons, veral in die platteland, geen aparte Bruin kultuur (behalwe ‘n Ekstra-Rapport) om te verorber nie…Ons was die ander Afrikaners, agter die lanings bome, verkeerde treinspoorkant, buffer- en wegsteekmense, die grysgebied tussen die twee groot kleure van die land. Sulke mini-me’s van die opregte, Nasionalistiese Afrikaners met die korrekte uitspraak, die regte velkleur en haarstruktuur. Ek kyk die ander dag na foto’s van die bruin leiers uit daardie era, Mev. Alethea Jansen met haar hoed en Mnr. Tom Swartz en as ek die Belgiese digter, Willem Roggeman effe aangepas kan aanhaal, was hulle eintlik shaded mirror images of the masters in the sad riddle of Apartheid. 

Dit is teen die agtergrond, wat die persoonlikhede “gebore” is. Robert, ek dink jy, wat ook uit daardie era kom, sal dié versplinterdheid begryp. 

(RJP): Boesman Buitekamer “‘n Kulturele Aktivis” en die Genootskap vir Verontregte Afrikaanses wou in 2010  ‘n Boekebraai gehou het by die Fees op Richmond. Sou dit regtig plaasgevind het? Of was die verontwaardige reaksies van geswore konserwatiewe Afrikaners genoeg om jou van plan te laat verander?

(CVdP): Die Afrikaanse toneel was vir my so saai en dit was as ‘n grap bedoel, maar baie mense het vreeslik op loop gegaan daarmee. Ek het lekker in my mou gelag….

(RJP): Het Brink jou al vergewe oor jou weiering dat jou gedigte in Groot Verseboek opgeneem word?

Ek dink nie Brink het die weiering so ernstig opgeneem nie, hy is in elk geval nie ‘n kleinlike persoon nie.

(RJP): ‘n Persoonlike vraag: Is jy ‘n geswore Alleenloper?

(CVdP):  Dankie vir daardie vraag…

(RJP): Wil jy ‘n gekanoniseerde Afrikaanse Skrywer in die toekoms wees wie se werke op Skool en Universiteite voorgeskryf word?

(CVdP): Ek is al op skool voorgeskryf, maar die ironie is dat dit gebeur hier op ‘n tydstip wanneer Afrikaans besig is om ‘n al kleiner impak te hê, waar leerlinge nie noodwendig dit meer as vak hoef te neem nie, waar dit op universiteit afgeskaal word. My tantièmestaat uit die werke is om van te lag!  

(RJP): Kluisenaarskap: Adam Small en nou Peter Snyders het kluisenaars geword en hulle penne is droog en hul stemme is stil. Sal jy ooit so mismoedig raak dat jy ook hierdie pad sal volg?

(CVdP): Ek was al byna dáár – na my vorige bundel en my skrywe, Fokofafrikaans – ‘n swanesang, was ‘n eerste tree op pad na die groot stilte. Niemand het ‘n enkele resensie oor die bundel gedoen nie. Soos alreeds vermeld, vermy ek deesdae so ver moontlik openbare optredes by feeste. Ek hou van die  outsiderskap, die buitestaander. Iemand in Nederland het na my verwys as “een buitenbeentje.” Maar, soms wil jy tog net “geweet van wees.” Dit is egter ontsettend moeilik om stil te bly in Afrikaans, want dit is so ‘n opwindende, aanloklike hoer van ‘n taal.

(RJP): Dankie Clinton vir ‘n eerlike onderhoud

Hieronder volg twee verse uit Flitse:

*** 

Oes

 

Ek gerf vir jou verse om in jou hand te pas

ek pak warm woorde in jou reistas

sodat jy my kan onthou

as jy alleen aan die strooihalms van ons liefde klou.

 

***

 

Duskant

 

Die splinters van hierdie droewe land

se kruis, sit nog vas in die palm van my hand,

iewers anderkant kleur

moet ons weer die gedeelde taal van menswees leer.

 

© Clinton V. du Plessis (Uit: Flitse, 2012: Ama-Coloured Slowguns)