Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

In ’n gedig is die stelwyse belangriker as die stelling, die woordgebruik is in die meeste gevalle die boodskap self. ’n Digter sê iets op ’n eenmalige wyse wat bepaal word deur die spesifieke eienskappe van sy moedertaal. Die uitdaging vir die vertaler is om dit so noukeurig as moontlik in sý moedertaal weer te gee.  Daarom maak dit weinig sin om ’n gedig met gebruikmaking van ’n tussentaal soos Engels te vertaal. In daardie vertaling het reeds veel verlore gegaan – dinge wat die vertaler soms kon kompenseer met eie vondse.

Klank is die essensie van die digkuns. As die vertaler nie weet hoe die oorspronklike vers klink nie, kan hy ook nie ’n bevredigende ekwivalent in sy doeltaal vind nie. Hy sal die klank (rym, metrum, ritme) van die tussentaal, en nie van die brontaal nie, probeer naboots – iets wat doodgewoon absurd is.

Vertaling behels baie meer as om leksikale sinonieme tussen twee tale te vind. Daar ontstaan ook ’n wisselwerking tussen kulturele uitingsvorme: idiome, simbole, intertekste, allusies, woordspel, taboe’s, omgangsvorme, taalregisters, ensovoorts. Die Engelse vertaler maak dit herkenbaar vir sy lesers óf in Brittanje óf in Noord-Amerika óf in Australië óf in Suid-Afrika – gebiede waar nie net die Engelse taal nie, maar ook die verwysingsvelde van die lesers grootliks verskil.

Die tweedehandse vertaler wat van ’n brugtaal gebruik maak, het dus reeds met ’n teks te doen waarin kulturele transponering vir ’n spesifieke nie-Afrikaanse gehoor plaasgevind het – wat hy dan opnuut moet aanpas vir sý lesers. En hoe ver het dit dan nie beweeg van die Chinese, Arabiese of Russiese bronteks nie? Onaanvaarbaar ver, is die eenvoudige antwoord.

Na my wete is daar in die Westerse digkuns net een uitsondering op die professioneel aanvaarde praktyk dat direk uit die brontaal vertaal moet word, naamlik Die roebaijat van die Persiese digter Omar Khajjam (1048-1131). Die gekanoniseerde bronteks waaruit wêreldwyd al vir meer as ’n eeu-en-’n-half vertaal word, is Edward FitzGerald se Engelse omdigtings van 1859. Dit word algemeen aanvaar dat die literêre kwaliteit van FitzGerald se kwatryne veel hoër is as dié van die Persiese wiskundige en wyndrinker. FitzGerald se vertalings adem  ’n eksotiese Oosterse sfeer, maar verwoord in wese die wêreldbeskouing van ’n rebelserige Victoriaan. ’n Klassieke voorbeeld van kulturele transponering.

Deesdae is dit vir die Afrikaanse vertaler nie eens meer nodig om ’n Engelse vertaling as brug te gebruik nie; Google kan binne sekondes ’n redelik betroubare weergawe verskaf uit byna enige taal op aarde. Om ’n aanvaarbare Afrikaanse gedig daarvan te maak is ’n klein kunsie, as jy die nodige poëtiese aanleg het. ’n Masjien het uiteraard nie die vermoë om talige klankeffekte te verreken nie, net so min as wat die tweedehandse vertaler ’n idee kan gee van die klankeienskappe van die oorspronklike gedig.

In die guns van die masjien kan darem geopper word dat dit uit die oorspronklike taal vertaal. Literêr gesproke staan die masjien dus eties op ’n hoër vlak as die hoorsê-vertaler.

As die enigste kriterium is dat die vertaling ’n gedig in eie reg moet wees en daarom nie getrou aan die klankpatroon, suggesties en betekenisnuanses van die bronteks hoef te bly nie, kan die produk nie werlik ’n vertaling genoem word nie. Dan is dit ’n verwerking of herskepping – waarteen ek geen beswaar het nie. Ek sou nie dié soort herskrywings van Chinese en Japannese gedigte deur onder andere Phil du Plessis en M.M. Walters wou mis nie. Maar vertalings in die streng sin van die woord is dit beslis nie.

Du Plessis en Walters was nie professionele vertalers nie, maar digters wat inspirasie by anderstalige kollegas gekry het vir hul eie skeppende werk. As die tweedehandse vertaler egter nie ’n erkende, gevestigde digter is nie, kan hy ongelukkig nie op enige professionele status aanspraak maak nie – nóg as vertaler nóg as digter. Dan is sy produk bloot die tydverdryf van ’n amateur.

Regstreekse vertaling uit die brontaal het ’n veel hoër status in die literêre sisteem as tweedehandse vertalings. Vir die laasgenoemde is daar geen amptelike subsidies beskikbaar nie en dit sal ook nooit deur pryskomitees vir bekroning oorweeg word nie. Wanneer sulke vertalings in ’n bloemlesing opgeneem word – soos in André P. Brink se Groot verseboek van 2008 – beskou die bloemleser dit klaarblyklik as ’n onmisbare deel van die digter se eiesoortige oeuvre. Dit kry dan die status van oorspronklike skeppende werk.

’n Vertaler wat tevrede is met ’n tussenvertaling of ’n masjienproduk as die grondslag vir sy eie poging, het nie respek vir die poësie as ’n taalspesifieke en unieke uiting nie. Hy misken ook die opwindende talediversiteit op aarde. Hy buig voor die twee groot gelykmakers van ons tyd: Engels en die inligtingstegnologie.

I

In my vorige rubriek is daar verwys na (herkanonisering).

Herkanonisering kan beteken dat ‘n digter se posisie hersien word soos Daniel Hugo dan doen in sy bespreking van De Waal Venter se jongste bundel Vrugbeginsel (Naledi) op Litnet:

Sy slotwoorde lui:

“De Waal Venter se digbundels was te dikwels verwaarloosde boeke in die verskroeiende son van die literatuurkritiek. Lees hom; hy het veel te bied.”

https://www.litnet.co.za/vrugbeginsel-deur-de-waal-venter-n-resensie/ Besoek 18 Februarie 2022

Herkanonisering is ook die proses wanneer digters ‘n “verdwene” digter weer lewend maak. Olga Kirsch is so terug gebring in ons digkuns via Johann de Lange en in Bernard Odendaal se jongste bundel Nootvat. Kwashaal. Stapel (2021): http://joanhambidge.blogspot.com/2021/05/resensie-bernard-odendaal.html Besoek 18 Februarie 2022

So dig De Lange oor haar in sy bundel Duimnaelsketse:

Elisabeth Eybers & Olga Kirsch 

Kaapstad 1979, ’n laaste besoek

Vriende, én eensame ballings van ’n taal,

het hul ’n laaste keer in die vlees ontmoet

in die Kaap van Storms; oor ’n laaste maal

‘n gedeelde taal gewissel, & gegroet.

http://joanhambidge.blogspot.com/2020/09/resensie-die-meeste-sterre-is-lankal.html Besoek 18 Februarie 2022

Ons dink verder aan die terugkeer van Freda Plekker en Elizabeth M. Du Toit, die digter van Towertuin (1968).

Hugo skryf insigryk oor Du Toit:

Toe Elizabeth C.M. du Toit (1925-1964) in 1945 met In die verbygaan gedebuteer het, was sy slegs die derde gebundelde vrouedigter in Afrikaans. Haar voorgangers was Elisabeth Eybers (Belydenis in die skemering,1936) en Olga Kirsch (Die soeklig, 1944).

https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/EJC112031 Besoek 18 Februarie 2022

Hy wys op die onsimpatieke ontvangs van die literatuurkritici, maar het bewondering vir haar hantering van die rondeel en villanelle.

Hy wys op ‘n geslaagde triolet “Werklikheid”:

Die wind waai sag; die bome ruis;
die blomme buig en swaai en geur.
Dit is so stil en niks gebeur.
Die wind waai sag, die bome ruis.
Mag hierdie droom my dae kleur
wanneer my hart wild roep en bruis;
die wind waai sag, die bome ruis,
die blomme buig en swaai en geur.

Hugo as digter kyk simpatiek na haar gedigte anders as die literatore wat verminderend oor haar werk is en woorde gebruik soos “presieus” en “selftroeteling”. Dekker, Antonissen, Kannemeyer is volgens Hugo vol in die kol met hul negatiewe takserings, maar gee egter krediet aan haar aanwending van moeilike vorme.

Hugo, die digter, kyk dan eerder na tegniek en klankpatrone. Hy wys ook op die gebruik van die Orléans-rondeel (deur die rondele van die hertog Charles d’Orléans (1394 – 1465).

Sy beoefen ook die rondeau, die sg. Derde Vorm van die rondeel met twee rymklanke met versreëls.

Hugo verwys na geslaagde en minder geslaagde vorme van die villanelle in Afrikaans en hy wys tereg daarop dat hierdie ‘n liriese vorm is wat deur te lang versreëls ondermyn word:

Vir ‘n werklik geslaagde villanelle moes die Afrikaanse poësieleser tot 1997 wag, toe Johann Lodewyk Marais se gedig “‘Nonnetjie-eend” in die bloemlesing Ons klein en silwerige planeet verskyn het, voer Hugo verder aan:

Donkeraand by die pan hoor ek hom luid
asof uit die niet oor my sip sip siee.
Oor die water weerklink sy helder fluit.

Hy kom van ‘n kleiner pan verder suid
en was ‘n stippel wat teen sterre vlie.
Donkeraand by die pan hoor ek hom luid.

Alleen gaan hy by die ander aansluit
in die palmiet, skuins teen die aandwindjie.
Oor die water weerklink sy helder fluit.

Hy daal om die nag op die pan te slyt
en vou sy vlerke as hy stil inski.
Donkeraand by die pan hoor ek hom luid.

‘n Skadu teen swart swem hy stadig uit:
nou sien niemand waar nie, of wat of wie.
Oor die water weerklink sy helder fluit.

Veilig teen die wakker jagters se kruit
wei hy waar hulle hom nie sal kry nie.
Donkeraand by die pan hoor ek hom luid.
Oor die water weerklink sy helder fluit.

Hierdie artikel (in Tydskrif vir letterkunde, 41.1) bewys dat digters wanneer hulle ander digters lees nie klinies-afstandelik lees nie, maar tegniese kwessies kan aanraak wat hulle na aan die hart lê.

Gaan lees ook verder oor die rondeel / rondelet in Literêre terme en teorieë:

https://www.litterm.co.za/index.php/r/1246-rondeau-rondeel-rondel-et Besoek 18 Februarie 2022

(Ek is uiteraard die beoefenaar van die rondelet in Afrikaans.)

A.P. Grové skryf insigryk oor die rondeel, maar ek dink Hugo se binnekyk wys ons daarop dat digters soos sjefs nie opgewarmde kos wil eet nie.

https://www.litterm.co.za/index.php/r/207-rondeel Besoek 18 Februarie 2022

Sy slotopmerking is vol in die kol:

Elizabeth C. M. du Toit is nie deur die literêre kritiek genoeg krediet gegee vir haar baanbrekerswerk met die aanwending van ingewikkelde klassieke Franse versvorme in ‘n rymarm taal soos Afrikaans nie.

II

Harold Bloom meen in The Anxiety of Influence (1973) dat die digkuns ‘n vorm van “verse criticism” is. Die goeie digter skep sy eie kanoniseringsproses: praat met die dooies en open ‘n nuwe ruimte vir sigself.

Die digter is altyd besig met ‘n gesprek: ‘n selfgesprek of een met ander digters. Die geslaagde digter en die onthoubare een is daardie digter wat ‘n fyn balans handhaaf tussen tegniek en tema.

Hierom is Bloom se lesings van Wallace Stevens so belangrik.

Herkanonisering is altyd tussen hakies.

Bibliografie:

Bloom, Harold (red). 1982. Agon: Towards a theory of revisionism. New York: Oxford University Press.

1975.     A map of misreading. New Haven: Yale University Press.

1973.      The anxiety of influence. New Haven: Yale University Press.

2000.     How to read and why. New York: Schribner.

Naskrif:

Op ‘n reis deur Frans-Kanada skryf ek hierdie vers vir Freda Plekker. En Kanada is waar Elizabeth M. du Toit woonagtig was …

O wat het geword van Freda Plekker?

– ‘n hartseerballade

Gesiglose, verwaarloosde Freda Plekker

o waar is jy nou?

Is jy dalk in die diepsee-waters,

saam met skulpfluisteraars

in ‘n klein submarien soekend na die Titanic

se oorblyfsels?

Is jou gesig perdalks

weggevreet deur skulpe,

seewier en klein vissies?

Of is jy miskien by Peggy’s Cove

besig om ‘n grys poskaart te versend?

Of in Halifax

in die skeepskaptein se log-boek opgeskryf:

“hou één kamer oop in jou hart”.

O Freda Plekker,

jy het nie saam met die Titanic gesink;

ek lees jou SOS’e,

dra die “vermoeide bagasie” van jou woorde.

L’envoi

Party digters sterf salig-salig soos ‘n Piet Snot;

ander sommer-sommer net aan ‘n suurstoftekort.

– Joan Hambidge uit Vuurwiel (2009).

In 2010 het Facebook-digbladsye opgeskiet soos pawn shops ná inflasie. Of – soos tuindienste in Pretoria nadat pakkette uitgedeel is aan staatsdienswerkers. Die verskynsel het bly toeneem en daar is na raming 5000 Facebook-digters werksaam op die sosiale media. Hierdie informele kuberdigsektor is al so lank met ons dat dit deur generasies beweeg: ’n handjievol goeie digters het hul opwagting gemaak, sommiges het afgesterf en ander het handdoek ingegooi. Die term “Facebook-digter” verwys geensins na ’n literêre kategorie nie en moet beskou word as sosiale gedrag wat uiting vind op die sosiale media. Die grootste getal van hierdie digters is werksaam op Facebook. Ek het in die verlede oor dié verskynsel geskryf; klik gerus op die volgende skakels:

https://versindaba.co.za/2016/08/07/nini-bennett-noudat-almal-digters-is/?fbclid=IwAR0ygvW2JbwgXah6JRUGja5N20n0ImdWilCJ4hUDlFdrI5IJwq3w37RgRkA

asook

https://www.litnet.co.za/poolshoogte-die-bedryf-van-n-aanlyn-digkunsakademie/?fbclid=IwAR08VkTm0Q1AaZB5NShuoTagApjAgl3FlHY93vzVXvXBY7ReBMTKj7lXSdo .

Die term “hoofstroom”, op sy beurt, word oorwegend gebruik deur die informele kuberdigsektor of diegene wat hulself teenoor die sogenaamde hoofstroom posisioneer. In hierdie blog gebruik ek dié term om na die binêre spanning tussen die groep digters wat erkenning geniet en wie se uitsette deur erkende uitgewers gepubliseer is, en die amorfe gemeenskap wat die afgelope dekade of wat ontstaan het, te verwys.

Dit is seker onafwendbaar om te noem dat Facebook-resensente ondertussen hulle opwagting begin maak het. Facebook-digters is virtuele vriende en mede-aspirantdigters wat kollegiaal met mekaar verkeer en hulle digpogings op Facebook plaas vir die aanlyndiggemeenskap om te lees. Hierdie gemeenskappe leer mekaar se wel en weë ken en gee op ekspressiewe wyse uitdrukking aan hulle meelewing, wat die plaas en kommentaarlewering van poësie insluit. Heelparty van hierdie aspirante poog om ’n loopbaan te munt uit die gee en ontvang van kitserkenning – en wanneer ’n selfpublikasie verskyn, is die gedagte aan ’n resensie gesog. Ongelukkig is die selfpubliseerders en Facebook-“resensente” onkundig oor wat ’n resensie behels. Dit word verwar met ’n loftuiting – of lofpsalm – en die gewaande resensie pryk sommer kitsklaar op die agterflap van so bundel. Dit herinner nogal aan ’n heildronk op die digter.

Hierdie Facebook-resensies verskyn vanselfsprekend op Facebook en die resensent boots op paraplegiese wyse die  jargon van hoofstroomliteratore na. Die “resensent”, in hierdie geval, skryf ’n lofpsalm oor die nuwe bundel en die volgende kriteria word gebruik: (1) Die selfpublikasie onder bespreking kom uit die hart en vergestalt daarom “ware” of “egte” poësie. (2) Poësie wat uit die hart kom, bevestig dan die digter se werk as deel van ’n lewensreis. (3) Die digter se lewe word verhef tot ’n morele lewensles en gevier op grond van die outobiografiese inhoud van die gedig of bundel ter sprake. Die leserskorps lees die verse en toon hul meelewing en medelye by wyse van adjektiewe en tussenwerpsels wat ontplof in die kommentaarkolom. Daar word doelbewus geen onderskeid getref tussen die digter en die spreker nie. Inteendeel, die gedigte moet juis die belydenisse, lyding en uiteindelike triomf van die digter in alle fasette van sy/haar lewe beklemtoon (gedigte word soms selfs vergesel van ’n kort anekdote van die omstandighede waaronder die gedig geskryf is).

’n Onlangse steekproef na hierdie uitroepe in die openbare domein toon die volgende as die mees gebruikte in hierdie sogenaamde resensies:

Hierdie uitroepe, wat emotief en geyk is, vorm dikwels die fondasie vir toekomstige Facebook-resensies.

Facebook-resensente beskou hulself as kenners, maar dra geen kennis van literatuurkritiek of die feit dat ’n resensie die letterkundige verslag van ’n opgeleide en erkende literator is nie. ’n Resensie is ’n kritiese bespreking en beoordeling van ’n teks deur ’n gekwalifiseerde letterkundige en dit verskyn in ’n dagblad, tydskrif, oor die radio, televisie, of op erkende aanlyn platforms. Vir die informele diggemeenskap is dit ’n geval van resenséér. Ja, resensies krap oningeligte lesers om. Volgens Joseph Shipley is elke leser ’n kritikus, maar nie elke leser se kritiek word mondeling of skriftelik oorgedra nie; dit het nie waarde vir ander lesers nie, met ander woorde dit vorm nie deel van die literêre kanonieke gesag nie.

Maar in Facebook-land (met apologie aan Daniel Hugo, met verwysing na sy vers elders in hierdie blog) werk dit anders. Op Facebook het elkeen ’n seepkis om op te staan. Dit blyk uit ’n legio aanlyn gesprekke dat ’n resensent ’n “opinie” of ’n “mening” het. ’n Opinie, ja. Die literatuurwetenskaplike onderbou verbonde aan die lewering van literêre kritiek is heeltemal afwesig. ’n Werklike resensent word beskou as ’n onredelike persoon wat opsetlik en ongekwalifiseerd kwetsende goed van ’n skrywer of digter se mooi of goeie boek sê. Hóé dúrf hy/sy? In die enkele gevalle wat een van hierdie bundels per abuis in die hande van ’n opgeleide resensent geland het, het die resensie tot ongekende persoonlike aanvalle op die karakter van laasgenoemde resensent gelei deur die ondersteuners van die betrokke digter.

Facebook-resensente skep graag bladsye waarin hulle hulself “onafhanklike -” of “inhuisresensente” noem. Ongelukkig is dit onduidelik na watter konteks “inhuis” of “onafhanklik” hier verwys. Diesulkes verwar resensies met persverklarings en/of ’n dokument wat deel vorm van ’n bemarkingsveldtog. Soos reeds genoem, word sommige resensies as deel van die lokteks aangebied. Facebook-resensente roem op hulle “eerlike” menings – met ander woorde eerlikheid verleen geloofwaardigheid aan só ‘n resensie. Sommiges vra dan ook ’n fooi vir hulle dienste, ’n rits akkolades wat met ’n dawerende gejuig in die kommentaarkolom ontvang word. Enige poging tot ware literatuurkritiek word met aggressie begroet en die skrywer se Facebook-volgelinge is bereid om in die voorste virtuele linies te veg om hul skryfheld(in) se mooi of goeie boek te verdedig. Trouens, dit herinner sterk aan die oproep tot “stryd” wat so dikwels in die Afrikaanse geskiedenis neerslag gevind het. Die resensiepraktyke op die sosiale media stuur die bestaande beskouings rondom metatekstualiteit en resepsie-estetika poer in hulle kanon in. Gewilde frases in hierdie tipe resensies is onder meer die gebruik van die woord “passie”. Die volgende Facebook-resensent se bekendstelling lui soos volg: “Bets Badenhorst het van kleins af ’n passie vir lees. Haar resensies is geloofwaardig en word deur menigte [sic] skrywers en kopers gerespekteer en hooggeag.”

’n Ander voorbeeld is “hierdie bundel is ’n MOET LEES.” [sic]. Op Facebook verwys die gewaande digters en kommentators na die selfpublikasies as hulle “werke”. Van die innoverende selfpubliseerders haal die kommentare van hulle Facebook-volgelinge op die agterflap van die bundel aan, en dié lokteks word geesdriftig verwar met ’n “resensie”.

’n Eienskap van vroulike Facebook-resensente is dat ’n keurige foto ’n resensie vergesel. Hierdie foto toon byvoorbeeld ’n altaartjie met die bundel (en potpourri-blare argeloos oor dié kosbare kleinood uitgestrooi). Die allerfynste porseleinkoppie rond die klikaas mooi af. Die resensent het waarskynlik meer moeite gedoen met die uitstal van haar ouma se erfgoed as met die skryf van haar resensie.

Die kloof tussen die gevestigde hoofstroom en informele kuberdigsektor is inderdaad so diep soos Moses se Skelfsee. ’n Wanbegrip, gebore uit onkunde en ’n weiering om kennis te neem van die basiese beginsels van resensiekunde is aan die orde van die dag. Om gedigte op Facebook te plaas is allereers ’n aksie wat die ego streel: die likes word ingewag en getel, die gawe comments word gelees en herlees – en die logiese volgende stap is om te “publiseer” en “geresenseer” te word. Met een verskil: in Facebook-land bestaan daar geen literêre kritiek nie, slegs kanonisering op die sosiale media. Die hoofstroom word venynig bejeën as ’n spul “snobs” (’n woord wat uitgespreek word as “snôps”).

Doggerel

 Emily Dickinson, ons hond

(soos die digters van Facebook-land)

is literêr maar ongeletter

sy knor bang vir elke leiband

en kef oor daardie slinkse setter

wat weet haar drukwerk ruik na stront

Versindaba. © Daniel Hugo, 2021

Oscar Wilde het op ’n kol beweer “all bad poetry springs from genuine feeling.” Omdat Facebook-resensente die selfpublikasies onder bespreking as outobiografiese uitinge lees, word die digters – heel familiêr – moed ingepraat. In een so’n geval het ’n resensent selfs haar resensie afgesluit met ’n gebed vir die digter, wat klaarblyklik deur ’n deur donker tyd gegaan het.

Dit raak duidelik dat daar ’n hele pseudoliterêre gemeenskap op Facebook ontstaan het wat hoofstoomgebruike op ’n misplaaste wyse emuleer. Facebook-poësie het gegradueer tot die onstaan van selfpubliseerders wat gediversifiseer het na die uitgee van erotika, jeugverhale, selfhelpboeke of godsdienstige werke, waarin die skrywer se uitverkorenheid onder die wakende oog van God beskryf word. Die ekstreme lyding wat gelei het tot die skrywer of digter se nuutverworwe verhewe status is waarskynlik in digvorm én as narratief beskikbaar, mét of sonder spelfoute. Boeke oor depressie en die outobiografieë van onbekende pensionarisse is gewild. Hierdie outobiografieë word soms verwerk tot genealogiese leesstof.

Tussen Bitcoin-advertensies deur tree die rasieleiers na vore wat die hoofstroom uitdaag en met moed en oortuiging ’n wankelende selfpublikasie sal verdedig. Vyandskappe word vinnig en driftig gesmee, Facebook-settings word verander, gevegte bons van inboks tot inboks en die ongewensde kritici word summier “geblok”. (Facebook-digters spel dié woord as “geblock”.) Helaas; daar word verontwaardig na hiérdie konflik verwys as “Facebook-politiek”. Daar bestaan ook protokols vir die lewering van kritiek op kuberdigblaaie. Digters vra graag om “gekrit” te word – maar die kritiek móét positief wees en gelees word as ’n antisipasie op ’n seëngroet en lofsang. Die ontstaan van ’n hele hiërargie onder Facebook-digbladsye gee uiteindelik geboorte aan die sogenaamde “hoofstroom-Facebook-blaaie”, ’n skeut semantiese bedrog wat die kuberdigters aanmoedig om hulle werke met nuwe erns met die aanlynwêreld te deel.

Gewilde temas onder hierdie digters, wat ook hulle diepste emosies verwoord is erotika, patriotisme en godsdiens wat gemoedelik om dieselfde tafel saamkuier. Die gedigte is moralisties, maar teenstrydig tot hul motgevrete konserwatiewe kompas word erotiese verse met ope arms ontvang. Facebook-digters hou van grafika by hulle gedigte en prente van halfgeklede vroue haal seker die topdrielys. Van die digters verkeer onder die wanindruk dat Christelike tematiek die standaard van hulle verse lig, soos dit drie of meer dekades tydens die  apartheidskoolkurrikulum die geval was. Hou in gedagte dat die gemiddelde ouderdom van Facebook-digters 50 jaar en ouer is. Dan is daar middeljarige manlike digters wat graag met groot nostalgie dig oor hulle army-dae. Almal ly skynbaar aan PTSS en digters word nou oorlogshelde, al het die meeste van hulle waarkynlik gelê en ballas bak op kleindorpse basisse.

Kuberdigters is net so geïnteresseerd in mekaar se selfies as in die kommentaarlewering op gedigte. Die selfies word gekenmerk deur arms wat grotesk uitgroei soos wat die foon vasgehou word en genadiglik deur die lens geamputeer word – en die kyker noop om in die persoon se oksel vas te kyk. Hierdie subjekte, wat hulself ywerig fotografeer se gesigte is blink gepoleer met die hulp van verskeie selfoon-apps.

Watter digters lees Facebook-digters? Ingrid Jonker. Heel bo aan die lys. Dis nou afgesien van ’n ou glimmering aan die voorgeskrewe werk van Jan F.E. Celliers, Totius of Leipoldt. Uiteraard lees Facebook-digters ook ánder Facebook-digters se (komplimentêre) kopieë van hulle selfpublikasies. Kuberdigters glo vas dat hulle leer om te dig deur te vertoef op hul onderskeie Facebook-bladsye; en met soveel positiewe comments wat hulle digsels vergesel word ’n wanvoorstelling van grootsheid geskep en glo die digters dat hulle die nuwe (miskende) Vissers, Louws of Jonkers van die moderne generasie verteenwoordig. Met juigkommentare wat soms tot in die honderde deur kommentaarkolomme rol, kan soveel lesers seker nie verkeerd wees nie. Ongelukkig stel hulle nie belang in onderrig of substantiewe kritiek nie en grens die plaas van Facebook-gedigte aan ’n verslawing, soortgelyk aan kokaïene, ’n quick fix vir die ego.

Facebook-digters (en -digbladsye) volg al vir jare dieselfde patroon. Hierdie kuberdigters bou ná ’n ruk ’n following op en skep hulle eie fan-pages. Die woorde “skrywer” of “digter” verskyn gewoonlik ná die naam: “Johannes C. Beeslaar Digter.” Van hierdie digters versamel ’n reuse gevolg van fans langs die kuberpaaie, siele wat saamlees aan hierdie gedigte.

Troebadoere, oorlogshelde, gypsies, woordtowenaars, taalstryders, woordmoeders, prikkelpoppe, predikers en kaalvoetdigters tree na vore. Hierdie beskrywings is gewilde benaminge vir aspirante wat geesdriftig ontvang word in die groeiende popkultuur wat Facebook-poësie beliggaam. “Kaalvoet-“ is ’n deurwinterde cliché, vergesel van goue strande en die voetspore wat hierdie kaal voete agterlaat. “Kaalvoetdigter”, “kaalvoetdigterkind” of “Jesus se kaalvoetdigter”. Maar waarom is laasgenoemde so gewild? Dit eggo waarskynlik Margaret Fishback Powers se gedig, “Footprints” (ook beskikbaar as “Footprints in the sand”). Hierdie gedig het egter ’n eienaardige geskiedenis. Ongeveer ’n dosyn outeurs het na vore getree en beweer dat elk van hulle die oorspronklike digter van dié vers is. Na ’n paar uitmergelende hofsake het Margaret Fishback Powers geseëvier en berus die kopiereg skynbaar by haar, alhoewel die gedig oorwegend as allemansgoed en sonder naamverwysing aangehaal word. Nou ja, mens kan seker bespiegel of dit ’n vorm van digterlike muitery is… Dan, die volgende punt: Vir jare aaneen is Antjie Krog se gedig, “Ma” as voorgeskrewe gedig op skoolvlak aan leerders voorgeskryf: “Ma, ek skryf vir jou ’n gedig /…/ net sommer / ’n kaalvoet gedig /.” Die meeste Facebook-digters is onbekend met hoofstroompoësie, maar hulle onthou vaagweg hulle voorgeskrewe skoolgedigte. My raaiskoot is dat Powers se “Footprints” en laasgenoemde vers van Krog gemuteer het en gelei het tot die ontstaan van nuwe clichés. Die nabootsing van gedrag op die sosiale media speel uiteraard ’n rol in die gewildheid van hierdie versuikerde uitinge. Ongelukkig is dit só dat mens met ’n hele polisiemag, wat hierdie clichés onderhou, sou bots indien enige kritiek op Facebook-digblaaie daaroor gelewer word.

Wat swak gedigte weet

Poetry makes nothing happen – W.H. Auden

Hoekom depress vrot poësie my dan so mateloos?

Vroeër het ek gehoop

dis oor slegte gedigte leuens is

wat soos goue sandale

verlange obseen maak.

Ek het gedink dis die voorspelbare vertwyfeling

die Highveld Stereo-hartstog

die emosionele pornografie

die infantiele woordspel

die kreupel rymdwang en die paraplegiese paarrym

die zombie-hallelujas

die grillerige intimiteite en nat klapsoene

die ongesofistikeerde teleurstelling

die hangtiet-ontboesemings in wolke van opdringerige parfuum

die onafgewerkte noodkrete

die selfmoordbriefies vol spelfoute

die onbelese arrogansie

die onbeholpe pretensie

die selfbewuste eerlikheid

die vervelige nagmerries

die macho selfbejammering

die loopmagiese realisme

die voorstedelike surrealisme

die alewige gatkruip by die doofstom Muse

die arseen poeticas

die aansitterige besorgdheid oor die natuur

die kleingeestige politieke prekerigheid …

Maar dis alles bysaak –

dis die onmiskenbare waarheid in swak poësie

wat my moedeloos maak.

Die goeie gedig is die frats, die leuen,

want die wêreld ís van kak styl en hol retoriek gemaak –

die lewe is ’n heruitsending van ’n sepie

die dood bloot formaliteit.

Goeie gedigte is die kopligte

wat jou fataal verblind,

want dis ’n moorddadig geykte uitdrukking

agter die stuur van dié twaalfton-cliché.

Versindaba. © Danie Marais. Feb. 2010

Facebook-digbladsye volg progressief dieselfde ontwikkeling met verloop van tyd. Daar word gevry na die hoofstroom en die kuberwerke word onbeskaamd geproklameer as groots en vernuwend. Laasgenoemde bladsye toon ooreenskomste met kultusbewegings. Wanneer hierdie digitale platforms besef dat hulle geen jota of tittel gaan verander aan die bestaande kanon nie, word die hoofstroom met suspisie en argwaan bejeën. Facebook-digters glo om die een of ander rede dat die hoofstroom lank reeds gruwelik ontspoor het; ’n wanpersepsie oor die werkinge van die kanon gee nou aanleiding tot ’n vorm van rebellie. Die hoofstroom moet drasties gerewolusionaliseer word, soortgelyk aan die Afrikaanse musiekbedryf sedert die vroeg negentigs. Die bestaande kanon is wreed, onredelik en gee niemand ’n kans nie, ’n siening wat aangevuur word deur die demokratiese digpraktyke op die sosiale media.

En, natuurlik binne hierdie hibriede klimaat tree daar “mentors” na vore wat “slypskole” aanbied, al beskik hierdie mense oor geen literêre agtergrond nie. Raad en wenke met die skryf van gedigte asook ander skryfgeheime, geplunder uit ou skoolhandboeke en die Wikipedia-blaaie van die onderskeie subgenres word saamgeflans en die bronverwysing lees kort en bondig as “Google”.

Regse taal- en digbewegings, wat hulself beskou as alternatief tot die hoofstroom wat (aldus hulle) óók lankal reeds ontspoor het, loods gereeld kompetisies met ’n Pro Patria-inslag. Vet kontantpryse en die digter Eugène Terre’Blanche word as rolmodel voorgehou.

Selfaangestelde eksperts in die veld van woord- en digkuns tree vervolgens na vore en pryse en toekennings word oorhandig; nie-kanonieke bekronings wat kuberdigters verder op die breë weg van sukses plaas met finansiële insentiewe wat ten doel het om hulle aanlyninisiatiewe te bevorder. Vandag, ongeveer 11 jaar nadat Afrikaanse kuberdigkuns posgevat het in Suid-Afrika, is daar ’n groei in die rigting van Gesamtkunstwerk. Facebook-verse word getoonset deur musikante, of die verse lei tot skilderye deur óf die oorspronklike digter, óf die digter se geesdriftige volgelinge. Ook videograwe laat nie op hulle wag nie en die voorlesings van poësie, onderhoude en boekbekendstellings word verfilm en op YouTube of spesiaal ontwikkelde internetradiostasies geplaas. Dit is wel waar dat digters op die sosiale media die hoofstroom vóór is in die gebruik van multimediafunksies en die verskillende hulpmiddels binne die groeiende tegnologiese klimaat van die dag. Afrikaanse aanlynpoësie is uniek en nie vergelykbaar met die tendense van oorsese modelle byvoorbeeld die skryf van Twitter-poësie nie.

Soos reeds genoem verteenwoordig die digkuns op digitale platforms nie ’n literêre kategorie nie. Dit is ’n vorm van sosialisering en selfterapie en ’n mens kan kuberdigters nie die reg ontsê om hulle digwerk aanlyn te plaas nie. Kubergedigte verbreed die belangstellingsveld in poësie en bring die kuberdigters hopelik in aanraking met suiwer literêre praktyk, hoewel hierdie ervaring erg traumaties vir beide die hoofstroom en die kuberdigters mag wees. Dit is egter belangrik om te noem dat die kuberdigters nie werklik enige digbundels van bekende digters besit of lees nie en eerder versamelings van mekaar se selfpublikasies op spesiale plekke in hulle huise koester.

Die lees van gedigte lei dikwels tot die skryf van gedigte. Dit is ’n verskynsel wat by feitlik alle versemakers voorkom. Ook by die “spontane volksdigter” Boerneef.

Izak Wilhelmus van der Merwe (1897-1967) is op Ceres gebore en was vanaf 1922 tot 1961 ’n lektor en medeprofessor in Nederlands en Afrikaans aan die Universiteit van Kaapstad. Sy verse is uniek omdat hy daarin kon slaag om die Koue Bokkeveldse spreektaal naatloos te laat voeg met die Nederlandse Bybel- en Gesangetaal. En van tyd tot tyd duik ook verwysings na die Nederlandse digkuns, sy akademiese vakgebied, op. Soms haal hy direk aan en soms is die verband met sy leeswerk baie goed verbloem.

In sy Boerneef-boek Tromboniusdagboekenkaart (Tafelberg, 1981) skryf C.N. van der Merwe: “As dosent was hy iemand met besliste voorkeure vir bepaalde digters. Onder die Nederlandse digters het hy veral gehou van die werk van die groot romantici soos Bloem, Holst en Slauerhoff […] Hy het lang stukke poësie gememoriseer en dit dan graag aan ander voorgedra ..”

In sy bundel Op die flottina (1967) verwys hy regstreeks na die Nederlandse digter en tydgenoot J.C. Bloem (1887-1966). Boerneef verplaas ’n Nederlandse herfsdag na Kaapstad. Hy loop deur die strate van sy voorstad (Oranjezicht) en sê vir homself ’n Bloemgedig op:

Die najaarsrooiengeel hang weer die wêreld vol

ek loop op straat en dink aan J.C. Bloem

aan Het Verlange en De Nederlaag

en aan sy nooit volprese herfsmusiek

(Uitkyk se blare wiploop teen die skuinste af)

deze najaarsdag is schoon als nooit tevoren

die herfste wat verby is hoop nou op

dit word die ene rooi en geel en bruin

en najaar in die hartjie van die stad

(op Uitkyk warrel blare teen die helling af).

Die aangehaalde versreël kom uit Bloem se gedig “Najaarsdag” en staan in sy bundel De Nederlaag (1937). Het Verlangen is Bloem se debuutbundel van 1921.

Boerneef kon egter ook op ’n gedempte wyse ’n bekende Nederlandse gedig in een van sy verse eggo. Ek dink veral aan die volgende een – eweneens uit Op die flottina:

Hoe stil kan dit word as Sedoos gaan lê

wie kan dit mooier assie tortel sê

wie roerender as die bladstil bome

assie skewe verwaaide damwalbome

innie stilvroemôre as Sedoos gaan lê

hoe om ’n stilte in die hart te vind

genadig soos wanneer Sedoos gaan lê.

“Sedoos” is die Kaapse benaming vir die berugte suidoostewind wat in die somermaande dikwels stormsterkte bereik. Die natuur kom tot rus wanner die Suidoos homself oornag uitgewoed het, maar die spreker in die vers smag nog na genadige “stilte in die hart”. Die storm duur dus nog voort in sy gemoed. Dit is ’n tipiese stylmiddel uit die Romantiese digkuns: die natuur in simpatie of antipatie met die digter se gevoelens.

Elke keer wanneer ek hierdie gedig lees, kan ek nie anders as om aan die Nederlandse Tagtiger Willem Kloos (1859-1938) se beroemde sonnet te dink nie:

Nauw zichtbaar wiegen, op een lichten zucht,

De witte bloesems in de scheemring – ziet,

Hoe langs mijn venster nog, met ras gerucht,

Een enkele, al te late vogel vliedt.

En ver, daar ginds, die zacht-gekleurde lucht

Als perlemoer, waar ied’re tint vervliet

In teêrheid … Rust – o, wonder-vreemd genucht!

Want alles is bij dag zóó innig niet.

Alle geluid, dat nog van verre sprak,

Verstierf – de wind, de wolken, alles gaat

Al zacht en zachter – alles wordt zoo stil …

En ik weet niet, hoe thans dit hart, zoo zwak,

Dat al zóó moe is, altijd luider slaat,

Altijd maar luider, en niet rusten wil.

Dit is ’n aandgedig, waar Boerneef se vers in die “vroemôre” afspeel, maar die sentiment is dieselfde. Die natuur – die geluide, die wind, die wolke – kom tot rus terwyl die digter se hart al “luider slaat”.

Al wat nog freneties aktief is, is die ongespesifiseerde “al te late vogel” wat “met ras gerucht” (’n vlugtige gedruis) by sy venster verbyvlieg. Dit loop die spreker se wild kloppende hart in die slotstrofe simbolies vooruit. By Boerneef word die voël nie net pertinent as ’n tortelduif geïdentifiseer nie, maar is dit juis die aankondiger en lofsanger van die stilte.

Die Nederlandse digter gebruik die gesofistikeerde Italiaanse sonnetvorm, teenoor Boerneef wat die veel eenvoudiger paarrym aanwend. Die enigste rymlose versreël beklemtoon juis die onrustige hart.

Die “flottina” van die bundeltitel is ’n konsertina – ’n tipiese volkse musiekinstrument. Boerneef se versmusiek is veel aardser en “primitiewer” as dié van Kloos, maar die emosie wat hy verwoord is ewe kompleks en diep gevoel.

Resensie: Na die wette van afskeid & herfs. Eddy van Vliet, vert. deur Daniel Hugo. Protea Boekhuis, 2021.

Resensent: Marlies Taljard

Na die wette van afskeid & herfs: ʼn keuse uit die gedigte van Eddy van Vliet is ʼn netjiese bundel wat keurig uitgegee is deur Protea Boekhuis. Daniel Hugo het 35 van Van Vliet se gedigte uit die Vlaams in Afrikaans vertaal.

In 1998 het Heilna du Plooy Van Vliet se Poëzie: een pleidooi in Afrikaans vertaal met die titel ʼn Pleidooi vir die poësie. Dit het veral daartoe meegewerk dat dié digter by Afrikaanse lesers bekendheid verwerf het. In dié essay, waarin die spanning tussen die konkrete wêreld en die droomwêreld waarin poësie ontstaan, beredeneer word, kom Van Vliet se retoriese vaardigheid (hy was advokaat van beroep) ten beste na vore. Van Vliet was egter primêr digter. Hy het 13 digbundels die lig laat sien en enkele belangrike pryse daarvoor ontvang.

In Na die wette van afskeid & herfs het die vertaler in sy seleksie veral gefokus op gedigte wat outobiografiese trekke besit (sien  Joan Hambidge se resensie van die bundel). Ook gedigte oor lewe en dood (dus gedigte met ʼn universele tema) kom in die seleksie voor. ʼn Gesprek tussen Daniel Hugo en Yves T’Sjoen wat onlangs op Versindaba verskyn het, bied interessante insigte in verband met die aard van die seleksie wat die vertaler gemaak het, asook enkele vertaalstrategieë.

Omdat die bundel onder bespreking ʼn vertaling is, is dit belangrik dat ʼn resensie sal fokus op die vertaling en nie soseer op Van Vliet se poësie nie.

Wanneer ʼn vertaling vanuit Nederlands in Afrikaans verskyn, vra ʼn mens jou dikwels af of dit sinvol is om so ʼn vertaling te onderneem, aangesien die mense wat die bundel gaan koop, waarskynlik meestal Nederlands redelik goed magtig is en die gedigte ewe goed in Nederlands sou kon lees. Dit is egter ook so dat die meeste lesers van die vertaalde bundel nié die Nederlandse bundel sou koop nie – veral omdat Nederlandse bundels baie moeilik in Suid-Afrikaanse boekwinkels te vinde is. Verder sou mens daarop kon wys dat so ʼn vertaling eweneens die Afrikaanse literêre polisisteem verryk en dat vertaalde werke ʼn belangrike plek in enige literêre kanon inneem of behoort in te neem, aangesien dit die reikwydte van die kanon verhoog. Dit lyk dus wel sinvol om so ʼn vertaling te maak, al lê die brontaal en die doeltaal in sowel grammatikale as sintaktiese en leksikale struktuur baie na aan mekaar – soos die Afrikaans en die Vlaams in die tersaaklike tekste.

Verder sou ʼn mens ook kon kyk na die prosedure wat die vertaler gevolg het in sy vertaling. In die bundel Na die wette van afskeid & herfs lyk dit asof die vertaler redelik letterlik vertaal het. Dit is een van die algemeenste vertaalstrategieë waarvan gebruik gemaak word as twee tale binne dieselfde taalfamilie lê en daar ook nog kulturele ooreenkomste tussen sprekers van die twee tale bestaan, bo en behalwe die ooglopende ooreenkomste tussen die twee tale. So ʼn vertaling behels nie spesifieke en ingewikkelde stilistiese gimnastiek nie en dikwels bestaan daar nie ʼn groot verskil tussen tekste wat deur mense vertaal is en masjienvertaalde tekste nie. In literêre tekste is daar egter altyd teksdele waar die vertaler van ander strategieë gebruik moet maak om nie die meerduidigheid of die literariteit van die oorspronklike teks verlore te laat gaan nie. Dit is ook so dat woorde wat identies geskryf word en selfs semanties verwant is, dikwels nie in beide tale dieselfde betekenis en/of konnotasie het nie. Dan moet die vertaler ander planne maak om so ver as moontlik ekwivalensie tussen die twee tekste te bewerkstellig.

In die tersaaklike bundel word die Vlaamse teks op die linkerkant afgedruk, terwyl die vertaalde Afrikaanse teks op die regterkantste bladsy reg langs die oorspronklike teks verskyn. Sodoende is dit maklik om die twee gedigte met mekaar te vergelyk. Dit het my opgeval in hoeverre die gedigte op sintaktiese, semantiese en leksikale gebied ekwivalent vertaal kan word. Op enkele plekke sou ek persoonlik dalk ander leksikale keuses gemaak het. Op pp. 34-35 word die reël “de eden duurzamer worden” in Afrikaans vertaal met “die eden duursamer word” – ek dink die meervoud van “eed” is in Afrikaans “ede”. Op ander plekke hinder die direkte vertaling, soos wanner “kanarievogels” in Afrikaans “kanarievoëls” word (pp. 32-33) – ons praat hier immers sommer van “kanaries”. Wat die gebruik van die verlede tyd in Vlaams betref, kies die vertaler dikwels om in Afrikaans die (historiese) teenwoordige tyd te gebruik ter wille van soepelheid, bv. “Het was Spanje waar ik de haat verdroeg” x “Dit was Spanje waar ek die haat verduur” (pp. 58-59). Daar is eweneens plekke waar die effens “verdraaide” Afrikaanse vertaling die gedig verryk, soos wanneer Hugo vertaal: “in nooit betreden en bestreden kerken” x “in nooit besoekte en vervloekte kerke”. Hier word die alliterasie en assonansie van die bronteks behou, wat egter ook sou gewerk het as die digter gekies het om “nooit betrede en bestrede” te gebruik. Laasgenoemde vertaling sou in Afrikaans egter nie dieselfde betekenis hê as in die bronteks nie, terwyl “nooit besoekte en vervloekte” ʼn meer robuuste vertaling is – enersyds klankmatig en andersyds omdat dit effens sterker gestel word as in die bronteks (pp. 50-51).

Oor die algemeen het ek hierdie vertaling ʼn lofwaardige poging gevind. Die handvol Van Vliet-gedigte is gedigte wat tot ʼn groot lesersgehoor behoort te spreek. Dit is gedigte wat bedrieglik eenvoudig is en waarin universele menslike problematiek sowel as diep persoonlike emosies saam resoneer. Dit het trekke van argetipiese mites, terwyl dit steeds relevant bly vir moderne mense. Die vertaling is effektief en lees soos oorspronklike Afrikaanse gedigte, soos byvoorbeeld:

Soos wat die oggend die nag binnedring

d.w.s. versigtig en onafwendbaar

gly die skadu’s van die minnaar

eers sywaarts langs haar lende

met iets van die woord “nouliks” in elke gebaar

om skielik onvoorwaardelik swaar

vanuit haar geheimste plooie

soos ‘n valk te val

in die laaste lig

wat sy stadig doof onder haar ligste wimpers.

(p. 49)

Pieter Fourie: Die digter wat my ’n job gekos het

Die veelbekroonde dramaturg Pieter Fourie het op 77-jarige ouderdom as digter gedebuteer. Die bundel met die titel Knapsekêrels bevat gedigte wat soos klitsgras aan ’n mens bly klou. Hier is een, met die titel “stroois”, wat toon watter meester Fourie van die kriptiese vers is:

                               in huisie wit

                               skraalloop klein

                               het lamp nog pit

                               gesels nog grein

                               buite skink

                               skotvers bies

                               wit heuning

                               uit die lies

Fourie roep ’n bykans vervloë landelike wêreld in sy gedigte op – hoewel dit nie altyd so idillies daaraan toegaan soos in hierdie klein kamee nie.

Hy gebruik ook woorde wat al grotendeels uit die volksmond verdwyn het, en daarom bevat die bundel ’n verklarende woordelys. Daarin word “skraalloop” en “skotvers” verduidelik. “Skraalloop” gebeur wanneer jy “maag intrek en penorent loop in ’n beknopte vertrekkie”, en ’n “skotvers” is “’n jong (opgeskote) vers wat die eerste keer gemelk word”.  Siedaar die digter self: ’n vers wat die eerste keer gemelk word! En sy verse is niks anders nie as “wit heuning uit die lies”.

Een van my gunstelinge, “tortel”, kom uit die afdeling voëlgedigte. Hier word die digter met die dramaturg versoen:

                               opgepof

                               pronk hy

                               hop-hop

                               agter haar

                               bly jag

                               bo-op

                               boggelruggie

                               paar

                               grinnik

                               richard III

                               in koninklike drag

Fourie en sy vrou, Maletta, aan wie hy die bundel opgedra het, woon deesdae [2017] op Onrus. Hy beskryf homself soos volg in die bekendstellingsvers voorin die bundel:

                               in onrus sit ’n oompie

                               mymer: “my dae verdwyn

                               soos kwartels in lang gras”

                               besin

                               ryg string na string

                               woordkrale in

Die aanhaling kom uit D.J. Opperman se bekende gedig “Vakansiebrief”. Die Oppermanreëls gaan inderwaarheid só: “my dae verdwyn / in stiltes soos kwartels in lang gras”. Fourie oorwin met Knapsekêrels inderwaarheid ’n jarelange digterlike stilte. Hy het gedurende die 1960’s gedigte in literêre tydskrifte gepubliseer en was ook ’n student in D.J. Opperman se Letterkundige Laboratorium op Stellenbosch.

Daarom is dit soveel skrynender dat die laaste afdeling, getitel “stilte”, gedigte bevat waarin die dood seëvier. Bondiger en klankryker kan dit nie gesê word as in “graf” nie:

                               nommerpas

                               letterkraag

                               marmerjas

                               perdalks

                               kleikalbas

                               kraaktraag

                               beenmeelas

In die allerlaaste gedig, “uittogfluit”, gaan die digter die “klokhelder stilte” tegemoet.

Maar daar is ook talle uitbundige gedigte, veral in die afdeling “goljaartjie” – wat volgens die woordelys ’n streekswoord vir ’n bokjol of joligheid is. En dit is sinoniem aan “goggatik”, ’n dansparty of opskop. Die lang gedig “plaasskuurdans” is ’n wonderlike eweknie vir Pikkedel se “op Hartebeesfontein” van 1898. En sulke vrolikheid gaan altyd gepaard met drank wat vrylik vloei. In die plesierige vers “dors” word wyn onvergeetlik beskryf as “giskind van die korrel”!

Fourie het al vroeër – eintlik al ’n leeftyd gelede – probeer om ’n digbundel gepubliseer te kry. En by daardie geleentheid was ek ’n onbedoelde slagoffer.

Die storie gaan soos volg. Aan die einde van my diensplig doen ek in 1978 aansoek vir ’n paar geadverteerde poste in Pretoria waar ek twee jaar lank in uniform rondgeloop het. Een daarvan is ’n redakteurspos by Daan Retief Uitgewers.

Vol verwagting daag ek by die onderhoud op. Die destydse bestuurder sit ’n manuskrip gedigte voor my neer en vra of ek so iets sou publiseer as ek die werk kry. “Wie is die digter?” vra ek. “Pieter Fourie,” kom die antwoord. Hy het toe al reeds opslae in die teaterwêreld gemaak met Faan se trein en Faan se stasie, en sonder om te huiwer sê ek: “Natuurlik!”

En net daar is die onderhoud afgeloop.

Nee, kry ek te hore, Daan Retief is nie ’n literêre uitgewery nie. My smaak, verstaan ek by implikasie, is te elitisties vir dié produsent van kinderboeke en liefdesverhale.

My lewe het sedertdien baie draaie gegooi, maar altyd binne sig van uitgewerye. Daarom het ek, veertig jaar ná die Daan Retief-debakel, onmiddellik ja gesê toe Johan Coetzee van Naledi my vra om Knapsekêrels persklaar te maak. Met byna sardoniese plesier het ek die redigeerwerk aan die manuskrip gedoen. Op ’n manier het ek tog daardie job by Daan Retief gekry.

En ek is bowenal bly ek kon uiteindelik ’n bewys lewer van my geloof in die digter Pieter Fourie.

Rapport, 7 Mei 2017

Naskrif

Pieter het Knapsekêrels (2017) met nog twee digbundels opgevolg: Bidsnoer (2018) en Stof en ster (2019). Bidsnoer was in 2019 op die kortlys van die UJ-pryse.

1 Boodskappers van onheil

Kraaie dra swaar aan hulle kulturele en mitologiese bagasie. Alhoewel hulle – figuurlik gesproke – van die kleurrykste voëls op aarde is, speel bygeloof en vrees steeds ’n rol in mense se persepsie van kraaie. ’n Film soos Hitchcock se The birds (1963) spook nog dekades later by kykers en help nie veel om kraaie se slegte reputasie te verbeter nie. Ook digters verbeeld hierdie swart geveerdes tradisioneel as boodskappers van dood en onheil. Bekende gedigte oor kraaie is onder meer “De rave”, geskryf deur die Vlaamse Rooms-Katolieke priester, Guido Gezelle (1830-1899).

De rave

Met zwart- en zwaren zwaai aan ‘t werken door de grauwe,

de zonnelooze locht, ik de oude rave aanschouwe;

die, roeiende op en dóór den schaars gewekten wind,

gelijk een dwalend spook, eilaas geen’ ruste en vindt.

Ze is zwart gebekt, gepoot, gekopt in ‘t zwarte; als kolen,

zoo staan heure oogen zwart, in hun’ twee zwarte holen

te blinken; rouwgewaad en duister doek omvangt

het duister wangedrocht, dat in de nevelen hangt.

Ze is stom! Ze ‘n uit geen woord en ‘t waaien van heur’ slagers

en hoort gij niet. Alzoo de zwarte doodendragers

stilzwijgend gaan, zoo gaat zij zwijgend op de lucht,

en wendt alhier aldaar heur’ zwarte ravenvlucht.

Wat wilt gij, duister spook! Waar gaat gij? Van wat steden

zijt gij, met damp en doom en ‘s winters duisterheden,

alhierwaards aangewaaid? Wat boodschap brengt gij? Van

wat rampe of tegenspoed zijt gij de bedeman?

Is ziek- of zuchtigheid, uit ‘s noordens grauwe landen;

is sterfte wederom, is hongersnood op handen?

Is moordaanslag, verraad de zin van uw vermaan;

of gaat de muil misschien des afgronds opengaan?

Geen woord! Dan, weg van hier, onzalige: gaat varen

alwaar nooit zonne en rijst; alwaar de grimme baren

staan ijsvaste overende, als rotsen; en waar nooit

noch blom noch blad den buik van moeder aarde en tooit!

Gaat aan! Of spreekt een woord, zoo de andere vogeldieren

te zomertijde doen, die in de bosschen zwieren:

ja, ‘s winters, als de snee’ heur laken heeft gespreid,

nog vinkt en klinkt het hier, vol vogelvlijtigheid.

En gij! De rave trekt, met trage vederslagen,

voorbij mij, zwaar en zwart gelijk nen kerkhofwagen,

en roept mij, onverwachts, terwijl zij henenvaart,

al in één enkel woord, heur’ winterboodschap: ‘Spaart!’

In Daniel Hugo se jongste bundel, Klinkklaar, word ’n kraai verbeeld as ’n kadawerkenner. Ek haal aan, gedig II uit “Gent”:

Kraai II

vanaf sy hoë lamppaal

bekyk dié kadawerkenner my

niks sal hom ooit kan walg

blyk uit daardie skalpel

se weersinwekkende gekrys

dis eeue laas dat hy kon smul

aan swaaiende galge-aas

waarom hou hy my kil in die oog?

ek het ’n vae benul

’n stinkende spesmaas

Nou is dit my beurt om ’n lansie te breek vir kraaie. Die bekende bioloog en navorser, dr Auguste von Bayern, oftewel prinses Auguste van Bavaria het haar jeugvakansies in ’n groot kasteel by haar grootouers deurgebring. Van kleins af het sy ’n belangstelling in kerkkraaie (jackdaws) ontwikkel, wat nesgemaak het in muuropeninge in die kasteel. Haar liefde vir hierdie mensliewende, vriendelike en mak kraaispesie het later jare gelei tot ’n PhD-studie in die denkpatrone en sosiale intelligensie van kerkkraaie. Baie van hierdie voëls is monogaam – hulle het net een lewensmaat – of hulle raak betrokke in ‘dieselfdegeslag-verhoudings’.

Navorsers wat hulle bemoei met die studie van Corvidae, en meer spesifiek Corvus het vasgestel dat kraaie min of meer oor die intelligensievermoë van ’n sewejarige kind beskik. Dit beteken kraaie is waarskynlik die bes geëwoleerde voëlspesie ter wêreld. Hulle kan komplekse raaisels oplos en analogieë verstaan. Naas primate, is kraaie die enigste diere op aarde wat gereedskap kan gebruik of modifiseer om kos in die hande te kry. Hulle sal byvoorbeeld ’n staaldraad met hulle bekke buig om ’n wurmpie, wat buite hul bereik is, nader te haak. Kraaie rol hulle neute in die pad sodat motors daaroor ry en dit oopkraak – dit spaar hulle die moeite. Kraaie kan met ander woorde oorsaak en gevolg bepaal. In gekontroleerde navorsingsituasies is variasies op Aesopus se fabel, “die kraai en die kruik”, as akkuraat bewys. Hierdie kraaie, wat dors was, het afgelei dat massa water verplaas. Kruikagtige houers met water is gebruik om die voëls se redenasievermoë te toets. Hulle kon nie met hulle bekke die watervlak bereik nie en het klippies in die houers gegooi om die watervlak te laat styg, sodat hulle kon drink. Dit is ook ’n bekende verskynsel dat kraaie se weldoeners, mense wat byvoorbeeld vir hulle kos of water uitgesit het, “beloon” word deur hierdie swart geveerdes. Kraaie bring…mog ek sê geskenke? dankoffers? – byvoorbeeld stukkies weggooigoed, maar dit het al gebeur dat ’n gelukkige ontvanger onder die blinkgoed ’n kosbare juweel ontdek het! ’n Mens kan ook spekuleer of kraaie oor ’n morele kompas beskik. Kraaie hou ‘hofsittings’ en sal in ’n kring rondom ’n skuldige kraai, wat byvoorbeeld ’n jong kraai se kos gesteel het, stelling inneem en die voël aanval (straf). Hierdie “jungle justice” dien as ’n vorm van moraliteitsteater om ander kraaie te leer en op te voed in die negatiewe gevolge van verkeerde dade. Dalk klink dit asof ek kraaie in hierdie skrywe personifiseer, maar die waarheid is dat kraaie in meer as een opsig baie menslik optree.

Tog lyk dit of kraaipoësie in somberheid gehul is. Ted Hughes se bundel epiese gedigte, Crow: From the life and songs of the crow (1970) is geskryf in die tydperk ná Sylvia Plath se selfmoord tot en met die selfmoord van Hughes se minnares, Assia Wevill. Wevill het ook haar en Hughes se vierjarige dogter, Shura, gedood in die proses. Beide vroue het op dieselfde wyse selfmoord gepleeg – vergassing met ’n stoof. Crow is ’n donker bundel; die poësie meedoënloos en kru. Die karakter, Crow ontgin verskillende mitologiese kontekste. Hughes is bekend vir sy fyn beelding van diere, wat onder meer antropomorfisme en die psigodrama van ’n wye register diere insluit.

Die bekendste gedig met ’n kraai as tema is waarskynlik Edgar Allan Poe se “The raven”, wat vir die eerste maal in 1845 gepubliseer is. Poe, bekend vir sy donker gruwelfiksie, is deur die Gotiese beweging opgeraap en talle toonsettings van hierdie gedig het al die lig gesien. In dié narratiewe gedig figureer die kraai as simbool van die spreker se eie mortaliteit, asook die verdriet oor sy vrou, Lenore, wat waarskynlik aan tuberkulose oorlede is.

The raven

Once upon a midnight dreary, while I pondered, weak and weary,

Over many a quaint and curious volume of forgotten lore—

While I nodded, nearly napping, suddenly there came a tapping,

As of some one gently rapping, rapping at my chamber door.

“’Tis some visitor,” I muttered, “tapping at my chamber door—

Only this and nothing more.”

Ah, distinctly I remember it was in the bleak December;

And each separate dying ember wrought its ghost upon the floor.

Eagerly I wished the morrow;—vainly I had sought to borrow

From my books surcease of sorrow—sorrow for the lost Lenore—

For the rare and radiant maiden whom the angels name Lenore—

Nameless here for evermore.

And the silken, sad, uncertain rustling of each purple curtain

Thrilled me—filled me with fantastic terrors never felt before;

So that now, to still the beating of my heart, I stood repeating

“’Tis some visitor entreating entrance at my chamber door—

Some late visitor entreating entrance at my chamber door;—

This it is and nothing more.”

Presently my soul grew stronger; hesitating then no longer,

“Sir,” said I, “or Madam, truly your forgiveness I implore;

But the fact is I was napping, and so gently you came rapping,

And so faintly you came tapping, tapping at my chamber door,

That I scarce was sure I heard you”—here I opened wide the door;—

Darkness there and nothing more.

Deep into that darkness peering, long I stood there wondering, fearing,

Doubting, dreaming dreams no mortal ever dared to dream before;

But the silence was unbroken, and the stillness gave no token,

And the only word there spoken was the whispered word, “Lenore?”

This I whispered, and an echo murmured back the word, “Lenore!”—

Merely this and nothing more.

Back into the chamber turning, all my soul within me burning,

Soon again I heard a tapping somewhat louder than before.

“Surely,” said I, “surely that is something at my window lattice;

Let me see, then, what thereat is, and this mystery explore—

Let my heart be still a moment and this mystery explore;—

’Tis the wind and nothing more!”

Open here I flung the shutter, when, with many a flirt and flutter,

In there stepped a stately Raven of the saintly days of yore;

Not the least obeisance made he; not a minute stopped or stayed he;

But, with mien of lord or lady, perched above my chamber door—

Perched upon a bust of Pallas just above my chamber door—

Perched, and sat, and nothing more.

Then this ebony bird beguiling my sad fancy into smiling,

By the grave and stern decorum of the countenance it wore,

“Though thy crest be shorn and shaven, thou,” I said, “art sure no craven,

Ghastly grim and ancient Raven wandering from the Nightly shore—

Tell me what thy lordly name is on the Night’s Plutonian shore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

Much I marvelled this ungainly fowl to hear discourse so plainly,

Though its answer little meaning—little relevancy bore;

For we cannot help agreeing that no living human being

Ever yet was blessed with seeing bird above his chamber door—

Bird or beast upon the sculptured bust above his chamber door,

With such name as “Nevermore.”

But the Raven, sitting lonely on the placid bust, spoke only

That one word, as if his soul in that one word he did outpour.

Nothing farther then he uttered—not a feather then he fluttered—

Till I scarcely more than muttered “Other friends have flown before—

On the morrow he will leave me, as my Hopes have flown before.”

Then the bird said “Nevermore.”

Startled at the stillness broken by reply so aptly spoken,

“Doubtless,” said I, “what it utters is its only stock and store

Caught from some unhappy master whom unmerciful Disaster

Followed fast and followed faster till his songs one burden bore—

Till the dirges of his Hope that melancholy burden bore

Of ‘Never—nevermore’.”

But the Raven still beguiling all my fancy into smiling,

Straight I wheeled a cushioned seat in front of bird, and bust and door;

Then, upon the velvet sinking, I betook myself to linking

Fancy unto fancy, thinking what this ominous bird of yore—

What this grim, ungainly, ghastly, gaunt, and ominous bird of yore

Meant in croaking “Nevermore.”

This I sat engaged in guessing, but no syllable expressing

To the fowl whose fiery eyes now burned into my bosom’s core;

This and more I sat divining, with my head at ease reclining

On the cushion’s velvet lining that the lamp-light gloated o’er,

But whose velvet-violet lining with the lamp-light gloating o’er,

            She shall press, ah, nevermore!

Then, methought, the air grew denser, perfumed from an unseen censer

Swung by Seraphim whose foot-falls tinkled on the tufted floor.

“Wretch,” I cried, “thy God hath lent thee—by these angels he hath sent thee

Respite—respite and nepenthe from thy memories of Lenore;

Quaff, oh quaff this kind nepenthe and forget this lost Lenore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

“Prophet!” said I, “thing of evil!—prophet still, if bird or devil!—

Whether Tempter sent, or whether tempest tossed thee here ashore,

Desolate yet all undaunted, on this desert land enchanted—

On this home by Horror haunted—tell me truly, I implore—

Is there—is there balm in Gilead?—tell me—tell me, I implore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

“Prophet!” said I, “thing of evil!—prophet still, if bird or devil!

By that Heaven that bends above us—by that God we both adore—

Tell this soul with sorrow laden if, within the distant Aidenn,

It shall clasp a sainted maiden whom the angels name Lenore—

Clasp a rare and radiant maiden whom the angels name Lenore.”

Quoth the Raven “Nevermore.”

“Be that word our sign of parting, bird or fiend!” I shrieked, upstarting—

“Get thee back into the tempest and the Night’s Plutonian shore!

Leave no black plume as a token of that lie thy soul hath spoken!

Leave my loneliness unbroken!—quit the bust above my door!

Take thy beak from out my heart, and take thy form from off my door!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

And the Raven, never flitting, still is sitting, still is sitting

On the pallid bust of Pallas just above my chamber door;

And his eyes have all the seeming of a demon’s that is dreaming,

And the lamp-light o’er him streaming throws his shadow on the floor;

And my soul from out that shadow that lies floating on the floor

Shall be lifted—nevermore!

2 Raaf

Die vroeë tagtigs.

Ons buurman was ’n Hollandse violis en het saans in die Nasionele Simfonie-orkes gespeel. Bedags het hy modelvliegtuigies in sy garage gebou, maar dit was sy troetelkraai wat ek onthou. My ore was gespits vir die rasperklanke van sy Volkswagen-kewer; soms het hy gery, dan het ek kortpad en ongemerk oor die vyf voet muur geklim om die swart geveerde in die boom, kompleet met voetstuk en al, te sien. Die kraai was heeltemal mak en het by tye weggevlieg om vir ander voëls te gaan gaan kuier, dog altyd teruggekeer na sy speelboom in die garage. Die violis se vrou was bedags ook nie tuis nie en het, sover ek weet, fabelagtige ruikers vir die plaaslike bloemiste gerangskik.

Ek het heilige grond betree; op meneer van de Klaauw se stoel voor die boom gaan sit en my verkyk aan die raaf met die vinnige, abrupte bewegings; sy oë grys, soms bruin, ondeurgrondbaar en wys soos die nag. Sy oë was groter as wat ek aanvanklik vermoed het maar omdat hy so donker was, het ek dit nie dadelik opgemerk nie. Uit dieselfde git as die verekrawat om sy nek was ook die pote en bek; die kake effens oop, asof hy aandagtig geluister het of dalk iets wou sê. Die kraai was asembenewend blink en swart soos obsidiaan.

Whokka-whokka-whokka, sou hy skerts en diep in my binneste het ek geweet dat hy vir my lag; met ontsag gewag dat die mitiese voël my begin onderrig. Tydens hierdie besoeke sou ek transendeer na ’n newe- of bowe-bewussynstaat: die magiese eensaamheid van my kinderdae. My susters was veel ouer as ek en elders doenig met kêrels en grimering. Maar dít wat die kraai vir my gesê het, is helaas te geheim om oor te vertel, tog bloei dit elke dag uit die rooilig diep in die donkerkamers van die verbeelding.

Die dak se nokke het getril in die middaghitte. By tye sou ’n wolk die son afskadu, dan was dit skemer in die garage tot die lig weer deur die hoë vensters breek en die spinnerakke se silwer barste verlig. Dit was bloedig stil. Die vliegtuigies, dralend aan die onsigbare daklyne, het asem opgehou, tydelik opgeskort in hulle vlug.

*

Elia en St Benedictus, wie het julle aan die lewe gehou, die giftige brood van die monnikke onderskep?

Apollo, waarom het jy die kraai tot bygeloof en voorbode verwens? Omdat hy die waarheid oor Korona se liefdesverraad gepraat het?

Raefan, jy wat deur die heraldiek van krygers vlieg –

het jy geweet dat Churchill die Tower of London steeds sou bekerm met julle teenwoordigheid? Wie het die vyand se bomme uitgesnuffel? Mabel en Grip, het julle geweet dat julle ’n einde aan die oorlog sou bring?

Odin, jy wat net wyn gedrink en poësie gespreek het, wie het jou die voorkennis gegee?

Kain, waarom het jy die skuld vir die moord op die kraai gepak? Omdat hy meer van kadawers as jý geweet het?

Raaf, bewaker van galge en slagvelde, gewete van die laksman en doula vir elk ontslape soldaat: verstaan die sterwendes jou?

Nimmermeer, so dikwels het ek glimpe gekry van jou, die hart van ’n kind; hoe jy rol in die sneeu en wegkruipertjie met die wolwe en otters speel, blinkgoed vir jou mense bring of grypdief die aas van hengelaars se katrolle af steel.

*

Ek lig my hande en die son trek bloed. Tyd verdwyn. Die geweld van skemer is stil. Alles van kleur, vorm en kontoer verdiep gaandeweg tot silhoeët en skelet. Die dag kantel, die keerkring van Yin en Yang.

Dan slaap die son in die maan se skaduwee.

Verwysings:

Hugo, D. 2021. Klinkklaar. Pretoria: Protea Boekhuis.

https://en.wikipedia.org/wiki/Guido_Gezelle?fbclid=IwAR0A_XCNAS1WG_JnT7jPrHi1RW04Dh_B7Rvb910EmNLG1RzpBfdW1llHNbM

https://www.poetryfoundation.org/poems/48860/the-raven?fbclid=IwAR2TUPanwNpR_mhqYvcacS2NRQ9ErTfcSyeqrxOYsdPz_hR4Az4cMGImkQY

https://users.ox.ac.uk/~kgroup/people/augustevonbayern.shtml?fbclid=IwAR1CkK0nDfR42sZhqGoxPTijl0kKGhDmnDULhPNaxq_TQGG7b6FnztPKsnE

https://en.wikipedia.org/wiki/Crow_(poetry)?fbclid=IwAR13a6qI0ceCLqGF84kNhJatMlqqyYzLOiriNem5t3C68zquYW20tHDy-Xo

https://www.nathab.com/blog/crows-are-as-intelligent-as-a-seven-year-old-child/?fbclid=IwAR0DcgqIgeNWydoN_UlCHeJf9Wm4ZRrM0fWWcILUGZTyac8XDuJAbGB2OXE