Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

Oh wide and sad land: Adam Small vertaal N.P. van Wyk Louw

(Praatjie gehou by die Adam Small-fees op Pniel, 24 Februarie 2017)

 

In 1975 verskyn Adam Small se vertalings van ’n keuse uit N.P. van Wyk Louw se gedigte as Oh wide and sad land. Dit is nog steeds die omvattendste versameling gepubliseerde vertalings uit Louw se oeuvre. In 1962 het Afrikaans Poems with English Translations, saamgestel deur A.P. Grové en C.J.D. Harvey, die lig gesien. Daarin is 15 gedigte van N.P. van Wyk Louw opgeneem, vertaal deur vier vertalers. In Small se bloemlesing staan 47 verse, met 12 gedigte uit Tristia – Louw se laaste bundel wat nie in Grové en Harvey se bloemlesing kon figureer nie, aangesien dit in dieselfde jaar – 1962 – verskyn het.

 

In sy voorwoord tot dié tweetalige bundel verklaar Small dat sy doel met die vertalings is om egte kulturele kommunikasie tussen die Afrikaanse en Engelse mense van die land te bevorder: “This book is intended to be more than merely a book of Afrikaans verse in translation. It wishes more than anything else to be a contribution towards alleviating what I consider to be one of the outstanding maladies of our South African condition: a lack of truly cultural – I stress truly cultural – communication between English and Afrikaans in the country.”

 

Hy wil die “breuk” wat daar tussen dié twee taalgroepe bestaan, probeer heel. Verder moet sy vertalings ook getuig van sy groot bewondering vir die digter-filosoof Louw: “… an introduction to Van Wyk Louw is an introduction to the noblest spirit of Afrikaans.”

 

In ’n kolofon agterin die boek word hierdie doelstelling deur die finansiële borg van die bundel bevestig: “As huldeblyk aan die Afrikaanse Kultuur en een van haar grootste seuns N.P. van Wyk Louw en om agting en toegeneentheid tussen Die Engelse en Afrikaanse Erfenisse te versterk, word hierdie boek opgedra deur sy borg Mobil-Olie Suidelike Afrika (Edms) Bpk.”

 

Dit is insiggewend dat die klem sowel deur Small as die borg gelê word op die erkenning van Afrikaans as ’n taal met hoë kulturele funksies. Die graad van gesofistikeerdheid wat die Afrikaanse digkuns bereik het, skryf Small uitsluitlik en ongenuanseerd toe aan Louw se teenwoordigheid in die Afrikaanse kultuurlewe sedert die 1930’s: “This probing mind fashioned Afrikaans into a language of expression so fine, that its poetry can now stand with the highest achievements of the human spirit in Time.” Dan beweer hy nogal stellig dat as Louw in ’n groter wêreldtaal geskryf het, hy ongetwyfeld die Nobel Prys sou gekry het.

 

Small erken verder in sy voorwoord dat Louw ’n Afrikaner-nasionalis was, hoewel ’n verdraagsame en liberale een sonder vooropgestelde, vaste idees – ’n filosofiese nasionalis wat probeer om “met ’n skoon oog” na die wêreld en die menslike bestaan te kyk.

 

Agterin die bundel staan daar as ’n nawoord Small se essay “Towards Cultural Understanding”. Hy begin deur te sê daar bestaan’n groot misverstand in die veelrassige en multikulturele Suid-Afrika dat kultuur ’n beperkende faktor is wat mense binne die vaste grense van ’n bepaalde volk vaskeer. Hierdie siening van kultuur skei mense van mekaar, in plaas daarvan dat dit as ’n kommunikasiemiddel tussen groepe dien. Dit bevorder nie begrip nie, maar misverstand.

 

Dit was die jaar 1975. Die volgende jaar sou skoliere Soweto en die res van die land aan die brand steek uit verset teen Afrikaans as taal van onderrig in swart en bruin skole. Dit lyk asof Small ’n voorgevoel daaroor gehad het, want hy sê: “… the future of human relations in our country culturally lies with our youth, and it is therefore necessary that the concept of culture be brought home to them as one oriented towards the understanding of men by men, rather than towards human misunderstanding.” Daar moet begrip, verdraagsaamheid en meegevoel tussen mense wees “… so that the country will not explode in our faces.” Dit was toe ongelukkig presies wat gebeur het.

 

En, gaan Small voort, vir die eerste keer word daar buite intellektuele en literêre kringe aandag gegee aan Van Wyk Louw se kultuurfilosofiese denke. Die verligte Afrikaners begin naamlik kennis neem van hom: “… this taking to Van Wyk Louw, this hesitating acknowledgement of the man, implies the promise of an opening up of the attitudes of the Afrikaner, a promise of accomodation, in this world, of things he could not accommodate before, of things he irrationally feared.”

 

Die essensie van Louw se kulturele denke is dat dit verskillende mense en volke bind eerder as verdeel, omdat die hoër uitings daarvan – soos in die kunste – soveel bevat wat ons onderling kan verryk. ’n Haastige toeris stel net belang in die tipiese, onderskeidende kenmerke van ’n ander kultuur; die ware kultuurmens sien raak wat algemeen-menslik is. Nie die tulpe nie, maar Rembrandt verteenwoordig vir Louw die Nederlandse kultuur. Rembrandt, wat in ’n spesifieke tyd en plek geleef en gewerk het, spreek universeel tot mense van ander tye en plekke.

 

Small voeg hieraan toe dat, hoewel ’n mens in ’n kultuur gebore word, jy nie met kultuur in die wêreld kom nie. Dit is iets wat verwerf moet word: “Becoming cultured is a matter of communication all the time, with the past, with the present, with what is near, with what is far away. The idea that one’s culture is exclusive is being denied all the time in the process of one’s becoming cultured … There is nothing quite so ‘mixed’ as one’s culture, so ‘coloured’, so ‘inter-racial’ or ‘multi-racial’!”

 

Een van die slagbome om ’n ander kultuur te leer ken, is uiteraard die taal waarin daardie kultuur uitgeleef word. En met die vertaling van Louw se gedigte bied Small aan almal wat Engels magtig is toegang tot die hoogste literêre uiting van die Afrikaner en tot die denke van een van sy grootste intellektuele.

 

Ek gebruik met opset die woord “Afrikaner” en nie Afrikaanssprekende nie, omdat Small hom in 1975 klaarblyklik nog met die Afrikaner geïdentifiseer het. Hy sluit sy opstel af deur te sê dat Van Wyk Louw se “vyande” in die Afrikanerdom die denkfout maak dat hulle hul identiteit deur middel van isolasie moet bewaar. Daarmee het hy sekerlik ook bedoel: deur die uitsluiting van die bruin Afrikaanssprekende.

 

Small het sy identifisering met die Afrikaner reeds in 1961 uitgespel in sy bundel politieke opstelle Die eerste steen? Dié essays is opgedra “aan my mense, die Afrikaners”, en daarin maak hy beswaar teen die sosiale, politieke en kerklike verwerping van bruin mense deur wit Afrikaners. In die opstelle spreek hy sy liefdelose “Afrikanerbroer” aan.

 

Hy haal N.P. van Wyk Louw se opstel “Volkskritiek” (uit Lojale verset, 1939) volledig aan en wys op die relevansie daarvan vir 1961, hoewel dit reeds in 1938 geskryf is. Hy beskou Louw as “die beste deel van ons gewete”, en tog wil die politici en kerkleiers nie na hom luister nie.

 

Van Wyk Louw het reeds in 1960 in sy voorwoord tot D.P. Botha se opspraakwekkende boek oor die sosio-politieke posisie van die bruin mense in Suid-Afrika, Die opkoms van ons derde stand,  gepraat van “my volk, Blank en Bruin”. Die benaming “bruin Afrikaners” is ook daardie tyd in ’n wyer kring gebruik, hoewel die Afrikaner-politici nie daarvan gehou het nie.

 

Small het later, uit frustrasie en verbittering, nie meer na homself as ’n Afrikaner verwys nie, maar die neutrale term “Afrikaanses” geskep vir alle Afrikaanssprekendes. Sy bewondering vir Van Wyk Louw het tot aan die einde van Small se lewe voortgeduur. Die titelgedg van sy laaste digbundel – Klawerjas van 2013 – is aan Louw opgedra.

 

In 1975 het hy egter nog die hoop gekoester dat die Afrikaanse bruin mens deur die Afrikaner aanvaar en omarm sal word. Dit verklaar sy idiosinkratiese vertaling van ‘n vroeë Louw-volksversie. Ek bedoel “Rooidag” uit sy debuutbundel Alleenspraak  van 1935:

 

Rooidag, rooidag,

wat bring jy?

Ek weet nie waarom

voel ek so bly;

 

my hart die klop,

en dit voel vir my,

sowaar, sowaar,

vandag kom hy.

 

Dit is die naïef-optimistiese liedjie van ’n verliefde meisie wat graag glo dat haar minnaar daardie dag gaan opdaag. Small herskryf die slotreël egter om ’n politieke betekenis daaraan te gee. Hierdie interpretasie het ek uit Small se eie mond gehoor toe hy die studente van die Afrikaanse Studiekring (ASK) in 1975 by die Universiteit van Stellenbosch oor Oh wide and sad land toegespreek het. Hier is sy vertaling:

 

What do you bring

oh dawn light red

I don’t know why

I am so glad

 

My heart is throbbing

as if to say

truly, oh truly

it comes today.

 

“(I)t comes today” dui op die koms van die bevryding, die dagbreek van die nuwe demokratiese bedeling in Suid-Afrika. En daarmee saam uiteraard die aanvaarding deur wit Afrikaners van hul bruin taalgenote. (Gun my ’n terloopse, oneerbiedige opmerking oor die rymwoorde “red” / “glad” in die eerste strofe. Dit rym slegs wanneer “glad” op sy Kaaps uitgespreek word as “gled”.)

 

Van Wyk Louw publiseer byna dertig jaar later in Tristia, ’n kwatryn as teenhanger van hierdie hoopvolle liedjie. Daarin is ’n radelose man aan die woord oor sy geliefde wat nooit weer haar verskyning sal maak nie:

 

Sy sal noooit kom nie. Moenie luister.

Moenie wag. Moet niks verwag nie.

Leer die verwagting af. Leer die wág af.

Leer áf om te luister. Leer af.

 

En weer verander Adam Small die persoonlike voornaamwoord na “it”.

 

It will never come. Don’t listen

Don’t wait. Expect nothing

Unlearn expectation. Unlearn to wait

Unlearn to listen. Unlearn

 

Beteken dit dat Small in 1975 reeds gewanhoop het – ondanks sy optimisme in “Rooidag” – oor die aanbreek van ’n nuwe politieke bestel in Suid-Afrika? Dit lyk so.

 

Ten slotte het dit tyd geword dat ek iets sê oor die aard van Small se vertalings. Dit kan die maklikste gedoen word aan die hand van ’n vergelyking tussen Small se weergawe van “O wye en droewe land” (die titelgedig van sy bloemlesing) en dié van Guy Butler uit Afrikaans Poems with English Translations. Ek haal aanvanklik net die eerste strofe aan van hierdie manjifieke klaagsang uit Louw se koorspel oor die Voortrekkers, Die dieper reg van 1938:

 

O wye en droewe land, alleen

onder die groot suidersterre.

Sal nooit ’n hoë blydskap kom

deur jou stil droefenis?

Jy ken die pyn en eensaam lye

van onbewuste enkelinge,

die verre sterwe op die veld,

die klein begrafenis.

 

Small se vertaling klink so:

 

Oh wide and sad land, alone

under the mighty southern stars

will never a happiness break through

your silent sadness

You know the pain and lonesome suffering

of ordinary men each on his own

the unreported dying on the veld

the small man’s burial.

 

En hier is Butler:

 

O wide and woeful land, alone

under the great southern stars,

will never an intense joy disturb

your calm unmoving grief?

You know the lone souls, unaware

of their own suffering and pain,

the far-off death upon the veld,

the burial small and brief.

 

Wat onmiddellik opval, is die meer ontspanne, alledaagse taalgebruik by Small: “sad” i.p.v. “woeful”; “happiness” i.p.v. “intense joy”; “silent sadness” i.p.v. “calm unmoving grief”; “ordinary men” i.p.v “lone souls”. Butler se vertaling is getrouer aan die gedrae en hoë literêre register van Louw se taalgebruik: “droewe”, “hoë blydskap”, “stil droefenis”, “eensaam lye”, “onbewuste enkelinge”.

 

“O wide and woeful land” verskaf ook ’n beter ekwivalent vir Louw se welluidende eerste reël, “O wye en droewe land”, deurdat die w-alliterasie gehandhaaf word. Verder behou Butler die rym in die slotreël – iets wat Small ignoreer. Stilisties beweeg Butler dus veel nader aan die oorspronklike teks, maar Small slaag wel daarin om met sy eenvoudiger taalgebruik die gees en die emosie van Louw se gedig oor te dra. Dit gaan immers oor onbenullige mensies wat wegraak in ’n uitgestrekte, leë landskap.

 

Persoonlike verkies ek Small se ingetoënheid bo Butler se soms bombastiese verwoording. Die derde strofe illustreer wat ek bedoel:

 

Sal nooit ’n magtige skoonheid kom

oor jou soos die haelwit somerwolk

wat uitbloei oor jou donker berge,

en nooit in jou ’n daad geskied

wat opklink oor die aarde en

die jare in hul onmag terge.

 

Ek haal Butler eerste aan:

 

Will never a mighty beauty come

like hail-white thunderheads that bloom

above your mountain’s darkest stance,

and never a deed occur in you

to echo over earth, and taunt

Time with its impotence?

 

En om die kroon te span op daardie “mountain’s darkest stance” en “Time with its impotence” word “Time” sowaar met ’n hoofletter geskryf! Dan luister ek veel liewer na Small se soberder Engels:

 

Will never a great beauty

come upon you like the hail-white summer-cloud

that flowers forth from your dark mountains

and never a deed occur in you

to reach across the world

taunting time’s helplessness.

 

Die volledige opdrag by die titelgedig in Small se Klawerjas lui so: Opgedra, postuum, aan N.P. van Wyk Louw, skrywer van “Die beiteltjie”, een van die grootste verse wat ek nog gelees het. Small het inderdaad ook “Die beiteltjie” in Oh wide and sad land vertaal. Hy slaag daarin om die bedrieglike eenvoud van Louw se diepsinnige vers oortuigend weer te gee. Ek haal net die eerste strofe aan en laat Small se vertaling daarop volg:

 

Ek kry ’n klein klein beiteltjie,

ek tik hom en hy klink;

toe slyp ek en ek slyp hom

totdat hy klink en blink.

 

I take a tiny chisel

I try it for its ring

I whet it and I whet it

for it to ring and sing.

 

In vergelyk met Small se tikkende klanke en trippelende versgang val C.J.D. Harvey se vertaling in Afrikaans Poems with English Translations nogal swaar op die oor – selfs al gebruik Small en Harvey dieselfde werkwoorde in rymposisie:

 

I take a chisel, very small,

I tap it and it rings;

I sharpen it and sharpen it

until it shines and sings.

 

Adam Small se vertaling van N.P. van Wyk Louw se verse het tot dusver heeltemal te min aandag gekry. Ek hoop dat hierdie praatjie nuwe belangstelling sal wek vir ’n projek waarvan Small in sy voorwoord tot Oh wide and sad land gesê het: “I consider (it) to be outstandingly important in my own literary career.”

 

Bronne

 

Botha, D.P. 1960. Die opkoms van ons derde stand. Met ’n voorwoord deur N.P. van Wyk Louw. Kaapstad: Human & Rousseau.

Grové, A.P. and Harvey, C.J.D. (eds). 1962. Afrikaans Poems with English Translations. Cape Town: Oxford University Press.

Louw, N.P. van Wyk. 1975. Oh wide and sad land. Afikaans Poetry of N.P. van Wyk Louw in English translation by Adam Small. Cape Town: Maskew Miller.

Olivier, Fanie. 2016. Adam Small (1936- ). In: Van Coller, H.P. (red.). Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 3. Tweede uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.

Small, Adam. 1961. Die eerste steen? Kaapstad: HAUM.

Small, Adam. 2013. Klawerjas. Kaapstad: Tafelberg.

 

 

• Daniel Hugo (gepubliseer in: Hugo, Daniel. 2018. Vers & Kapittel. Artikels, rubrieke en naskrifte oor die digkuns. Kraal Uitgewers)

 

 

Persvrystelling: Tuin van Digters in November 2020 huldig digter, vertaler en skrywer Daniel Hugo

 

 

 

Die negende jaarlikse Tuin van Digters-fees, die tuiste van die Afrikaanse digkuns, sal in 2020 op 27, 28 en 29 November saam met NB Uitgewers as medeborg by die Breytenbach Sentrum in Wellington sowel as op sosiale media platforms aangebied word.

Daniel Hugo, digter, woordmeester, vertaler, redakteur, keurder, proefleser en vele meer, wat op 26 Februarie 2020 sy 65ste verjaardag gevier het en al meer as 40 jaar deel is van die Afrikaanse literêre wêreld, is die digter wat vanjaar by Tuin van Digters gehuldig sal word.

Die feeskunstenaars is die landskapkunstenaar Estelle Marais van Port Elizabeth, Joubert Stander van die Strand, en Sandra Hanekom van Piketberg. Die opening sal op Vrydag 27 November 2020 in die galery sowel as virtueel plaasvind.

Tuin van Digters word jaarliks in September aangebied op die naweek naaste aan die verjaardag (16 September) van die digter Breyten Breytenbach, wie as skoolkind saam met sy ouers in die gebou wat vandag die Breytenbach Kultuursentrum is gewoon het. Dit sou vanjaar op 18 en 19 September plaasgevind het, maar sal weens die COVID-19 pandemie nou op Vrydag 27, Saterdag 28 en Sondag 29 November aangebied word.

Tuin van Digters 2020 word ook die volgende drie jaar saam met NB Uitgewers as medeborg gehou. Die Dagbreek Trust is steeds die hoofborg van die fees.

Die tema van Tuin van Digters 2020 is grendels slotte sleutels. Soos NP van Wyk Louw in sy eerste reël van Tristia, XIVb geskryf het: “slotreëls is altyd sleutels meer as slotte:”

COVID-19 het elkeen noodgedwonge nuut en anders laat dink oor die hier wees en die lewe en dood en skep en anders wees. Ook om die sleutels te soek waarmee die grendelslotte binne elkeen oopgesluit kan word op soek na hoe om die sin van ons hier wees en die nuwe normaal te verstaan en dit op skeppende wyse te aanvaar en uit te leef.

Die program van Tuin van Digters 2020 sal bepaal word deur die COVID-regulasies. Dit sal soos in die verlede bestaan uit ’n kombinasie programitems by die Sentrum self (met getal teenwoordiges soos wat die COVID-regulasies vereis) en virtuele/internet item-aanbiedinge en “live streamings”. Die finale program sal in die begin van Oktober aangekondig word.

Die klem van Tuin van Digters sal uiteraard ook val op die inperking en hoe verskillende digters en gewone mense uit alle gemeenskappe die pandemie, die grendeltyd, die angs, die behoeftes, die verwagtinge, die onsekerheid,  die toekoms, die situasie, die honger, die samesyn, die geen werk, die geen geld, en die vele ander emosies op verskillende maniere verwerk en in digwoorde weergegee het – en nog gaan doen. Dit sal help om begrip tussen almal wat hierdie nuwe ervaring op verskillende wyses in hulle koppe en in woorde verwerk, te vestig.

Soos in die verlede sal Tuin van Digters met akademiese en ander gesprekke en interaksies – insluitende toonsettings van gedigte – ’n inspirasie vir Afrikaanse digters en liefhebbers van die Afrikaanse digkuns se skeppende vermoëns weens.

Akademiese en tafelgesprekke sal plaasvind oor die belangrikheid van Kaaps as digtaal, die rol van blootstelling van Afrikaans, Engels en isiXhosa – die Wes- kaap se drie amptelike  tale – by wyse van vertaling aan die verskillende kultuur- en taalgemeenskappe asook ‘n interessante interaktiewe debat, So jy dink jy is ’n digter, oor wat egte en wat vals poësie is.

Die fokus op Afrikaanse digters en gedigte se vertalings in ander tale en andersoms, spesifiek Nederlands en Vlaams, sowel as die blootstelling van Afrikaans met isiXhosa en omgekeerd sal voortgesit word. Gesprekke sal ook plaasvind met digters van verskeie nuwe digbundels, hoofsaaklik in Afrikaans, maar spesifiek ook bundels wat in Kaaps uitgegee is.

Terselfdertyd sal potensiële onontginde en onontdekte Afrikaanse digters uit die verskillende gemeenskappe blootgestel word aan nuwe idees en skeppendheid en die geleentheid kry om hulle talent op die verhoog (en elders!) te wys. Dit is ’n natuurlike uitvloeisel en belangrike stap vorentoe vir jong digters wat betrokke is by die twee amptelike digkuns-projekte wat deur die Breytenbach Sentrum aangebied word, naamlik Die Hoop-projek van jong Afrikaanse digters by die Weltevrede Sekondêre Skool in Wellington en Diana Ferrus se Mengelmoesdigters.

Die doel van die Breytenbach Sentrum, in samewerking met deelnemende digters, uitgewers, ’n gevestigde skrywersorganisasie soos PEN Afrikaans en ’n borg soos die Dagbreek Trust bly steeds om die Tuin van Digters die geleentheid te maak waar Afrikaanse digkuns en digters op allerlei wyses en vorme en op alle vlakke gekoester word. Terselfdertyd ook ’n plek waar elkeen en almal van alle tale en groepe welkom is om binne hierdie konteks by mekaar en vir mekaar te leer en blootstelling te kry aan dit wat nuut en anders en die toekoms van die taal is.

• Die huldiging van Daniel Hugo sal Vrydagaand 27 November plaasvind net na die opening van die feesuitstalling. Digters wat al gehuldig is, sluit in Breyten Breytenbach, Adam Small, Wilma Stockenström en TT Cloete.

Hugo, wat in Prins Albert in die Karoo woon en ’n doktorsgraad met die titel Die digter en sy middele: ’n Ondersoek na die vernufpoësie in Afrikaans in 1989 verwerf het, het 20 digbundels op sy kerfstok. Die eerste een, Saad uit die septer, het in 1989 by PJ de Villiers verskyn en die mees onlangse een, Openbare domein, in 2018 by Naledi.

Hugo is ook die samesteller van 12 bloemlesings terwyl hy reeds 59 publikasies uit Nederlands in Afrikaans en 15 uit Engels in Afrikaans vertaal het.

Talle akademiese publikasies oor die Afrikaanse letterkunde het ook uit sy pen verskyn. Dit sluit resensies in tydskrifte en koerante oor nuwe Afrikaanse boeke, inleidings by verskeie bloemlesings uit die Afrikaanse letterkunde, Blokboek: Sy kom met die sekelmaan (Hettie Smit, Blokboek: Na die geliefde land (Karel Schoeman), die F. Malherbe-gedenklesing met die onderwerp: Die geheime werking van literêre invloed: D.J. Opperman en D.F. Malherbe, Halala Afrikaans by Protea Boekhuis, 2009 en die N.P. van Wyk Louw-gedenklesing met die onderwerp: N.P. van Wyk Louw en die geestige vers in “Tristia”.

Hugo het ook verskeie toekennings vir joernalistieke en vertaalwerk ontvang, insluitende die S.A. Akademieprys vir die vertaling van Stefan Hertmans se roman Oorlog en terpentyn in 2017, die Van Ewijck-stigting se prestasiebeurs vir die bevordering van kulturele betrekkinge tussen Nederland en Suid-Afrika in 2016, die S.A. Akademieprys vir die vertaling van Tom Lanoye se roman Sprakeloos in 2015, Via Afrika se Boekjoernalis van die Jaar in 2004, die S.A. Akademieprys vir hoorbeelde vir die dokumentêre program oor die digter Uys Krige in 1898, ‘n Radio Artes-toekenning vir So is die lewe vir een pond sewe – ’n hoorbeeld oor R.K. Belcher in 1993, en 10 ATKV-radiopryse.

• Feeskunstenaars: Estelle Marais is in die Karoo gebore en woon in Port Elizabeth. Haar uitstalling van landskapkuns by Tuin van Digters 2020 sal die laaste solo-uitstalling van haar loopbaan wees. Joubert Stander van die Strand se miniatuur-werke is geinspireer deur Daniel Hugo se gedigte. Sandra Hanekom is ‘n kunstenaar en kurator van Piketberg wie se intelektueel en visueel prikkelende en uitdagende werk delikaat en hiper noukeurig geskilder is.

 

(Foto van Daniel Hugo deur Marlene Malan)

 

 

Huldenummer TN&A (2020-2) DANIEL HUGO

 

Ter gelegenheid van zijn vijfenzestigste verjaardag wordt aan Daniel Hugo (1955) een huldenummer aangeboden. Hugo is behalve dichter, met meer dan vijftien dichtbundels, bloemlezer, literatuurcriticus en vertaler uit het Nederlands en het Engels. Meer dan vijftig titels vertaalde hij uit de Nederlandstalige literatuur (proza en poëzie), onder anderen Herman de Coninck, Stefan Hertmans, Gerrit Komrij, Tom Lanoye, Harry Mulisch, Adriaan van Dis, Miriam Van hee en Dimitri Verhulst. Recent verscheen Die verdriet van België (Protea Boekhuis) van Hugo Claus. Hugo behaalde aan de Universiteit van die Vrystaat in 1989 de doctorstitel met het proefschrift Die digter en sy middele: ’n Ondersoek na die vernufpoësie in Afrikaans. In 2018 was hij “vertaler op campus” aan de Universiteit Gent. Hij ontving in 2015 en 2017 de prestigieuze SA Akademieprijs voor vertaling (Sprakeloos van Tom Lanoye en Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans). Zijn stem is al vier decennia goed hoorbaar in de Afrikaanse letteren.

Het liber amicorum (TN&A 2020-2) bevat academische bijdragen (6000 tot 9000 woorden) over diverse facetten van Daniel Hugo’s literaire activiteiten. De wetenschappelijke artikelen zijn onderworpen aan blind peer review. Alwyn Roux en Yves T’Sjoen zijn de samenstellers van het nummer. De kopijdatum is 1 oktober 2020. Voorstellen kunnen worden voorgelegd aan beide gastredacteurs (erouxap@unisa.ac.za en Yves.TSjoen@UGent.be). Hier vindt u de kopijrichtlijnen: https://www.suiderafrikaanseverenigingvirneerlandistiek.org/tn-a2

 

Huldigingsnommer TN&A (2020-2) DANIEL HUGO

 

By die geleentheid van sy vyf-en-sestigste verjaardag word ’n huldigingsnommer aan Daniel Hugo (1955) voorgehou. Hugo is behalwe digter, met meer as vyftien digbundels, bloemleser, literatuurkritikus en vertaler uit Nederlands en Engels. Hy vertaal meer as vyftig titels uit die Nederlandstalige literatuur (prosa en poësie), waaronder Herman de Coninck, Stefan Hertmans, Gerrit Komrij, Tom Lanoye, Harry Mulisch, Adriaan van Dis, Miriam Van hee en Dimitri Verhulst. Onlangs verskyn Die verdriet van België (Protea Boekhuis) van Hugo Claus. Hugo behaal sy doktorsgraad in 1989 aan die Universiteit van die Vrystaat met die proefskrif Die digter en sy middele: ’n Ondersoek na die vernufpoësie in Afrikaans. In 2018 was hy “vertaler op kampus” aan die Universiteit Gent. In 2015 en 2017 ontvang hy die gesogte SA Akademieprys vir vertaling (Sprakeloos van Tom Lanoye en Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans). Sy stem is al vier dekades reeds vier dekades goed hoorbaar in die Afrikaanse lettere.

Die liber amicorum (TN&A 2020-2) bevat akademiese bydraes (6000 tot 9000 woorde) oor uiteenlopende fasette van Daniel Hugo se literêre aktiwiteite. Die wetenskaplike artikels is onderhewig aan ewekniebeoordeling. Alwyn Roux en Yves T’Sjoen is die samestellers van die nommer. Die keerdatum vir bydraes is 1 Oktober 2020. Voorstelle kan aan albei gasredakteurs voorgelê word (erouxap@unisa.ac.za en Yves.TSjoen@UGent.be). Hier is die stylriglyne: https://www.suiderafrikaanseverenigingvirneerlandistiek.org/tn-a2.

 

 

Die ontdekking van ’n verborge interteks is altyd vir ‘n leser ’n aangename verrassing. Dit verryk die betekenis van die oorspronklike teks en verdiep die leesplesier.

Een van my geliefkoosde Afrikaanse verse is D. J. Opperman se “Edms. Bpk.” uit die gelyknamige digbundel van 1970:

 

Ek het ’n stukkie grond gekoop

met melkhout op; dit afgekamp

en teen die hek ’n naam geverf

sodat verbygangers besef:

Dis Dirk se erf.

 

Janfiskaal sit op my melkhoutboom,

sit op ’n kruin, sit op ’n rots,

en proklameer in sy lied

soggens en saans luidkeels:

“Dis my gebied.”

 

Bakkapel glip uit my melkhoutbos,

verby die kruin, verby die rots,

en teken op sandkolle waar hy kom

oral in ouderwetse skrif:

“Alles … alles my eiendom.”

 

Met hierdie gedig maak Opperman dit duidelik dat die mens slegs beperkte eiendomsbesit op aarde het. Die natuur het ’n groter aanspraak op die stuk grond langs die see aan die Kaapse suidkus – soos blyk uit die “melkhoutbos” – as die gewaande alleenbesitter daarvan. (Dit is welbekend dat Opperman ’n strandhuis op Franskraal gehad het.) Digter Dirk het gedink hy koop ’n stukkie paradys aan die kus, maar ten slotte word hy daaruit verdryf deur die slang, naamlik die “bakkapel” of Kaapse kobra. Dat Opperman hier bewustelik sinspeel op die Genesis-verhaal van die Tuin van Eden, word gesuggereer deur die slang se “ouderwetse skrif” wat “Die Skrif” oproep en spesifiek dan die Ou Testament.

Die digter skryf sy eie naam op die hek van sy omheinde en klaarblyklik nog onbeboude perseel: “Dis Dirk se erf.” Dié noemnaam vir Diederik Johannes Opperman resoneer met die voëlnaam “dirk-dirkie”, wat volgens die HAT ‘n “geelbruin lystertjie met ’n kort stert” is. In ’n later gedig in Komas uit ‘n bamboesstok van 1979 verwys Opperman inderdaad na homself as “dirk-dirk” (“’n Mirakelspel: Wie’t Mossie doodgemaak?”). Hy probeer hom dus in “Edms. Bpk.” as ’t ware as ’n aanvaarbare medelid van die diereryk voorstel, maar die janfiskaal laat hom nie daardeur flous nie. As roofvoël hou die janfiskaal (of fiskaal of laksman) ’n wesenlike bedreiging in vir die dirk-dirkie. ’n Fiskaal was in vroeër tye ’n regterlike amptenaar en daarom “proklameer” hy dat die erf eintlik sy gebied is. (“Edms. Bpk.” is natuurlik ook ’n regsterm.) In strofe 2 word die digter se eiendomsreg in juridiese terme betwis en in strofe 3 op godsdienstige gronde.

Om die gedig op hierdie manier te lees was vir my nog altyd bevredigend genoeg. Maar onlangs blaai ek deur ‘n bloemlesing Engelse gedigte (Laura Barber se Penguin’s Poems for Life, 2007) en my oog stuit op Robert Louis Stevenson se “My house”. Dit kom uit sy bundel Underwoods van 1887:

 

My house, I say. But hark to the sunny doves

That make my roof the arena of their loves,

That gyre about the gable all day long

And fill the chimneys with their murmurous song:

Our house, they say; and mine, the cat declares

And spreads his golden fleece upon the chairs;

And mine the dog, and rises stiff with wrath

If any alien foot profane the path.

So too the buck that trimmed my terraces,

Our whilome gardener, called the garden his;

Who now, deposed, surveys my plain abode

And his late kingdom, only from the road.

 

Die ooreenkomste tussen die twee gedigte is net te prominent om te ignoreer. Dit is baie moontlik dat Opperman hierdie gedig geken en dit bewustelik of selfs onbewustelik herskryf het. By Stevenson is dit ook diere wat die eienaar se eksklusiewe besitsreg betwis, maar dit gaan oor ’n huis en nie oor ’n natuurlike stuk grond nie. Verder is die diere – die koerende duiwe, en die gedomestikeerde kat en hond – geensins so bedreigend soos die janfiskaal en die bakkapel in “Edms. Bpk.” nie. Die hond tree wel aggressief op, maar slegs teenoor vreemdelinge. Dit is opvallend dat die kat sy aanspraak op die huis “declare”, wat nogal ooreenstem met die janfiskaal se “proklameer”.

Stevenson se gedig kry ‘n onverwagse wending in die laaste vier reëls. Die huisbaas wat vanweë die diere se aansprake ontuis voel in sy eie huis (“my plain abode”), dank nou die tuinier af omdat hy die tuin vir homself toegeëien het as sy koninkryk. Hy word daarom “depose”, dit wil sê ”onttroon”. Dit lyk na ’n soort wraakneming, wat weer eens herinner aan die paradysverhaal. Adam en Eva is uit die tuin gejaag deur ’n toornige en jaloerse God. Die argaïese taalgebruik (“whilome gardener” = “eertydse tuinier”) help skep aan die Ou Testamentiese sfeer.

Die tuinier staan ten slotte in die straat en kyk na sy vroeëre domein. Net soos Opperman op Franskraal buite sy toegekampte, ontoeganklike erf staan en kyk na sy naam op die hek. En dit is hierdie identifikasie met die tuinier wat skielik aan die Opperman-gedig ‘n tragiese dimensie gee – ’n dimensie wat nie vir my bestaan het voordat ek die Stevenson-vers ontdek het nie.

 

 

Dit lyk of die Afrikaanse digbedryf ’n waterskeidingsoomblik bereik het. Die voorheen selfgepubliseerde digter Francis Grobler se bundel Nagblind is deur die hoofstroomuitgewery Naledi uitgegee. Dit is haar vierde publikasie in hierdie genre. Die bundel kom vergesel van aanbevelings onder andere deur die bekende skrywers Dana Snyman en Koos Kombuis, asook die sanger en liriekskrywer Richard van der Westhuizen. Op die agterplat staan ’n uitspraak van Antjie Krog: “Daadwerklike talent wat ’n eie interne woordeskat tot stand bring.”

Die enigste onbekende aanbeveler in dié deurlugtige geselskap is Berdéhan Brand wat homself bekendstel as “digter, resensent, vryskut en keurder by hoofstroomuitgewers”. Sy blakerteks word ook as mediavrystelling gebruik deur die uitgewery.

Hier is die teks:

“Francis Grobler skuif die sluier van ’n verskuilde wêreld met ’n afgerigte werklikheid en konformiteite oop met ’n moderne benadering tot digkuns. Die digbundel se outentieke benadering dra by tot ’n skaars, maar nodige kommoditeit in Afrikaanse poësie. Nagblind is ’n kragtige, eiesoortige en eenmalige lesers-ervaring. Die woord word verhelder deur retoriek en metafore wat vonk en word sterk beeldend verwoord. Dit delf in die geestelike dimensie en verfyn en rond die eindproduk tot ’n ‘andersheid’ af wat ver verby die grense van konvensies gaan en aan die geskrewe woord ’n nuwe betekenis gee. Nagblind breek behoorlik die skedels tot nuwe denke.”

Hierdie wartaal (soos metafore wat “beeldend verwoord” word) klop met die troebel segswyse en gedagtegang van die verse self:

            Denke is abstrak

            ’n terminale oomblik van iets wat saakmaak –

            tydelik of terloops

            geen blinde nag haal asem nie.

In ’n resensie op Moerala Media skryf die digter, romanskrywer en taalkundige Hans du Plessis onder meer: “Vir my is Nagblind van Francis Grobler een van die opwindendste debute (sic) van die afgelope tyd, nie net om die pragtige poësie daarin nie, maar ook om die diepte van die dink in die bundel.” Verder herinner die verse hom aan dié van Ingrid Jonker.  As ’n voorbeeld van die voortreflikheid van haar poësie haal Du Plessis onder meer die gedig hier bo aan.

Gewone denke is inderdaad abstrak, soos wat Grobler in die gedig beweer. Digterlike denke daarenteen is meestal konkreet beeldend van aard en hierdie vier reëls bevat inderdaad beeldspraak.

Maar maak dit sin?

Sy omskryf denke as ’n “terminale oomblik”. Dit verdwyn dus net so vinnig as wat dit verskyn. Wat “saakmaak” bestaan dan in ’n oogwink nie meer nie. Denke is dus by implikasie nutteloos. Waarop “tydelik of terloops” moet dui, is glad nie duidelik nie. Die sprong na die “blinde nag” wat nie “asemhaal” nie, bly duister. In elk geval is die personifikasie van ’n nag wat sou kon asemhaal as hy nie blind was nie hopeloos vergesog.

Ek is dus glad nie soos Du Plessis oortuig van die “diepte van dink” by Grobler nie.

Terloops, Du Plessis is nie ’n gereelde resensent van digbundels nie. Dieselfde geld vir Koos Kombuis, Dana Snyman en Richard van der Westhuizen. Om nie eens te praat van Berdéhan Brand nie. Krog en Du Plessis is wel erkende begeleiers van aspirant-skrywers.

Hoe is dit moontlik, vra jy jou af, dat soveel groot name in die literêre wêreld so oorboord kan gaan. Wat het geword van ’n nugter oordeel? Intussen plaas die digter die een video ná die ander op Facebook waarin haar gedigte voorgelees word.

Toe, op Versindaba verskyn ’n oorwoë resensie deur ’n ervare en belese resensent wat self ’n digbundel by Naledi die lig laat sien het: Nini Bennett. Sy wys onder meer op die volgende gebreke van die bundel: “’n Logiese poëtikale verloop ontbreek en botsende metafore vier hoogty.” Sy praat van “amorfe poësie” wat herinner aan – met verwysing na J.C. Kannemeyer se uitspraak in sy literatuurgeskiedenis – die Afrikaanse digkuns van die 1970’s. Sy tipeer die gedigte met die volgende frases: “stilistiese armoede en gebrek aan verstegniese beheer”, “potsierlike sameflansings van woorde” en die “mildelike gebruik van poëtiese clichés en die gesogte woord of beeld.”

Onmiddellik bars ’n storm los. Die digter se ondersteuners sak so hewig op die resensent toe dat die webmeester, Marlies Taljard, verplig voel om van die felste kommentaar te verwyder omdat die resensent persoonlik aangeval en beledig word.

Hier is ’n voorbeeld van so ’n reaksie. Ene Estelle skryf: “Hierdie sg. ‘resensie’ het my sprakeloos gelaat. Ek het nog nooit so ’n wrede, gevoellose en vernederende aanval op ’n digter gelees nie. Was dit nou werklik nodig? Die hele betoog is weersinwekkend en negatief en laat ʼn bitter smaak in jou mond. Hierdie begaafde digter verdien dit nie. Ek stel voor dat dit onmiddellik onttrek word. Dis onaanvaarbaar en gemeen.”

En Alida braak soos volg haar gal: “Aarde sluk dié gekots tog in. Wat op dees aarde het ek sopas gelees? Die enigste ooglopende afleiding wat mens kán maak, is die volgende. Hoofstromers, Ressesente (sic), die hooggeplaasdes (sic) m.a.w., sluk swaar aan die golf van núwe, briljante en geliefde Digters, waarvan hulle nie hou, op húlle uitgediende speelveld waarvan die gras verbleik het, nie.”

Nadat Engela O probeer het om die logika en geldigheid van Bennett se redenasie te ontsenu, kom sy tot die volgende slotsom: “Bennett se resensie is uiters persoonlik en ongegrond. Dit dui op haar persoonlike gevoelens en daar is ’n duidelike gebrek aan insig. Die resensie steun swaar op Kannemeyer se konsepte, en daar is dus ’n ook ’n gebrek aan relevansie en oorspronklikheid. Bennett sluit af met: ‘In Nagblind is daar té veel voetwerk en te min poësie’. Dit is sogenaamde ‘resensies’ soos hierdie wat die beste digters van ons tyd probeer stilmaak en hulle digterlike vryheid wil versmoor.”

Die probleem is dat sosialemediadigters almal deur ’n hoofstroom-uitgewer gepubliseer wil word, maar nie die spelreëls van die gevestigde literatuursisteem wil aanvaar nie. Hulle en hul akoliete verwag louter akklamasie en bewondering.

En dan vra Elmarie Viljoen-Massyn die vraag wat my ook laat wakker lê: “As ’n mens Hans du Plessis se resensie op Maroela Media lees, sou mens nie sê dit is dieselfde bundel wat Nini Bennett onder oë gehad het nie. En as Antjie Krog sê iemand het ‘daadwerklike talent’, wie’s ek om te stry? Dus: Waarom sê Krog en Du Plessis sus en Bennett so?”

Inderdaad. Het die hoofstroom-digters, die gekanoniseerdes, die poëtiese kluts kwytgeraak? Is hulle almal verblind deur Nagblind? Of is Francis Grobler se gedigte wel iets nuuts en opwindends in die Afrikaanse literêre arena?

Die literator Helize van Vuuren dink klaarblyklik so in haar kommentaar. Sy verwys na ’n gedig wat Bennett in haar resensie aanhaal: “’Kopklank’ is vir my ’n skitterende vers. Kyk met ʼn vars oog, gebruik ʼn vars taal, hang nie moeg en verkreukeld aan ou tegnieke soos eindelose rym en ou vorme nie. Strik nie mooi prentjies nie. Slaan ʼn bres in verlepte sienings van die mens en sy maniere van ‘syn’…”

Die enigste erkende digter en literator wat Bennett ondersteun, is Gisela Ullyatt (wat die afgelope tyd uitstekende resensies vir haar debuutbundel, Die waarheid oor duiwe, ontvang het): “Bennett se resensie is uiters relevant, juis omdat sy nié die digter aanval nie, maar uiters professioneel die mankemente in die bundel aan die hand van gestaafde voorbeelde uitwys.”

Boerneef het ’n vers geskryf oor digters wat hy as pretensieus en onverstaanbaar ervaar het: “sy woordpaljas die laat my steier”. Die slotreëls van dié vermaaklike gedig lui só:

            Babel se toring staan hand in die sy

            en skud soos hy lag oor die gektalery.

Ek staan aan die kant van Boerneef, Bennett en Ullyatt op hierdie waterskeidingspunt.

Daniel Hugo

28 Maart 2020

 

 

 

Ek word soms deur uitgewers gevra om hoopvolle digters se pogings te beoordeel met die oog op publikasie in boekvorm. Dit is mense wat meestal reeds op die sosiale media gepubliseer het en juigend deur familie en vriende aangemoedig word met uitroepe soos “Hartswoorde!” en “Jy kan toor met woorde!”.

Facebook is die grootste demokrasie op aarde, waar elkeen ’n eie en ’n vrye sê het. En as ’n ander se opinie jou nie aanstaan nie, kan jy hom of haar ontvriend of vir ewig blokkeer. Dit is meer as ’n demokrasie, dit is ’n staat waarin jy jou eie wette soewerein kan toepas.

Dit is onvermydelik dat my opvattings oor die digkuns my oordeel oor ander se skryfwerk sal beïnvloed. Ek glo dat ’n gedig klankryk moet wees en ’n sekere samehangende struktuur moet hê. Elke gedig het sy eie logika, ’n eie argument wat eerder beeldend as betogend gevoer moet word. Verder moet ’n digter daartoe in staat wees om afstand te kan neem van sy opborrelende emosies. Die Poolse digter Czesław Miłosz (1911-2004) het gesê: “Liriese digters het altyd yskoue harte.” Die warm trane van hartseer en ellende moet in die vers stol tot gladde, glinsterende pêrels, het die sewentiende-eeuse Nederlandse digter P.C. Hooft beweer en briljant in sy gedigte gedemonstreer.

Om rou gevoelens en ervarings tot ’n estetiese produk om te vorm, vereis vakmanskap. En onderrig in die poësie-ambag is gratis beskikbaar by duisende digtende voorgangers en tydgenote in al die tale van die wêreld. Hoe wyer jy lees, hoe groter is die kans dat jy die digtegnieke onder die knie sal kry en – paradoksaal genoeg – ’n eie stemgeluid sal ontwikkel in die oorweldigende roesemoes van stemme uit die verlede en die hede

Ondanks die onbeperkte publikasiemoontlikhede wat die internet bied, is ’n professionele boekuitgawe nog steeds die lewensideaal van talle kuberdigters. Daardie papierproduk met sy tasbaarheid, ruikbaarheid en ritselende hoorbaarheid as jy daarin blaai, bly ’n gesogte reliek. Dit is nie iets wat slegs bestaan by die wispelturige grasie van elektriese krag nie. ’n Boek kan sy wonders ook by maanlig en by kerslig prysgee. Dit benodig geen leesapparaat nie, buiten ’n leesbril vir die bysiendes.

’n Boek is natuurlik ook die  enigste manier om in die hoofstroom van die letterkunde opgeneem te word. Maar om in daardie stroom te beland, verg ’n langdurige en soms pynlike proses. Dis nie sommer net vir van die wal af inplons nie. Sonder hekwagters soos uitgewers, keurders, redakteurs, proeflesers, resensente, bloemlesers en literatuurhistorici is daar geen kans om gekanoniseer te word nie. Want in die literêre wêreld staan die beste stuurman inderdaad aan wal. Ongelukkig verstaan die duisende sosialemedia-digters dit nie. Hulle verwag dieselfde demokratiese en anargistiese vryhede in die gevestigde literatuursisteem as waaraan hulle gewoond is op digitale platforms. Die kunste is per definisie ’n elitistiese aangeleentheid.

My taak as uitgewerskeurder is om te onderskei tussen die ware digters en die rymelaars, die woordvaardiges en die stamelaars. Ongelukkig moet ek meermale optree as die verwoester van ideale. Die ambisie is meestal groter as die talent.  Dit is net enkeles wat wel in die literêre domein opgeneem sal word. Die letterkunde is ’n outydse koninkryk met sy eie adelstand wat hier en daar ‘n hofnar en ’n towenaar duld. Maar dit is beslis nie ’n sosialistiese welsynstaat nie.

 

Hierdie rubriek het in die week van 17-23 Maart in “Die Burger” verskyn. Met dank aan Media24

 

Vir VWL

ek dra die blou steen in my hand
hy vat my hart na anderland

 

in die agterplaas wat flikker
van die son het ek hierdie fles
vol gruis gemaak – louwarm glim-
mer dit nou in my skrywersnes

 

met die duifblou gruis in my hand
hunker my hart na Sutterland
– ’n silwer herberg in die sneeu –
jy weet presies hoe beef die hand

 

© Daniel Hugo

Emily Dickinson: Vertaling in Afrikaans. Vert. deur Daniel Hugo

 

Die rit

(Emily Dickinson: Because I could not stop for Death)

 

Omdat ek nie vir die Dood kon stop nie

het Hy goedgesind vir my gestop.

In die koets is dit net ons twee –

Onsterflikheid is ons geselskap.

 

Stadig gaan die reis – Hy ken geen haas.

En – omdat Hy so uiters hoflik was –

sit ek daar sonder my pakkaas

van versuim en plig – als wat my belas.

 

Ons ry verby ’n skool waar kinders

op die speelgrond jil – ons ratel aan

verby velde waar die koring wuif

en verby die son wat ondergaan.

 

Nee, dis hy wat by ons verbykom.

Dit raak koud en die dou laat my ril

want my rok is van spinnerak

en van gaas is my mantel.

 

Ons vertoef by ’n huis wat lyk

na ’n swelsel uit die grond –

die dak is net-net sigbaar

en die gewel kom ’n datum kort.

 

Dit was eeue gelede – en tog

voel dit veel korter as daardie dag

toe ek merk die perde se koppe wys

in die rigting van die Ewigheid.

 

Vertaling: Daniel Hugo

© Daniel Hugo