Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Pieter Fourie: Die digter wat my ’n job gekos het

 

Die veelbekroonde dramaturg Pieter Fourie het op 77-jarige ouderdom as digter gedebuteer. Die bundel met die titel Knapsekêrels bevat gedigte wat soos klitsgras aan ’n mens bly klou. Hier is een, met die titel “stroois”, wat toon watter meester Fourie van die kriptiese vers is:

 

                               in huisie wit

                               skraalloop klein

                               het lamp nog pit

                               gesels nog grein

 

                               buite skink

                               skotvers bies

                               wit heuning

                               uit die lies

 

Fourie roep ’n bykans vervloë landelike wêreld in sy gedigte op – hoewel dit nie altyd so idillies daaraan toegaan soos in hierdie klein kamee nie.

Hy gebruik ook woorde wat al grotendeels uit die volksmond verdwyn het, en daarom bevat die bundel ’n verklarende woordelys. Daarin word “skraalloop” en “skotvers” verduidelik. “Skraalloop” gebeur wanneer jy “maag intrek en penorent loop in ’n beknopte vertrekkie”, en ’n “skotvers” is “’n jong (opgeskote) vers wat die eerste keer gemelk word”.  Siedaar die digter self: ’n vers wat die eerste keer gemelk word! En sy verse is niks anders nie as “wit heuning uit die lies”.

Een van my gunstelinge, “tortel”, kom uit die afdeling voëlgedigte. Hier word die digter met die dramaturg versoen:

 

                               opgepof

                               pronk hy

                               hop-hop

                               agter haar

                               bly jag

 

                               bo-op

                               boggelruggie

                               paar

                               grinnik

 

                               richard III

                               in koninklike drag

 

Fourie en sy vrou, Maletta, aan wie hy die bundel opgedra het, woon deesdae [2017] op Onrus. Hy beskryf homself soos volg in die bekendstellingsvers voorin die bundel:

 

                               in onrus sit ’n oompie

                               mymer: “my dae verdwyn

                               soos kwartels in lang gras”

                               besin

                               ryg string na string

                               woordkrale in

 

Die aanhaling kom uit D.J. Opperman se bekende gedig “Vakansiebrief”. Die Oppermanreëls gaan inderwaarheid só: “my dae verdwyn / in stiltes soos kwartels in lang gras”. Fourie oorwin met Knapsekêrels inderwaarheid ’n jarelange digterlike stilte. Hy het gedurende die 1960’s gedigte in literêre tydskrifte gepubliseer en was ook ’n student in D.J. Opperman se Letterkundige Laboratorium op Stellenbosch.

Daarom is dit soveel skrynender dat die laaste afdeling, getitel “stilte”, gedigte bevat waarin die dood seëvier. Bondiger en klankryker kan dit nie gesê word as in “graf” nie:

 

                               nommerpas

                               letterkraag

                               marmerjas

 

                               perdalks

 

                               kleikalbas

                               kraaktraag

                               beenmeelas

 

In die allerlaaste gedig, “uittogfluit”, gaan die digter die “klokhelder stilte” tegemoet.

Maar daar is ook talle uitbundige gedigte, veral in die afdeling “goljaartjie” – wat volgens die woordelys ’n streekswoord vir ’n bokjol of joligheid is. En dit is sinoniem aan “goggatik”, ’n dansparty of opskop. Die lang gedig “plaasskuurdans” is ’n wonderlike eweknie vir Pikkedel se “op Hartebeesfontein” van 1898. En sulke vrolikheid gaan altyd gepaard met drank wat vrylik vloei. In die plesierige vers “dors” word wyn onvergeetlik beskryf as “giskind van die korrel”!

Fourie het al vroeër – eintlik al ’n leeftyd gelede – probeer om ’n digbundel gepubliseer te kry. En by daardie geleentheid was ek ’n onbedoelde slagoffer.

Die storie gaan soos volg. Aan die einde van my diensplig doen ek in 1978 aansoek vir ’n paar geadverteerde poste in Pretoria waar ek twee jaar lank in uniform rondgeloop het. Een daarvan is ’n redakteurspos by Daan Retief Uitgewers.

Vol verwagting daag ek by die onderhoud op. Die destydse bestuurder sit ’n manuskrip gedigte voor my neer en vra of ek so iets sou publiseer as ek die werk kry. “Wie is die digter?” vra ek. “Pieter Fourie,” kom die antwoord. Hy het toe al reeds opslae in die teaterwêreld gemaak met Faan se trein en Faan se stasie, en sonder om te huiwer sê ek: “Natuurlik!”

En net daar is die onderhoud afgeloop.

Nee, kry ek te hore, Daan Retief is nie ’n literêre uitgewery nie. My smaak, verstaan ek by implikasie, is te elitisties vir dié produsent van kinderboeke en liefdesverhale.

My lewe het sedertdien baie draaie gegooi, maar altyd binne sig van uitgewerye. Daarom het ek, veertig jaar ná die Daan Retief-debakel, onmiddellik ja gesê toe Johan Coetzee van Naledi my vra om Knapsekêrels persklaar te maak. Met byna sardoniese plesier het ek die redigeerwerk aan die manuskrip gedoen. Op ’n manier het ek tog daardie job by Daan Retief gekry.

En ek is bowenal bly ek kon uiteindelik ’n bewys lewer van my geloof in die digter Pieter Fourie.

 

Rapport, 7 Mei 2017

 

Naskrif

Pieter het Knapsekêrels (2017) met nog twee digbundels opgevolg: Bidsnoer (2018) en Stof en ster (2019). Bidsnoer was in 2019 op die kortlys van die UJ-pryse.

 

 

 

 

 

1 Boodskappers van onheil

Kraaie dra swaar aan hulle kulturele en mitologiese bagasie. Alhoewel hulle – figuurlik gesproke – van die kleurrykste voëls op aarde is, speel bygeloof en vrees steeds ’n rol in mense se persepsie van kraaie. ’n Film soos Hitchcock se The birds (1963) spook nog dekades later by kykers en help nie veel om kraaie se slegte reputasie te verbeter nie. Ook digters verbeeld hierdie swart geveerdes tradisioneel as boodskappers van dood en onheil. Bekende gedigte oor kraaie is onder meer “De rave”, geskryf deur die Vlaamse Rooms-Katolieke priester, Guido Gezelle (1830-1899).

 

De rave

 

Met zwart- en zwaren zwaai aan ‘t werken door de grauwe,

de zonnelooze locht, ik de oude rave aanschouwe;

die, roeiende op en dóór den schaars gewekten wind,

gelijk een dwalend spook, eilaas geen’ ruste en vindt.

 

Ze is zwart gebekt, gepoot, gekopt in ‘t zwarte; als kolen,

zoo staan heure oogen zwart, in hun’ twee zwarte holen

te blinken; rouwgewaad en duister doek omvangt

het duister wangedrocht, dat in de nevelen hangt.

 

Ze is stom! Ze ‘n uit geen woord en ‘t waaien van heur’ slagers

en hoort gij niet. Alzoo de zwarte doodendragers

stilzwijgend gaan, zoo gaat zij zwijgend op de lucht,

en wendt alhier aldaar heur’ zwarte ravenvlucht.

 

Wat wilt gij, duister spook! Waar gaat gij? Van wat steden

zijt gij, met damp en doom en ‘s winters duisterheden,

alhierwaards aangewaaid? Wat boodschap brengt gij? Van

wat rampe of tegenspoed zijt gij de bedeman?

 

Is ziek- of zuchtigheid, uit ‘s noordens grauwe landen;

is sterfte wederom, is hongersnood op handen?

Is moordaanslag, verraad de zin van uw vermaan;

of gaat de muil misschien des afgronds opengaan?

 

Geen woord! Dan, weg van hier, onzalige: gaat varen

alwaar nooit zonne en rijst; alwaar de grimme baren

staan ijsvaste overende, als rotsen; en waar nooit

noch blom noch blad den buik van moeder aarde en tooit!

 

Gaat aan! Of spreekt een woord, zoo de andere vogeldieren

te zomertijde doen, die in de bosschen zwieren:

ja, ‘s winters, als de snee’ heur laken heeft gespreid,

nog vinkt en klinkt het hier, vol vogelvlijtigheid.

 

En gij! De rave trekt, met trage vederslagen,

voorbij mij, zwaar en zwart gelijk nen kerkhofwagen,

en roept mij, onverwachts, terwijl zij henenvaart,

al in één enkel woord, heur’ winterboodschap: ‘Spaart!’

 

In Daniel Hugo se jongste bundel, Klinkklaar, word ’n kraai verbeeld as ’n kadawerkenner. Ek haal aan, gedig II uit “Gent”:

 

Kraai II

 

vanaf sy hoë lamppaal

bekyk dié kadawerkenner my

 

niks sal hom ooit kan walg

blyk uit daardie skalpel

se weersinwekkende gekrys

 

dis eeue laas dat hy kon smul

aan swaaiende galge-aas

 

waarom hou hy my kil in die oog?

ek het ’n vae benul

’n stinkende spesmaas

 

Nou is dit my beurt om ’n lansie te breek vir kraaie. Die bekende bioloog en navorser, dr Auguste von Bayern, oftewel prinses Auguste van Bavaria het haar jeugvakansies in ’n groot kasteel by haar grootouers deurgebring. Van kleins af het sy ’n belangstelling in kerkkraaie (jackdaws) ontwikkel, wat nesgemaak het in muuropeninge in die kasteel. Haar liefde vir hierdie mensliewende, vriendelike en mak kraaispesie het later jare gelei tot ’n PhD-studie in die denkpatrone en sosiale intelligensie van kerkkraaie. Baie van hierdie voëls is monogaam – hulle het net een lewensmaat – of hulle raak betrokke in ‘dieselfdegeslag-verhoudings’.

Navorsers wat hulle bemoei met die studie van Corvidae, en meer spesifiek Corvus het vasgestel dat kraaie min of meer oor die intelligensievermoë van ’n sewejarige kind beskik. Dit beteken kraaie is waarskynlik die bes geëwoleerde voëlspesie ter wêreld. Hulle kan komplekse raaisels oplos en analogieë verstaan. Naas primate, is kraaie die enigste diere op aarde wat gereedskap kan gebruik of modifiseer om kos in die hande te kry. Hulle sal byvoorbeeld ’n staaldraad met hulle bekke buig om ’n wurmpie, wat buite hul bereik is, nader te haak. Kraaie rol hulle neute in die pad sodat motors daaroor ry en dit oopkraak – dit spaar hulle die moeite. Kraaie kan met ander woorde oorsaak en gevolg bepaal. In gekontroleerde navorsingsituasies is variasies op Aesopus se fabel, “die kraai en die kruik”, as akkuraat bewys. Hierdie kraaie, wat dors was, het afgelei dat massa water verplaas. Kruikagtige houers met water is gebruik om die voëls se redenasievermoë te toets. Hulle kon nie met hulle bekke die watervlak bereik nie en het klippies in die houers gegooi om die watervlak te laat styg, sodat hulle kon drink. Dit is ook ’n bekende verskynsel dat kraaie se weldoeners, mense wat byvoorbeeld vir hulle kos of water uitgesit het, “beloon” word deur hierdie swart geveerdes. Kraaie bring…mog ek sê geskenke? dankoffers? – byvoorbeeld stukkies weggooigoed, maar dit het al gebeur dat ’n gelukkige ontvanger onder die blinkgoed ’n kosbare juweel ontdek het! ’n Mens kan ook spekuleer of kraaie oor ’n morele kompas beskik. Kraaie hou ‘hofsittings’ en sal in ’n kring rondom ’n skuldige kraai, wat byvoorbeeld ’n jong kraai se kos gesteel het, stelling inneem en die voël aanval (straf). Hierdie “jungle justice” dien as ’n vorm van moraliteitsteater om ander kraaie te leer en op te voed in die negatiewe gevolge van verkeerde dade. Dalk klink dit asof ek kraaie in hierdie skrywe personifiseer, maar die waarheid is dat kraaie in meer as een opsig baie menslik optree.

Tog lyk dit of kraaipoësie in somberheid gehul is. Ted Hughes se bundel epiese gedigte, Crow: From the life and songs of the crow (1970) is geskryf in die tydperk ná Sylvia Plath se selfmoord tot en met die selfmoord van Hughes se minnares, Assia Wevill. Wevill het ook haar en Hughes se vierjarige dogter, Shura, gedood in die proses. Beide vroue het op dieselfde wyse selfmoord gepleeg – vergassing met ’n stoof. Crow is ’n donker bundel; die poësie meedoënloos en kru. Die karakter, Crow ontgin verskillende mitologiese kontekste. Hughes is bekend vir sy fyn beelding van diere, wat onder meer antropomorfisme en die psigodrama van ’n wye register diere insluit.

Die bekendste gedig met ’n kraai as tema is waarskynlik Edgar Allan Poe se “The raven”, wat vir die eerste maal in 1845 gepubliseer is. Poe, bekend vir sy donker gruwelfiksie, is deur die Gotiese beweging opgeraap en talle toonsettings van hierdie gedig het al die lig gesien. In dié narratiewe gedig figureer die kraai as simbool van die spreker se eie mortaliteit, asook die verdriet oor sy vrou, Lenore, wat waarskynlik aan tuberkulose oorlede is.

 

The raven

 

Once upon a midnight dreary, while I pondered, weak and weary,

Over many a quaint and curious volume of forgotten lore—

While I nodded, nearly napping, suddenly there came a tapping,

As of some one gently rapping, rapping at my chamber door.

“’Tis some visitor,” I muttered, “tapping at my chamber door—

Only this and nothing more.”

 

Ah, distinctly I remember it was in the bleak December;

And each separate dying ember wrought its ghost upon the floor.

Eagerly I wished the morrow;—vainly I had sought to borrow

From my books surcease of sorrow—sorrow for the lost Lenore—

For the rare and radiant maiden whom the angels name Lenore—

Nameless here for evermore.

 

And the silken, sad, uncertain rustling of each purple curtain

Thrilled me—filled me with fantastic terrors never felt before;

So that now, to still the beating of my heart, I stood repeating

“’Tis some visitor entreating entrance at my chamber door—

Some late visitor entreating entrance at my chamber door;—

This it is and nothing more.”

 

Presently my soul grew stronger; hesitating then no longer,

“Sir,” said I, “or Madam, truly your forgiveness I implore;

But the fact is I was napping, and so gently you came rapping,

And so faintly you came tapping, tapping at my chamber door,

That I scarce was sure I heard you”—here I opened wide the door;—

Darkness there and nothing more.

 

Deep into that darkness peering, long I stood there wondering, fearing,

Doubting, dreaming dreams no mortal ever dared to dream before;

But the silence was unbroken, and the stillness gave no token,

And the only word there spoken was the whispered word, “Lenore?”

This I whispered, and an echo murmured back the word, “Lenore!”—

Merely this and nothing more.

 

Back into the chamber turning, all my soul within me burning,

Soon again I heard a tapping somewhat louder than before.

“Surely,” said I, “surely that is something at my window lattice;

Let me see, then, what thereat is, and this mystery explore—

Let my heart be still a moment and this mystery explore;—

’Tis the wind and nothing more!”

 

Open here I flung the shutter, when, with many a flirt and flutter,

In there stepped a stately Raven of the saintly days of yore;

Not the least obeisance made he; not a minute stopped or stayed he;

But, with mien of lord or lady, perched above my chamber door—

Perched upon a bust of Pallas just above my chamber door—

Perched, and sat, and nothing more.

 

Then this ebony bird beguiling my sad fancy into smiling,

By the grave and stern decorum of the countenance it wore,

“Though thy crest be shorn and shaven, thou,” I said, “art sure no craven,

Ghastly grim and ancient Raven wandering from the Nightly shore—

Tell me what thy lordly name is on the Night’s Plutonian shore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

Much I marvelled this ungainly fowl to hear discourse so plainly,

Though its answer little meaning—little relevancy bore;

For we cannot help agreeing that no living human being

Ever yet was blessed with seeing bird above his chamber door—

Bird or beast upon the sculptured bust above his chamber door,

With such name as “Nevermore.”

 

But the Raven, sitting lonely on the placid bust, spoke only

That one word, as if his soul in that one word he did outpour.

Nothing farther then he uttered—not a feather then he fluttered—

Till I scarcely more than muttered “Other friends have flown before—

On the morrow he will leave me, as my Hopes have flown before.”

Then the bird said “Nevermore.”

 

Startled at the stillness broken by reply so aptly spoken,

“Doubtless,” said I, “what it utters is its only stock and store

Caught from some unhappy master whom unmerciful Disaster

Followed fast and followed faster till his songs one burden bore—

Till the dirges of his Hope that melancholy burden bore

Of ‘Never—nevermore’.”

 

But the Raven still beguiling all my fancy into smiling,

Straight I wheeled a cushioned seat in front of bird, and bust and door;

Then, upon the velvet sinking, I betook myself to linking

Fancy unto fancy, thinking what this ominous bird of yore—

What this grim, ungainly, ghastly, gaunt, and ominous bird of yore

Meant in croaking “Nevermore.”

 

This I sat engaged in guessing, but no syllable expressing

To the fowl whose fiery eyes now burned into my bosom’s core;

This and more I sat divining, with my head at ease reclining

On the cushion’s velvet lining that the lamp-light gloated o’er,

But whose velvet-violet lining with the lamp-light gloating o’er,

            She shall press, ah, nevermore!

 

Then, methought, the air grew denser, perfumed from an unseen censer

Swung by Seraphim whose foot-falls tinkled on the tufted floor.

“Wretch,” I cried, “thy God hath lent thee—by these angels he hath sent thee

Respite—respite and nepenthe from thy memories of Lenore;

Quaff, oh quaff this kind nepenthe and forget this lost Lenore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

“Prophet!” said I, “thing of evil!—prophet still, if bird or devil!—

Whether Tempter sent, or whether tempest tossed thee here ashore,

Desolate yet all undaunted, on this desert land enchanted—

On this home by Horror haunted—tell me truly, I implore—

Is there—is there balm in Gilead?—tell me—tell me, I implore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

“Prophet!” said I, “thing of evil!—prophet still, if bird or devil!

By that Heaven that bends above us—by that God we both adore—

Tell this soul with sorrow laden if, within the distant Aidenn,

It shall clasp a sainted maiden whom the angels name Lenore—

Clasp a rare and radiant maiden whom the angels name Lenore.”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

“Be that word our sign of parting, bird or fiend!” I shrieked, upstarting—

“Get thee back into the tempest and the Night’s Plutonian shore!

Leave no black plume as a token of that lie thy soul hath spoken!

Leave my loneliness unbroken!—quit the bust above my door!

Take thy beak from out my heart, and take thy form from off my door!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

And the Raven, never flitting, still is sitting, still is sitting

On the pallid bust of Pallas just above my chamber door;

And his eyes have all the seeming of a demon’s that is dreaming,

And the lamp-light o’er him streaming throws his shadow on the floor;

And my soul from out that shadow that lies floating on the floor

Shall be lifted—nevermore!

 

2 Raaf

 

Die vroeë tagtigs.

 

Ons buurman was ’n Hollandse violis en het saans in die Nasionele Simfonie-orkes gespeel. Bedags het hy modelvliegtuigies in sy garage gebou, maar dit was sy troetelkraai wat ek onthou. My ore was gespits vir die rasperklanke van sy Volkswagen-kewer; soms het hy gery, dan het ek kortpad en ongemerk oor die vyf voet muur geklim om die swart geveerde in die boom, kompleet met voetstuk en al, te sien. Die kraai was heeltemal mak en het by tye weggevlieg om vir ander voëls te gaan gaan kuier, dog altyd teruggekeer na sy speelboom in die garage. Die violis se vrou was bedags ook nie tuis nie en het, sover ek weet, fabelagtige ruikers vir die plaaslike bloemiste gerangskik.

Ek het heilige grond betree; op meneer van de Klaauw se stoel voor die boom gaan sit en my verkyk aan die raaf met die vinnige, abrupte bewegings; sy oë grys, soms bruin, ondeurgrondbaar en wys soos die nag. Sy oë was groter as wat ek aanvanklik vermoed het maar omdat hy so donker was, het ek dit nie dadelik opgemerk nie. Uit dieselfde git as die verekrawat om sy nek was ook die pote en bek; die kake effens oop, asof hy aandagtig geluister het of dalk iets wou sê. Die kraai was asembenewend blink en swart soos obsidiaan.

Whokka-whokka-whokka, sou hy skerts en diep in my binneste het ek geweet dat hy vir my lag; met ontsag gewag dat die mitiese voël my begin onderrig. Tydens hierdie besoeke sou ek transendeer na ’n newe- of bowe-bewussynstaat: die magiese eensaamheid van my kinderdae. My susters was veel ouer as ek en elders doenig met kêrels en grimering. Maar dít wat die kraai vir my gesê het, is helaas te geheim om oor te vertel, tog bloei dit elke dag uit die rooilig diep in die donkerkamers van die verbeelding.

Die dak se nokke het getril in die middaghitte. By tye sou ’n wolk die son afskadu, dan was dit skemer in die garage tot die lig weer deur die hoë vensters breek en die spinnerakke se silwer barste verlig. Dit was bloedig stil. Die vliegtuigies, dralend aan die onsigbare daklyne, het asem opgehou, tydelik opgeskort in hulle vlug.

*

Elia en St Benedictus, wie het julle aan die lewe gehou, die giftige brood van die monnikke onderskep?

Apollo, waarom het jy die kraai tot bygeloof en voorbode verwens? Omdat hy die waarheid oor Korona se liefdesverraad gepraat het?

Raefan, jy wat deur die heraldiek van krygers vlieg –

het jy geweet dat Churchill die Tower of London steeds sou bekerm met julle teenwoordigheid? Wie het die vyand se bomme uitgesnuffel? Mabel en Grip, het julle geweet dat julle ’n einde aan die oorlog sou bring?

Odin, jy wat net wyn gedrink en poësie gespreek het, wie het jou die voorkennis gegee?

Kain, waarom het jy die skuld vir die moord op die kraai gepak? Omdat hy meer van kadawers as jý geweet het?

Raaf, bewaker van galge en slagvelde, gewete van die laksman en doula vir elk ontslape soldaat: verstaan die sterwendes jou?

Nimmermeer, so dikwels het ek glimpe gekry van jou, die hart van ’n kind; hoe jy rol in die sneeu en wegkruipertjie met die wolwe en otters speel, blinkgoed vir jou mense bring of grypdief die aas van hengelaars se katrolle af steel.

*

Ek lig my hande en die son trek bloed. Tyd verdwyn. Die geweld van skemer is stil. Alles van kleur, vorm en kontoer verdiep gaandeweg tot silhoeët en skelet. Die dag kantel, die keerkring van Yin en Yang.

Dan slaap die son in die maan se skaduwee.

 

Verwysings:

 

Hugo, D. 2021. Klinkklaar. Pretoria: Protea Boekhuis.

https://en.wikipedia.org/wiki/Guido_Gezelle?fbclid=IwAR0A_XCNAS1WG_JnT7jPrHi1RW04Dh_B7Rvb910EmNLG1RzpBfdW1llHNbM

https://www.poetryfoundation.org/poems/48860/the-raven?fbclid=IwAR2TUPanwNpR_mhqYvcacS2NRQ9ErTfcSyeqrxOYsdPz_hR4Az4cMGImkQY

https://users.ox.ac.uk/~kgroup/people/augustevonbayern.shtml?fbclid=IwAR1CkK0nDfR42sZhqGoxPTijl0kKGhDmnDULhPNaxq_TQGG7b6FnztPKsnE

https://en.wikipedia.org/wiki/Crow_(poetry)?fbclid=IwAR13a6qI0ceCLqGF84kNhJatMlqqyYzLOiriNem5t3C68zquYW20tHDy-Xo

https://www.nathab.com/blog/crows-are-as-intelligent-as-a-seven-year-old-child/?fbclid=IwAR0DcgqIgeNWydoN_UlCHeJf9Wm4ZRrM0fWWcILUGZTyac8XDuJAbGB2OXE

 

 

 

 

 

Resensie: Maskers en mure – Daniel Hugo & Francois de Jongh (samest.). Turksvy, 2021.

Resensent: Marlies Taljard

 

Die versamelbundel “Maskers en mure” het pas by Turksvy Publikasies verskyn. Daniel Hugo en Francois de Jongh het die gedigte wat daarin vervat is, versamel. Die tema van hierdie bundel is, volgens Hugo Theart (op die agterplat), om “’n blik [te] gee op ‘n waterskeidingstyd toe die wêreld deur ‘n pandemie lamgelê is.” Die stemme van 142 individue word in hierdie bundel gehoor, waarvan nét meer as die helfte gepubliseerde digters is wie se werk al vantevore deur bekende boekhuise uitgegee is.

‘n Bloemlesing is ‘n versameling van (in hierdie geval) gedigte wat ‘n oorsig bied van ‘n periode, ‘n genre of ‘n ontwikkeling in die literatuur. Die vernietigende Covid-19-epidemie is ‘n ideale tydvak om in ‘n bloemlesing vas te vang.

Deesdae is versamelbundels hoog mode, enersyds omdat dit gewild is as geskenke, maar ook omdat dit meestal maklike leesstof vir die breë publiek bied. Die publikasie van so ‘n bundel verskaf natuurlik ook die geleentheid vir minder bekende en nie-gepubliseerde digters om gehoor te word en ondervinding op te doen, asook om hulle aanhang op sosiale media uit te brei. Omdat so ‘n bundel dikwels goed befonds word deur buite-organisasies (in hierdie geval die KKNK, Absa, die ATKV, die Wes-Kaapse regering en die Jannie Mouton-stigting), hou dit ook finansiële voordele in vir die samestellers en die uitgewers. Bygesê: dit is ‘n moeilike, tydrowende en riskante proses.

Waarvoor ek waardering het, is die besondere wyse waarop die bundel verskyn, naamlik mooi toegedraai in papier, binne-in ‘n netjiese klein kartondoos. Dit was sekerlik die moeite werd wat bemarkbaarheid betref! Ek het op sosiale media verskeie komplimente oor die verpakking raakgeloop. Ook die bundel as sodanig is netjies en keurig uitgegee.

Benewens die bogenoemde voordele wat die bundel moontlik vir digters en samestellers of die uitgewer mag inhou, is die belangrikste voordeel waarskynlik terapeuties van aard. Hiermee impliseer ek nie dat dit ‘n oefening in terapeutiese skryf was nie, maar gewoon dat die skep van kuns ‘n terapeutiese invloed op die liggaam en die gees kan hê; dat dit terapeuties is om oor die trauma wat jy ervaar het, te skryf. Die tyd was absoluut ryp om digters op te roep om oor die Covid-19-pandemie te skryf, en die reaksie was (soos ons kan sien) oorweldigend! Inderdaad is die pandemie vir mense wêreldwyd uiters traumaties en selfs vreesaanjaend en oral ter wêreld skryf digters daaroor, hetsy op sosiale media, in eie bundels of in versamelbundels. Dit vorm die onderwerp van gesprekke wat die afgelope 18 maande tussen bekendes én in die media gevoer word. Daarom is dit vanselfsprekend dat mense ook hulle eie gevoelens en vrese op meer konkrete wyse wil uitdruk om sodoende geldigheid en substansie daaraan te verleen. Die skryfproses help die skrywer om sy/haar trauma en vrae te konfronteer en daardeur te werk sodat daar uiteindelik sin van te make is.

Net soos die skryf oor die “abjekte” (Julia Kristeva se term) of die skrikwekkende/walglike terapeutiese waarde vir die skrywer het, kan die lees van ‘n bundel soos “Maskers en mure” ook die leser help om deur trauma (individuele en/of kollektiewe trauma) te werk. Ook die besef dat ons in hierdie tye nie alleen is nie, dat ons voel soos baie ander mense voel, is vir baie van ons van groot waarde en tot troos en versterking. Daarom voorspel ek dat “Maskers en mure” besonder groot aftrek onder Afrikaanse lesers sal kry en dat dit heel waarskynlik ‘n tweede druk sal beleef.

Die bundel, ongeag sy literêre kwaliteit, is ook ‘n belangrike historiese dokument wat eerstehands insig bied in die psige van Afrikaners en Suid-Afrikaners in een van die mees traumatiese tye in die moderne geskiedenis. So ‘n dokument is belangrik, aangesien daar later waarskynlik heeltemal anders oor hierdie pandemie gedink en geskryf sal word. Benewens die wetenskaplike (mediese) aspek van die pandemie wat steeds in die nuus bly en deur kenners en leke gelees en beredeneer word, bied die poëtiese woord insig in die belewenis van mense wat te midde van doodsvrees, siektes, sterftes, ekonomiese dinsintegrasie en depressiwiteit ongevraagd deel geraak het van ‘n nuwe wêreld(orde) wat voorheen onvoorstelbaar was en waarvan die aard en omvang nog bedink en geformuleer moet word.

Maar terug na die betrokke bundel.

Wat bundelstruktuur betref, het die samestellers besluit om gedigte alfabeties volgens die van van die digter te orden. Zuiderent en Van der Starre (2001:193) wys daarop dat hierdie ordeningsbeginsel veral in die 1980’s in Nederland gewild was. Vir die eenheid van die bundel is dit natuurlik nie ideaal nie, aangesien die aanbod daardeur versplinter raak en die bundel die moontlikheid van goter oorhoofse koherensie (én kohesie tussen naasliggende gedigte) sodoende verbeur. Volgens die tekslinguiste De Beaugrande en Dressler (1981) is kohesie en koherensie twee van die belangrikste beginsels van tekstualiteit. Veral in ‘n bundel soos hierdie  waarin die hooftema in verskeie duidelik onderskeibare subtemas gestalte vind, sou klem op Jakobson se sintagmatiese as waarin op die ontginning van subtemas gekonsentreer word, dalk ‘n keuse gewees het wat tot intrinsieke kontinuïteit en die vorming van kleiner, sinvolle reekse in die bundel kon bydra – eerder as die aaneenryg van gedigte wat ekstern (alfabeties) georden is. Ook die paradigmatiese struktuur (dieptestruktuur) van die bundel sou by ‘n logies gestruktureerde ordening kon baat vind.

Hoewel die tema van die bundel – die leef agter maskers en mure weens die Covid-pandemie – reeds uit die bekendstellingsnotas duidelik is, kom daar verskeie fasette van dié tema uit die verf, soos wat digters verskillend op die tydvak waarin ons ons bevind, fokus.

Maskers en al die konnotasies van gemaskerd lewe, eensaamheid, verlies aan identiteit, vrees en selfs ‘n bepaalde verlies aan menslikheid en deernis word verwoord deur Danie Marais se gedig op bladsy 123:

 

Gee ‘n mens ‘n masker

 

en hy sal jou die waarheid vertel.

 

Maar gee elkeen ‘n masker

en die pes om te dra

en jy sal sien oë

verklap alles.

Hierdie kabaal van kakpapierkopers

dié kleinlike kannibale

is niemand se medemens nie.

 

Een van die belangrikste bundeltemas is beslis die belewenis van afsondering en eensaamheid, soos die woord “mure” in die titel te kenne gee. Een van die min humoristiese gedigte in die bundel is “Inperking” (Jacobus Kloppers, p.88):

 

Inperking

 

Lewe in hierdie geslote kring

het ook ‘n bonus meegebring

‘n doeksag stilte het neergedaal

gemuilband staan ons in die winkelry

die stormloop vir eers verby

geen vreemde gaste by my hek

g’n niemand wat my vroegdag wek

 

Maar Heer, as ek nóg iets mag vra

demp tog ook die hadeda.

 

Nie-nakoming van afsonderingsregulasies, veral by begrafnisse, word in hierdie tye dikwels die oorsaak van woede-uitbarstings op sosiale media. Johann Lodewyk Marais se gedig “Die begrafnis” (p. 124) beskryf hoe die blinde sambok begrafnisgangers wat die afsonderingsreëls verbreek het, slaan. Die slotreëls lui so:

 

Sy is terug stad toe met dié dag se seer,

maar nou het tyding haar kort-kort bereik

oor die sterwe van ander rougangers,

saamgetrek om die vreemde double bag,

vir wie niemand die deur kon toemaak nie.

 

Uiteraard is vrees vir die dood een van die hooftemas van die bundel en dié mees gevreesde uitkoms van die virussiekte. Op die dag waarop hierdie resensie geskryf is, staan die regering se statistiek op 64 509 sterftes aan Covid-19 in Suid-Afrika en 4,04 miljoen wêreldwyd. Die dood van ‘n geliefde, vrees om te sterf en die dood as die Groot Gelykmaker is eksplisiet of implisiet ingebed in die meeste gedigte in die bundel. Ek haal Fanie Olivier se gedig (p. 145) aan waarin die dodelikheid van die virus aan bod kom, tesame met ‘n ontstaansgeskiedenis van die pandemie (‘n tema wat eweneens baie digters geïnteresseer het):

 

monitor

 

wát ‘n markdag was dit nie. so met die vlermuis

saam koop die wêreld vir hom ‘n kat in die sak.

netjies as inweegbagasie ingepak

of saamgedra. maak ure later, dankbaar tuis,

 

die pakkie oop: soen sy vrou, gee sy haar oupa

‘n druk; bêre die paspoort veilig in die kluis.

maar dis verniet of die reis verby is: dié longluis

klou soos daai neet, word ongemerk ingedra

 

tot waar dit aankom sonder toegangsbeheer

anderkant die grens. dan neem hy oor, sweer

saam agter elke bos en elke hoes; steel smaak

uit die mond; los jou lam as hy jou raak:

 

kyk, die monitor se lyn val skielik plat

soos ek jou vrou, jou oupa huis toe vat.

 

Wat my opgeval het, is hoeveel eko-verse daar in die bundel verskyn. Hennie Nortjé sien in sy gedig “Nabetragting” (p. 136-7) ‘n onheilspellende ooreenkoms tussen die uitsterwing van dennebome in die Rocky Mountains en die Covid-19-pandemie:

 

So ver as die oog kan tuur,

gewaar ek ‘n geel skynsel in die woude –

asof herfs onverwags terug kon keer,

om selfs die bladhoudendes aan te tas.

 

In werklikheid, ‘n inval deur boomkewers

oorgewaai vanaf Colorado,

staan die denne nou op laaste bene.

Die bioom sterwend.

‘n Pandemie sonder weerga

onder die naalddraers

en net ek om vanuit die hoogtes

die tragedie ‘n oomblik te beleef.

 

Kon ek daardie dag maar weet

wat binnekort op die mensdom wag,

staan ek dalk vandag nog steeds

bo die afgrond daar versteen.

 

In Susan Smith (en verskeie ander digters) se gedig staan die mens as aangeklaagde omdat hy die aarde vernietig – “die aarde het jou verlaat” (p. 175).

Die ongrypbaarheid en onbegrypbaarheid van hierdie bykans onvoorstelbare tye, word deur verskeie digters verwoord, veral deur klemlegging op die onvermoë van woorde om die omvang van die trauma te beskryf:

 

Hoe kan ‘n mens dit alles verklank? (Ronel de Goede, p. 43)

 

nou soek ek asem

vir elke greep, die letters

moet kan hou

‘n asem lank, elke klank

want jy is ver

verban van my omhelsing (Diana Ferrus, p. 69).

 

‘n Tema wat veral in die sosiale media aandag kry, is die impak van die “nuwe normaal” op die menslike psige, veral as ego-gesentreerde tema. Die openingsgedig van die bundel verwoord egter die medemenslike kant deur die lot te beskryf van die armstes en werkloses. Die ironiese meerduidgheid in hierdie gedig van Edwin Abrahams (p. 3) maak dit aangrypend:

 

sakkrapper

 

hy werk vinnig

van hoop tot hoop

sak tot sak

voor die voertsek kom

dalk kry hy iets

te ruil

te eet

 

sy troffel was sy laaste maal

 

hoe sal beter dae tog nou kom

ingeperk

sonder kos

sonder werk

wyl hulle agter maskers skuil

hande silwerskoon gewas

 

hy werk vinnig

van hoop tot wanhoop

sak in as

Die openingsreëls van Susan Ongasie se gedig “diese wille koowit” (p. 146) verwoord myns insiens die belewenis van die “nuwe normaal” die beste:

 

Jirre, ek is tampan geslat

deer hierie godlooslike pes (…)

 

Wat poëtiese kwaliteit betref, is die gedigte van wisselende gehalte, maar dat hierdie bundel die gewilde poësiemark met ‘n knal gaan tref, is duidelik. Die gedigte spreek tot die algemene publiek wat stomgeslaan is deur die Pandemie. Vir baie van ons sal sekere gedigte die skrik verwoord van wat met onsself gebeur (het) of wat ons tydens die pandemie ervaar. Dalk sal ons eie refleksie oor die lewe en ons eie sterflikheid deur sommige gedigte verwoord word. As geskenk vir ‘n goeie vriend is hierdie bundel dalk net die regte keuse.

 

Bronverwysings:

De Beaugrande, R., & W. Dressler. (1981). Introduction to text linguistics. London & New York: Longman.

Kristeva, Julia. 1982. Powers of horror: An essay on abjection. (Vert. Leon S. Roudiez). New York: Columbia University Press.

Zuiderent, A. & E. Van der Starre. 2001. De tweede gisting: over de compositie van dichtbundels. Amsterdam : Amsterdam University Press.

 

 

Sedert 1 April is byna 40 gedigte ontvang vir die “Gedig van die Maand”-kompetisie. Baie dankie aan al die digters wat deelgeneem het. Uiteindelik het die beoordelaars 2 gedigte uitgesonder wat die eerste prys deel. Dit is “Sinesteties” van Daniel Hugo wat volgens die beoordelaars “ware poetry” is, en “Einde van die dag” van Charl-Pierre Naudé wat deur middel van die sentrale metafoor insiggewende kommentaar lewer op die Covid-19-pandemie.

Die beoordelaars was prof. Hans du Plessis en dr. Marni Bonthuys.

 

 

 Einde van die dag

 

Twee suiltjies elk

met ʼn vlammetjie gekroon.

 

Kerse genoem,

of die daeraad van beskawing.

 

ʼn Paartjie sit by ʼn rondetafeltjie

in die laaste restaurant

wat oop is in ʼn kusdorp.

Hulle hou handjies vas

en drink ʼn heildronk.

 

Die tafel

is ʼn kring op ʼn staander

en verskaf die verhogie vir ʼn bietjie verstrooiing.

Hul oë kyk af, gesigte blink

soos maskers in die dowwe lig.

Die kernoomblik, is dit,

in ʼn Griekse tragedie.

 

In ‘n breuk-

sekonde leun hul na mekaar

oor vir ʼn aanraking en voel hulle

hoe dúrend die mense van die outyd was

wat nou vir ewig vort is.

 

Die deus ex machina

bring hul kos op ʼn skinkbord.

Die kerse smelt. Dis maar hoe dit gaan.

 

Die probleem

met ʼn onvergeetlike dag,

soos die geskiedenis,

is dat dit moet eindig. En aanstons

 

gaan party van ons huis toe na ʼn minnebed

en die ander slaap ewe rustig

 

voort deur die onmeetlikheid.

Die oppervlaktes

waarop geëet is bly agter

soos tafels diep in die aarde begrawe.

 

Dit is die lang, lang nag

van die roerlose tyd.

 

Tot, op ’n oggend in die verre toekoms,

die weersomstandighede weer ingeswiep sal kom

met ʼn uitskud van wit doeke

 

soos kelnerinne van bo

die breekware aan’t uitsit,

 

om nogmaals

die omwenteling te begin

wat kortstondig sal uitloop,

teen die aand,

 

in die lewe wat ons ken.

 

© Charl-Pierre Naudé

 

 

 

 

Sinesteties

 

as sterre se lig pulseer

teen dieselfde frekwensie

as die krieke se geskril

 

is die brulpadda se brul

die volmaan wat klokhelder

deur die Karoonag beier

 

en jakkals met sy gehuil?

’n sekelmaan wat skelm

agter die vlieswolke skuil

 

die hees verskrikte kiewiet

wat al om haar nes roteer

flikker soos ’n satelliet

 

as niemand die digter keer

hou hy aan improviseer

 

© Daniel Hugo, 2021

 

 

1.

Helsems

ʼn Geneul by HvdB

 

Dat sang verdígsel plooi tot klinkklaarheid

– losserige wysheidkabaai

wat, wys-wys die dye, uitflap

kringelende molekuleverdigtings langs, die swygverskiete in –

het vele al gesê,

die lafaards.

 

Jy, ingenieur, wou woord en noot

legéér. Daar edelallooi

van giet: singswaarde te smee

vir die kruistog land van skone sin toe.

En ek wat penkop agterna,

op hol soos destyds deur my ouers se tuinwoud,

volryphede vorentoe te pluk.

Singgoed vir die soettand, hierdie keer,

te gryp uit Grootverswyg se kloue,

die inhalige ou

helsem.

 

Die trek in fynproe móét mos veld wen; wag,

het ons bly dink, wag dit af

daar voor die yl gehore in saaltjies,

portaaltjies,

 

terwyl feesluidsprekers buite ál trommelender sokkie-bybie.

 

Totdat jy, een einde van ’n hol aand

– soos ander ridders van die sanggraal voor jou:

ʼn Louis van Rensburg, Riku Lätti amper, of Piet van Wyk de Vries –

jou kitaar wou steek sy klaarpraatsak in;

jou klarinet en trekklavier

hul swyekiste in

laat sak het …

ek my penpunt terug

moes klik

sy skag

in.

 

“Jou songs is brilliant, man,

maar mense soek die lekkervoelte:

’n chord of drie op hope beat,”

die wenk van grootkonsertemakers.

Te veel wat ore vir die luisterliedsoort het,

het ’n sinikus ons ingefluister,

sit nou, kwalifikasies en al, in anderland;

híér hoor doofheid selfs die stomheid nie.

 

Leë ouditoriums galm

wyd en syd hul stilte, dus – pandemietrant.

 

Net ou Gemis, die riem,

Rocinante-knol opgesaal,

neuriedwaal hier.

Plaaggees wat lyf wil kry,

local en als.

“Wat ís daar in jou hand?” verbeel ek my hom mopper, Herman;

eerder: moppie.

“’n Kitaar …?”

 

Die helsem.

 

© Bernard Odendaal, 2021

 

*

 

2.

Aan oom Lokomotief (Genootskapper vanouds)

 

Lokomotief, gemotiveer

tot barstens toe,

tot meer as voorvatter,

jy wat so hoog opgegee het oor “yge taal”,

deur jou eie mense gehaat is,

so erg dat ene jou glads wou skiet

maar Piet, Paul en Klaas kon saamsleep

die hele volk agter jou maak inval

en “finnig” met die rympies saam

laat ry – jy wat stoom verloor het

oor jou Afrikaans konsuis bespotlik raak,

jou “vuurwa” soos hulle dit stel,

deur jouself “op ‘n doodloopspoor gestoot” –

jy is waarlik die swye in rangeer.

 

Oom Lokomotief, ou flinke stomer,

kan jy nie nou maar uitskei nie

met my betrokke te wil hou?

Lewe geblaas wil hê in ou gewrigte,

die verdiksels in die elmboë gebreek,

plaak van die tande geskuur

cholesterol uit toevoerpype geskud,

die stof van bouvallige trajekte afgespoel

sodat die staal glashelder sal antwoord

op wie daarteen tik. Bowenal geroeste reste,

klapperende tromme des doods, agtergelaat.

 

Lokomotief blaas nie warm én koud nie;

jy staan as blote oorlas hier,

van alle weë verwyder, infrastruktuur

op jou vermors.  Dis verby,

die gloed van iedere kool gesmoor,

die asem vir ‘n fluit gesluk.

Jy’s genoeg verweer, jy’s klaar

met wat waar geloods word,

watter vrag versamel, van stapel gestuur –

jy wag, dikdom anachoreet,

hier waar jy niks, niks jou moveer nie,

behalwe net die spooktreine wat snags

soos hulle oor die netwerk spoed

wissels opruim in hul vaart

die stukkie spoor onder jou laat ril

en iewers binne daar nog ‘n klinknael skiet.

 

Ou stommerik, jou mense sku weg

van jou taalmanewales af.

Kan jy nie maar uitskei nie

met my weer betrokke te wil haal?

 

© Pirow Bekker, 2021

 

 

*

 

3.

 Einde van die dag

 

Twee suiltjies elk

met ʼn vlammetjie gekroon.

 

Kerse genoem,

of die daeraad van beskawing.

 

ʼn Paartjie sit by ʼn rondetafeltjie

in die laaste restaurant

wat oop is in ʼn kusdorp.

Hulle hou handjies vas

en drink ʼn heildronk.

 

Die tafel

is ʼn kring op ʼn staander

en verskaf die verhogie vir ʼn bietjie verstrooiing.

Hul oë kyk af, gesigte blink

soos maskers in die dowwe lig.

Die kernoomblik, is dit,

in ʼn Griekse tragedie.

 

In ‘n breuk-

sekonde leun hul na mekaar

oor vir ʼn aanraking en voel hulle

hoe dúrend die mense van die outyd was

wat nou vir ewig vort is.

 

Die deus ex machina

bring hul kos op ʼn skinkbord.

Die kerse smelt. Dis maar hoe dit gaan.

 

Die probleem

met ʼn onvergeetlike dag,

soos die geskiedenis,

is dat dit moet eindig. En aanstons

 

gaan party van ons huis toe na ʼn minnebed

en die ander slaap ewe rustig

 

voort deur die onmeetlikheid.

Die oppervlaktes

waarop geëet is bly agter

soos tafels diep in die aarde begrawe.

 

Dit is die lang, lang nag

van die roerlose tyd.

 

Tot, op ’n oggend in die verre toekoms,

die weersomstandighede weer ingeswiep sal kom

met ʼn uitskud van wit doeke

 

soos kelnerinne van bo

die breekware aan’t uitsit,

 

om nogmaals

die omwenteling te begin

wat kortstondig sal uitloop,

teen die aand,

 

in die lewe wat ons ken.

 

© Charl-Pierre Naudé

 

*

 

4.

Metaforiese transaksie 

 

Met soveel onrus tussen ons,

lê ek verbande sinneloos:

Jy Agamemnon, ek Klutaimnestra?

 

‘n Oorlog word emosionele geweld

(silence is golden) (stilswye is goud)

rooi papawers

 

flits op papier:

‘n andersoortige toneel

(soos) ek kelk die sonlig uit jou dooie keel.

 

Die gedig raak bewapen

in ‘n armed vision

ter nagedagtenis in memoriam sous rature

 

nooit weer sal ek

my vreemde liefde blootlê

eerder in die vagevuur

 

nadink oor gemis

beweeg van vlak tot vlak

in Dante se Goddelike komedie.

 

© Joan Hambidge, 2021

 

*

 

5.

die rooi kruikie

 

“Niña de color quebrado / O tienes amores o comes barro.”

[Sallow-faced girl, either it’s love or you’ve been eating clay.]

– Anoniem, Flor de varios romance nuevos y canciones (1598),

nageskryf deur Lope de Vega, El acero de Madrid (1608)

 

in ’n skildery met ’n skildery omring deur skilderye

in ’n vertoonsaal vol rame en figurante en bespiegelings

onder die plafonuitspansel van die Alcázar

met skadu’s van ’n onseker nou en ’n triestige toekoms

in die hoepelrok van ’n bestaan van balein- en traliewerk

’n opgepofte skepping in ’n steeds uitdyende heelal

van valle en frille en fieterjasies en beloftes

linte gestrik en blomme vasgesteek in die hare

geskik vir die okkasie

vasgevang in ’n koutjie

weerkaatste raaisels

 

staan die infanta

 

*

 

sê die hofdame:

staan net nóg ’n rukkie stil

neem ’n slukkie

van die koel watertjies

uit die búcaro

toe nou

jy kan netnou gaan speel

met Nicolasito en die hond

 

of, sê die hofdame miskien:

neem en drink

die hemels gegeurde water

dit baat die gelaat

dit lewer bewys van ’n lewe

beskerm teen die geniepsige son

dit maak ’n meisie teer

en begeerlik

 

of, moedig die hofdame dalk aan:

neem en eet

knibbel gerus

aan die kleirandjie

dit baat die lyf

jy sal dit nog nie begryp nie

die hartstogte van die hart

die ritme van die rooi

 

of, sê die hofdame waarskynlik nie:

neem en eet

dit baat die gees

dit voer jou weg

na geluksaligheid

dit laat jou ontsnap

uit die raam der rame

dit laat jou sweef

 

*

 

vyfjarige prinsessie

in ’n pronkrok

wyd oor die heupies gespan

haar vingers gekrul

om die rooi kruikie

afkomstig uit Guadalajara

 

neem sy dit

of sit sy dit neer

koppie weggedraai

ogies gevestig op die koning

die engeltjie

 

reeds aan ’t leviteer

 

© Ronel de Goede

 

*

 

 

6.

lykrede vir ‘n taal aan die vergete kant van die land

 

aan hierdie kant van die land op die derde vloer van die caxtongebou wat ook

die elcogebou was op die derde vloer op dieselfde derde vloer waar vóór 94

die veiligheidspolisie se kantore was waar iemand tydens ondervraging

deur ‘n venster

 

splinternuut in 2005 chris hani herdoop in hoop en ywer deur ‘n herbenoemings-

komitee gedekoloniseer nooit gerealiseer op enige muur teen enige ingang

op enige dokument nie het hani wéér gesterf dié keer deur onverskillige

hande van eie comrades in akademia ongeraak alles net futlose retoriek

in kerkstraat bly die afrikauniversiteit koloniaal getrou aan engelse heerskappy

want wat is die gewig van ‘n naam die gewig van omgee immers? en kom en

gaan soos seegetye die heerskappye van opeenvolgende besture in korrupsie

en selfverryking geldkoffers stroop

 

maar op hierdie derde vloer kamer 304 was daar afrikaans eenmaal vir 17 jaar lank

skryf dit neer dat dit nie vergeet kan word nie eenmaal vir 17 jaar lank eenmaal

geglo dat dit in die son en wind teen die see en die loei van ‘n mishoring sommige

dae oorkant die grou gebou waar ‘n vragskip dan en wan in vuil ruite reflekteer

die hawe invaar die see die wind altyd daar anders kon wees met ‘n taal uit hierdie

aarde ‘n taal wat die skuld afskud tussen swart kollegas swart studente wat my wit

hande vat wat ‘n nuwe pad stap

 

op die derde vloer met die afskilferende mure verrottende vensterrame stukkende

hysbakke vuil badkamers plafonne wat plekplek inval duiwemis en stof sif oor

swak verligte lesinglokale gebreekte banke swart en bruin studente gelate aanvaar

dis hoe dit is tot die volgende vonk #allmustfall ontbrand dat dit anders kon wees

 

anders kon wees het ek geglo die klein blink houtjies neergelê vir taal en poësie

sorgvuldig uitgepak gestapel lewensvonke aangesteek dat alles nuut kom word

en blink oë van jongmense dat ons mekaar tot in mekaar se siele vir die eerste

keer sién luister na jong bruin digterstemme omarm die afrikaoorsprong van taal

verstaan die skuld op die derde vloer waar ek geglo het woorde maak ‘n verskil ook

aan skuld aan wit medeverantwoordelikheid op die derde vloer

 

waar dit alles tot niet kom word het

 

aan die anderkant van die land brand groter vure harder loei die winde aan

die anderkant van die land brand dit by die mooi wit dorp oor taal brand dit by

die biblioteek teen die berg en ‘n land roep uit en rou      aan hierdie kant die vergete

kant sterf ‘n taal stilweg bladsy vir bladsy word ‘n paar duisend Afrikaanse boeke

stilweg geoormerk vir pulp het ‘n departement op die derde vloer in die gebou

langs die see se lyk reeds ontbind

 

© Susan Smith, 2021

 

*

 

7.

Sinesteties

 

as sterre se lig pulseer

teen dieselfde frekwensie

as die krieke se geskril

 

is die brulpadda se brul

die volmaan wat klokhelder

deur die Karoonag beier

 

en jakkals met sy gehuil?

’n sekelmaan wat skelm

agter die vlieswolke skuil

 

die hees verskrikte kiewiet

wat al om haar nes roteer

flikker soos ’n satelliet

 

as niemand die digter keer

hou hy aan improviseer

 

© Daniel Hugo, 2021

 

*

 

8.

ROU SKRYFBERIGTE

 

*

ons probeer so goed moontlik

met die vashou van afwesigheid

oor die weg kom

 

laat-los is nie vir sissies

maar by verstek die aankoms

en vertrek

vir wie nie bang is om aan boord

te gaan

 

en te lewe

in die moederskip wat reeds

die dood se baar is

 

om met die wrakversplintering planke

van die gestrande ark

‘n vers te prakseer vir die boord voëls

se begrafnisklanke

 

 

*

met ander woorde

daar is dié wat met woorde

die ondenkbare probeer sê

weer en weer

na gelang dit al hoe meer

duidelik word

daar kan geen beduidenis wees

 

en dan is daar hier dié

wat mét die woorde praat

om hulle aan te spreek

ewe paraat vir luister

en te sê

 

ek weet nie wat julle uit wil lê

behalwe om oor en oor

elk ‘n halwe oor

waarvan die dieper hoor

moes verwelk

om die ondenkbare maagdevlies

te mog verloor

hierdie leë kelk te wil omtoor

tot ander woorde

 

 

*

blink gelewe neus teen die wind

om vir die Ewigheid te wink

 

gedink dis sommer net vir rinkink en skink

en skielik is dit donker ink

 

doppie geklink

op môre se stink

 

*

 

 

 

 

*

(enso)

 

wanneer jy Niks skryf

om vir Niet

onderliggend aan die Woord

tot volle Syn te bring

is dit goed

so

om Nêrens te begin in die kring

 

en beweeg

om stilruimte te maak

vir alTyd

wat Al oopgaaneinde

Iewers is

 

*

 

(gevolgtrekking met nawesigheid één gat)

 

ja-nee

 

© Breyten Breytenbach

 

 

 

 

 

 

Klinkklaar deur Daniel Hugo, Protea Boekhuis, 2021.

Resensie: Nini Bennett.

Daniel Hugo is ’n bekende en gerespekteerde digter en literêre vertaler. Hy is onlangs aangewys as wenner van Versindaba se Mont du Toit-kwatrynkompetisie. Klinkklaar, die sewentiende bundel op die digter se kerfstok, het 11 Mei by Protea Boekhuis verskyn.

Hugo se eerste gedigte is in 1981 gebundel in die bloemlesing, Brekfis met vier met mededigters André le Roux du Toit (later, Koos Kombuis), Etienne van Heerden en Peter Snyders. Die digter se artikels, rubrieke en naskrifte oor die digkuns het verskyn as Vers en kapittel. Hugo het bykans 60 romans, jeugverhale en digbundels in Afrikaans vanuit Nederlands en Engels vertaal, en die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns het hom twee maal bekroon sy vertaalwerk.

Die digter is ook bekend vir sy bloemlesings van ander digters se werk, byvoorbeeld die bundel pandemiegedigte, Maskers en Mure, wat Hugo en die digter Francois de Jongh saamgestel het en wat binnekort by Turksvy Publikasies verskyn.

Hugo se betrokkenheid by die Afrikaanse, asook die Nederlandse en Vlaamse letterkunde strek diep en wyd: hy is/was o.m. ’n RSG-aanbieder, akademikus, resensent en ankeraanbieder van die AVBOB-poësieprogram, Ek wou nog sê…

Hugo se jongste bundel dui op ’n voortsetting van vernufpoësie, wat so eie aan sy oeuvre is. Dit is ’n intellektuele spel met die versvorm, stylfigure en met die tipografiese, spellings-, fonologiese, morfologiese, sintaktiese en semantiese moontlikhede van die taal.

Hugo het per geleentheid gesê dat sy poësie ’n produk is van sy brein en dat emosie ondergeskik is aan die digprosesse. Met sy verse allereers as taalkonstrukte, kan mens tereg vra of die digter nie die risiko loop om fasiele poësie te skryf nie. Nee, inderdaad nié. In Klinkklaar wissel die luim tussen geestigheid en erns; elegiese verse kom byvoorbeeld voor in deel “IV Lamento”, en daar verskyn aangypende verse elders in die bundel. Of Daniel Hugo nou woordsmid, poëet of kulkunstenaar van die taal is, hy daag die leser uit om as kreatiewe medeskepper van betekenis die digproses te voltooi. In die persverklaring word Klinkklaar o.m. getipeer as “geslepe” poësie; met die herlees van die verse ontdek die leser telkens nuwe betekenisassosiasies: die digter speel, terg, toets die leser.

Etimologies dui die betekenis van “klinkklaar” (uit die Nederlands) op ”suiwer, onvermeng m.b.t. metale, waar ’n suiwer allooi ’n helder klank gee; in ’n hoë mate; volkome; volledig; klaar; duidelik; louter.”

Die soeke na, of preokkupasie met die trefseker rymwoord in die bundel roep Opperman se bekende segging voor die oog: “Die rym neem ook ’n hele lewe in beslag: / jou doen en dink, jou soek na ander en jou wag.”

Die bundel is gerubriseer in ses dele en handel tematies oor die digter-spreker se verblyf in die Lae Lande, die liefde, seisoene, die dood, Covid-19 en Ars poëtikale prosesse. Geloofskwessies word sardonies bedig, en Hugo wys sy slag met die vertaling van enkele klassieke gedigte. Vorige leitmotiewe, byvoorbeeld die eikebome of ander waarnemings in die digter-spreker se tuin, kom weer in Klinkklaar voor.

Die sonore titel as die helder klank wat die muntstukke (van ’n suiwer allooi) voortbring as hulle teen mekaar klingel, figureer in ’n paar verse.

Die opdraggedig:

 

Vir Marlene

 

woorde kan soos kleingeld in ’n broeksak

klingel totdat ’n vuis hul vasvat:

die vers wat soos ’n beursie toeklik    (p. 5)

 

En die titelgedig, waarin 1 Korintiërs 13 se metale resoneer:

 

Klinkklaar

jy hoor dadelik

die dowwe klank

van ’n vals munt

 

oombliklik herken jy

’n swak allooi

 

in die smeltkroes

van jou liefde

 

is ek gepuur

en opnuut gegiet

 

tot ’n klinkende

metaal, ’n suiwer

simbaal

 

hoor net hoe

my verse

fluister en skal       (p. 14)

 

Asook die vers op p. 87 waarin die digter ’n paar munte aan sy volhardende lesers wil nalaat. Hugo se droë humor is prikkelend.

 

Kennisgewing

ek het nou genoeg ryme verslyt

in die klinkende munt van die taal:

die voorraad is byna uitgeput

 

ek wil nog graag enkeles nalaat

vir ander wat nagte gaan deursit

en reken op ’n sinryke slot

 

hiermee gaan ek my rekening sluit

 

Kwatryne soos dié op p. 11, “Jacob Israel de Haan: kwatryne” en p. 17, “Twee winterkwatryne”, waar Prometheus as vuurdief en aanstigter van die liefde verbeeld word, bevestig die digter se meesterhand met die kwatryn as digvorm. In “Kuberpos” (p. 18) word Edward Lorenz se metafoor van die vlindereffek met betrekking tot die chaosteorie ingespan om te illustreer hoe skynbaar nietige aktiwiteite kan eskaleer in groot, onvoorsiene, of kosmiese gevolge:

 

’n vlinder klap sy vlerke in ons tuin:

’n tifoon tref Japan

 

ons hond vang ’n bal:

die aarde hou dadelik op met tol

 

ek steek my pyp op:

die Amasone bars uit in vlamme

 

jy stuur vir my ’n eenwoord-e-pos:

ek hoor die musiek van die sfere

 

“Grysland” (p. 20) tree in gesprek met Opperman se bekende “Ballade van die Grysland”, maar Hugo ekstrapoleer die grysland tot ’n angswekkende astrale ruimte; die nalewe selfs. Verse soos “Bieg” (p. 21) en “Naskrif” (p. 22) spot tong-in-die-kies met die naderende dood.

In “III Lente” word die intieme skryfruimtes, soos in Hugo se vorige bundels, weer betrek, byvoorbeeld die eik in “Lente” (p. 26):

 

die eikeboom is ’n klooster

met heeldag die dreungesang van bye

 

monnikke wat neurieënd werk

in die biblioteek van die tye

 

Die ekosisteem van bye, tortels, valke, insekte en eekhorings inspireer die spreker, word sy muse, en uiteindelik versmelt Ars poëtikale prosesse met dié van die natuurlewe, soos “Eik” (p. 27) ook illustreer. Die digterspreker se leefruimtes in Stellenberg, Durbanville, en Prins Albert in die Groot Karoo word, soos in vorige bundels, liries belig.

“Duif” (p.28) ontroer as ’n huldeblyk aan die ontslape digter, Gisela Ullyatt. Met p. 29 se “Digteby” krap die leser vir ’n oomblik kop oor die “heuning se soet raaiselrym”. Dié verwysing kom waarskynlik uit Rigters 14:14. Nadat Simson ’n swerm bye in die karkas, van die leeu wat hy verskeur het, ontdek het, het hy hierdie raaisel aan die Filistyne gevra: “Uit ’n eter kom daar iets te ete, uit ’n sterke kom daar iets soets.”

 

hy vlieg dan terug met ’n geheim

wat onontsyferbaar bly:

die heuning se soet raaiselrym

 

Liriese gedigte oor bye bevestig ook die spreker se ekologiese bewustheid: die planeet se vername bestuiwers is ‘n bedreigde spesie.

Daar word die draak gesteek met met C. Louis Leipoldt (en sy bekende sekretarisvoëlgedig) in “die digter mor” (p. 31), die slotstrofe: “en voëls wat raas / brom sekretaars”. Die geraas word voorgestel as ’n distorsie van die woord, “sekretaris”, en Hugo se nuutskepping skuif na die bywoordposisie.

Deel “IV Lamento” bevat verse oor gestorwe geliefdes, die dood, die pandemie, asook enkele vertalings. Die wiegelied, die verbeelde bootjie na kammaland word op aangrypende wyse as die sterfgang en uitvaartslied van ’n bejaarde moeder beskryf. Die metafoor van die rivier as moeder word voortgesit in “Gammams”, (p. 39), opgedra aan “Ma Marieta” waar die spreker nostalgies ’n jeugherinnering met sy broers en moeder voor die gees roep. Die spreker ‘troos’ egter homself (én die leser) in die opvolgverse, “Digterstroos” en “Jobstroos” (pp. 40 – 41), maar werk doelbewus selfironisering in die hand, want die gewaande troos word ál erger (die humor word wranger). ’n Paar vernuftige vertalings van bekende gedigte volg: “Herinnering” (“Memory” – W.B. Yeats); “Moenie gelate gaan” (“Do not go gentle into that good night” – Dylan Thomas); “Ballade van die seisoene” (“anyone lived in a pretty how town” – e.e. cummings); en “Die rit” (“Because I could not stop for Death” – Emily Dickinson). Die vertalings beïndruk as netjiese Afrikaanse omdigtings in dieselfde templaat, toonaard, styl en tyd(sgees) waarin die verse oorspronklik geskryf is.

In die apokaliptiese vers, “Gedoemde domein” (p. 51) word die invloed van aardverwarming en die mens se laissez-faire-houding as ’n tipe selfvervullende profesie beskryf. Bybelse metafore word slim versluier: “al roep die klippe hul mening” – (Lukas 19:40: “Ek sê vir julle, as hulle stilbly, sal die klippe uitroep (dat Ek die Seun van God is).”

Die Duitse popsanger, Peter Schilling se liedjie, “The Noah Plan” (1982) kan dalk as interteks dien vir “Noag redivivus” (p. 52) as die spreker in die slotreël verklaar: “ek kry my ruimteskip gereed.” Geen tematiek is te donker nie: die spreker se antidoot teen dood en noodlot is humor, al is dit ook aan die donker kant.

In deel “V Lugtig” word die spot gedryf met insekte (dié wat die mens irriteer of sy rus verstoor). “Lugtig” dui op die dubbelbetekenis, naamlik “versigtig” en/of “in die lug”. Reeds met die vers, “Diagnose” (p. 55) in die vorige gedeelte word die vlieg uit die Egiptiese Plae-boek beskryf as “’n donner met ’n fyn reuk vir verrotte vlees.” Die spreker se gekorswel met hierdie vlieënde wesens word geestig beskryf, behalwe in “Vliegkuns” (p. 58), waar vier vlieë die ‘mededigters’ van ’n vers word.

“Die god van die vlieë” (p. 62) flankeer met William Golding se The lord of the flies, terwyl die geslaagde “Slaaploos op Prins Albert” (p. 63) op speelse wyse A.D. Keet se “Muskietejag” as interteks parodieer:

“Verwekker van malaria / sing maar jou laaste aria” (A.D.K) – “Verwekker van hierdie walm / poep maar jou laaste psalm” (D.H.)

Perdebye en wespe kom ook onder die soeklig. In “Studeerkamer II” druk die spreker heel satiries sy afguns jeens ’n wesp uit:

 

[…] – ek retireer

voor die giftige angel: sy vier

 

die triomf van die analfabeet

haar heksagone oortref my

slordige strofes keer op keer    (p. 67)

 

Deel “VI Klinkklaar” inkorporeer natuurelemente as Ars poëtikale prosesse, soos reeds genoem: “Gul muse” (p. 72), “Brenton-on-Sea” (p. 73), en “Karootuin ná die reën” (p. 74), om enkeles te noem. Die liriese Griekse digter, Pindaros, praat uit die graf met die spreker, en prosodie word beskryf as die voorganger van geënkodeerde tekskarakters – “Morse se kil kode” (p. 76). Die digter gee ’n kopknik (en glimlag) in die rigting van die taalkundige en digter, Jaap Steyn (Onomastiek, p. 77), die literatuurgeskiedkundige en studieleier betrokke by Hugo se doktorale proefskrif, prof. J.C. Kannemeyer (“Fondament”, p. 79), asook die skreeusnaakse “Vir my kritici” (p. 81). Die verdere ontginning van taal en betekenismoontlikhede word in dié afdeling voortgesit, byvoorbeeld die stuitige “II Let op die deelteken”:

 

ek gaan my op die poësie toelê

hoor ek ’n jongeling sê, maar:

die poësie laat haar nie toelê nie

en sy het altyd die laaste sê       (p. 78)

 

Die skryf van poësie as futiele aktiwiteit  resoneer met Auden se retoriese “poetry makes nothing happen.” Die laaste vyf verse het ’n geestelike – én geestige – strekking: ’n bittersoet herinnering aan die vader as predikant, asook die ambivalensie wat die spreker as on-/gelowige Christen beleef. Die bundel eindig ironies met die vers, “Götterdämmerung” – wat o.m. die einde van ’n era beteken – maar steeds is dit het einde niet. Die bundel is nie klinkklaar, binne die betekeniskonteks “klaar; verby” nie – dit open weer met ’n nuwe begin:

 

Götterdämmerung

 

in die hand van die Skepper

terwyl al die sterre verwelk

word ’n gravitasiekolk

die laaste godeskemerkelk

 

’n yskoue planeet kom

plons in die kelk – met ’n groot knal

spat dit uiteen en laat blom

’n verdomde nuwe heelal      (p. 95)

 

Met hierdie bundel lewer die digter ’n klinkklare bewys van ’n soliede digterskap. Dit is ’n bundel wat as ’n hoogtepunt in Hugo se oeuvre geboekmerk kan word, maar ook vir die liefhebber van poësie baie vreugde sal verskaf.

 

Klinkklaar

Daniel Hugo

Geslepe, fyn afgeronde verse van ‘n woordsmid wat slim speel met klank, taal, beelde en verwagtinge. Op toeganklike, klankryke wyse ontgin Daniel Hugo verskillende temas – verblyf in die Lae lande, die liefde, die seisoene, die natuur, die dood, die skryfproses, die taal waarin hy skryf, die pandemie wat ons tans ervaar, die rol van die digter – op speelse wyse en sonder om te skroom om met homself die draak te steek. Met enkele verbluffende vertalings van klassieke gedigte.

 

Oor die outeur

Daniel Hugo (1955) het Afrikaanse en Nederlandse letterkunde studeer aan die universiteite Stellenbosch, Pretoria, Vrystaat en Leuven. In 1989 word ’n DLitt aan hom toegeken vir ’n proefskrif oor die vernufpoësie in Afrikaans. Hy was ’n literêre programmaker by die Afrikaanse radiodiens van die SAUK en is deesdae ’n voltydse vertaler en digter. Sy jongste digbundel, Openbare domein, het in 2018 verskyn. Hy het reeds meer as vyftig boeke uit Nederlands en Engels vertaal. Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns het hom twee keer bekroon vir sy vertalings uit Nederlands, naamlik vir Tom Lanoye se Sprakeloos en Stefan Hertmans se Oorlog en terpentyn.

 

[Protea Boekhuis 2021. PRYS: R200.00 (BTW ingesluit). FORMAAT: 137 x 213 mm. HARDEBAND/SAGTEBAND: Sagteband. AANTAL BLADSYE: 100. ISBN (gedrukte boek): 978-1-4853-1260-4]

 

 

Eerste prys: Daniel Hugo (Kwatryn 12)

 

Persië was bekend vir lekker wyn

en vir Khajjam se pittige kwatryn –

met ‘n kombinasie van dié twee

oorleef ons die knellendste kwarantyn.

 

 

 

Tweede prys: Herman Wasserman (Kwatryn 27)

 

Lumier

Uit elke pestilensie se puin

sal weer ‘n bloednuwe dag verskyn –

ons klink saam ‘n glas en bly verwag

uit gekneusde druif die dieper samesyn.

 

 

 

Derde prys: Alwyn Roux (Kwatryn 115)

 

Chanson

Skink woorde, lief, uit die bokaal,

dat ons mekaar besing in taal –

geïsoleer, verskans teen nood, sing

ons van laafnis, atonaal.

 

 

 

Die beoordelingspaneel

Professor Joan Hambidge (UK)

Professor Marlies Taljard (UFH)

Dr. Stefan van Zyl

Me Nini Bennett

 

Kommentaar

Ons het altesame meer as 200 inskrywings vir die Mont Du Toit Kwatrynkompetisie ontvang. Dit is te verstane dat die keuse van drie wenners bykans ‘n onbegonne taak was. Uit die lang kortlys wat onlangs op Versindaba verskyn het, kan gesien word hoeveel uitstaande kwatryne ontvang is.

Uiteindelik het ons die keuse van wenners op grond van tegniese vaardigheid gemaak. Een van die vernaamste eienskappe van die Persiese kwatryn is immers die streng dissipline wat dit van die digter vereis. Die Persiese kwatryn, ook Rubāʿī” (رباعي) genoem, is ‘n strofe met vier reëls wat ‘n volledige gedig verteenwoordig. Gewoonlik het die Persiese kwatryn ‘n rymskema AABA, hoewel AAAA ook voorkom. Die eerste drie reëls dien gewoonlik as inleiding tot die laaste reël wat die kern van die kwatryn bevat. Die inhoud is bondig en geestig en druk dikwels universele wysheid uit, maar kan ook hedonisties in sy wêreldbeskouing wees met ‘n tipiese onderliggende carpe diem-filosofie. Dit is ‘n vorm wat algemeen gewild geword het, veral ook in die nie-Persiese wêreld. Sham-e-Qias, skryf oor die Persiese kwatryn:

“This new poetic form fascinated all classes, rich and poor, ascetic and drunken, rebel outsider, all wanted to participate in it…. the sinful and the good both loved it, those who were so ignorant they couldn’t make out of the difference between prose and verse, began to dance to it”.

Dit is ook wat ons gesien het met inskrywings wat alle verwagtinge oortref het en vanuit alle oorde gekom het. Ons hartlike dank aan alle deelnemers wat hierdie kompetisie so prettig gemaak het en wat dit so geniet het om deel te neem. Ofskoon almal nie gewen het nie, kan elke digter verseker wees dat sy/haar bydrae deur baie lesers geniet is en daartoe bygedra het om die Covid-19-pandemie vir baie van ons effens draagbaarder te maak.

Ons hartlike dank aan Stephan du Toit van Mont du Toit Kelders wat die prysgeld vir die wenners geborg het en wat aan elke digter wie se kwatryn op ‘n wynbottel gebruik word, ‘n kas wyn belowe.