Maar die vensters bly heel
Bespreking van enkele gedigte van Tomas Tranströmer
Die Sweedse digter, Tranströmer, het in 2011 die Nobelprys vir Letterkunde ontvang. In die sewentigerjare het sekere digters hom daarvan beskuldig dat hy verwyderd van die werklikhede van die tyd geleef het. Hulle het dit beweer omdat Tranströmer nie sosiale en politieke kwessies direk in sy gedigte aangespreek het nie.
Ander skrywers het hom verdedig en getoon dat sy poësie gegrond is in die Modernistiese, Ekspressionistiese en Surrealistiese tradisies van die twintigste eeu. Daar is gesê dat sy oënskynlik eenvoudige beelde uit die alledaagse lewe en die natuur, ’n mistieke insig bied in ’n wye reeks aspekte van die menslike psige.
Sy gedigte handel dikwels oor fragmentasie en isolasie: “He has perfected a particular kind of epiphanic lyric, often in quatrains, in which nature is the active, energizing subject, and the self (if the self is present at all) is the object,” volgens die poësie-kritikus Katie Peterson in die Boston Review.
Hier is een van Tranströmer se bekendste gedigte waarin mens hierdie eienskappe van sy oeuvre kan sien:
Allegro
Jag spelar Haydn efter en swart dag
och känner en enkel värme i händerna.
…
Oh stenarna rullar tvärs igenom
men varje ruta förblir hel.
Ek speel Haydn na ’n swart dag
en voel ’n ligte warmte in my hande.
Die klawers wil. Sagte hamers slaan.
Die klanke is groen, lewendig en stil.
Die klanke sê vryheid bestaan
en dat iemand nie die keiser belasting betaal nie.
Ek steek my hande in my Haydn-sakke
en maak of ek die wêreld kalm bekyk.
Ek hys die Haydn-vlag – dit beteken:
“Ons gee nie in nie. Maar soek vrede.”
Die musiek is ’n glashuis op ’n afdraande
waar klippe vlieg, klippe rol.
En klippe rol dwarsdeur
maar die vensters bly heel.
…
Helder surrealisme
Die surrealistiese kwasstrepe in die gedig is op ’n eienaardige manier nie so ondeursigtig en verwarrend as wat surrealistiese poësie en beeldende kuns soms kan wees nie. Dit belig die gedig op ’n wyse wat nie die intellek aanspreek nie, maar die onbewuste. Die digter se onbewuste praat direk met die leser se onbewuste.
“En klippe rol dwarsdeur
maar die vensters bly heel”.
Probeer nou hierdie toneel logies verklaar. Dit bly wegglip onder die loep, maar gee ’n helderheid aan die gedig wat moontlik glad nie met ’n “logiese” stelling bereik sou kon word nie.
In die volgende reëls sien mens hoe die self, die “ek” in die gedig, neig om die objek te word, die rol van die subjek af te lê:
“en voel ’n ligte warmte in my hande.
Die klawers wil. Sagte hamers slaan.”
Die klawers “wil” (het ’n wil van hulle eie) en dit is asof húlle die musiek speel, eerder as die “ek” in die gedig.
Die volgende gedig is in Sapfiese strofes geskryf. (Hierdie vorm is deur die vroegste Griekse en Romeinse digters, onder andere Catullus, beoefen. Die strofes is vierreëlig en bestaan hoofsaaklik uit daktiele en trogees.)
Met die vertaling het ek nie probeer om die ritmiese patroon te volg nie en eerder gekonsentreer daarop om die helderheid en evokatiewe krag van die Sweedse gedig te probeer weergee. Hier sien mens die natuurbeelde wat die leser kan lei tot insigte en begrip van aspekte van die menslike psige.
Die ou eikeboom word ’n roerlose takbok wat ver uitreik oor die Septembersee – ’n wintersee, dus, in die noordelike halfronde. Hierdie uitreiking word verdiep in die tweede strofe, tot ver buite die aarde – tot by die sterre.
Die sterrebeelde wat “stamp in hulle stalle” laat mens onwillekeurig dink aan Van Wyk Louw se “Beeld van ’n jeug: Duif en perd”:
“die staldeur se dik grendelblok uit die mikke.
Dit runnik daarbinne, sag, en die pote
stommel en glip op die ronde stalklippe;
dan beur hy die deur uit, die swart grote,”
Storm
Plötsligt mötervandraren här den gamla
jätteeken, lik en förstenad älg
Skielik kom die stapper af op ’n geweldige ou
eikeboom, ’n roerlose takbok, met
sy kroon wat ver uitstrek oor die Septembersee
se swartgroen vesting.
Noordestorm. Nou is die tyd wanneer die lysterbessie
in trosse ryp word. Wanneer jy in die donker wakker word
hoor jy die sterrebeelde stamp in hulle stalle
hoog bokant die bome.
…
Versteend of roerloos?
In hierdie vertaling het ek doelbewus afgewyk van die letterlike betekenis van ’n woord in een reël:
“Plötsligt möter vandraren här den gamla
jätteeken, lik en förstenad älg”
“Skielik kom die stapper af op ’n geweldige ou
eikeboom, ’n roerlose takbok”
In ’n Duitse vertaling is dit:
“Rieseneiche, gleich einem versteinerten Elch”
En in ’n Nederlandse:
“reuzeneik, als een versteende eland”
Laastens in Frans:
“chêne géant, pareil à un élan de pierre”
In Duits, Frans en Nederlands hou die vertalers by die letterlike “versteende” vir die Sweedse “förstenad”.
In die oorspronklike gedig is daar ’n reeks metafore wat op mekaar volg. Die eikeboom verander eers in klip (versteen), dan word dit ’n takbok en dan weer terug na eikeboom met takke wat ver oor die see uitstrek.
Ek het verkies om die metafore ietwat meer vatbaar te maak deur die woord “roerloos” te gebruik, eerder as “versteen”. Na my mening maak dit die bok meer geloofwaardig soos hy, tipies van ’n boek, roerloos bly staan as hy gevaar vermoed.
Maar ’n leser kan gerus “versteend” lees as dit meer sin maak!
Japanse invloed
Tranströmer het as jong digter haikoe geskryf en sy poësie herinner mens nogal aan die gestrooptheid en skerp eenvoud van sekere Japanse style. In daardie opsig herinner dit ook aan die musiek van Arvo Pärt. Hier is die slotreëls van die gedig “Twee stede”:
Två städer
Jag simmar ut i trance
på glittrande mörka vattnen.
Ek swem uit in ‘n beswyming
op die glinsterende donker waters.
‘n Dowwe tuba-klank dring in.
Dit is ‘n vriend se stem, vat jou graf en gaan.
Weer sien mens sterk surrealistiese trekke in “swem uit in ’n beswyming” en veral in “vat jou graf en gaan”.
Een van Tranströmer se bekendste gedigte is ’n beskrywing van ’n doodgewone gebeurtenis, ’n egpaar wat gereed maak om te slaap in ’n hotelkamer. Die digter transformeer hierdie situasie in iets wat mens ’n kyk gee in die psiges van hierdie twee mense, sonder dat een van hulle ’n woord sê.
Paret
De släcker lampan och dess vita kupa skimrar
ett ögonblick innan den löses upp
Die paar
Hulle skakel die lamp af en die wit bol
gloei ’n oomblik terwyl dit oplos
soos ’n pil in ’n glas donkerte. Dan opstyg.
Die hotelmure skuif op in die donker lug.
Die hartstog het bedaar en hulle slaap nou
maar hulle geheime gedagtes ontmoet
soos wanneer twee kleure ontmoet en inmekaar vloei
op die nat papier van ’n kind se tekenboek.
Dis oral donker en stil. Maar die stad krimp nader
in die nag. Vensters word uitgewis. Huise kom nader.
Hulle staan saamgedring en wag, baie naby
’n klomp mense met uitdrukkinglose gesigte.
Verruim en verdiep
Die fotograaf en skrywer, Teju Cole, het onder andere die volgende te sê oor Tranströmer se werk:
The images with which Tranströmer charges his poems bring to mind the concept of “acheiropoieta,” “making without hands”; in Byzantine art, acheiropoeitic images were those believed to have come miraculously into being without a painter’s intervention. The Shroud of Turin and the Veil of Veronica are the most famous examples.
These were images registered by direct contact, and they were usually images of the Holy Face of Christ. (Albrecht Dürer, in his immodest way, was alluding to such images when he painted his deliriously detailed full-frontal self-portrait of 1500.) I feel Tranströmer’s use of imagery is like this, and like contact printing, in which a photograph is made directly from a film negative or film positive.
There is little elaborate construction evident; rather, the sense is of the sudden arrival of what was already there, as when a whale comes up for air: massive, exhilarating, and evanescent.
Tranströmer se poësie illustreer op besonders wyse die begrip dat ’n gedig sy ontstaan het in die onbewuste en nie “uitgedink” kan word nie. In die gedig hierbo word die leser feitlik teen wil en dank “ingevoer” in die gedig. Jy sien hoe die lig soos ’n pil oplos en dan begin die stad “naderkrimp”. Die wêreld word kleiner om jou en daardie mense met uitdrukkinglose gesigte – jy weet hulle het iets om vir jou te sê, en hulle gaan dit sê.
Tomas Tranströmer is ’n groot digter wat elke leser se lewe kan verruim en jou insigte kan verdiep.
*Die gedigte in hierdie essay is uit Spaans vertaal deur De Waal Venter.
© De Waal Venter / 2016
