Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Afrikaansonderwysers: Poësiemoordenaars par excellence?

Vir jare het Antjie Krog se gedig “Onderwyser” uit haar debuutbundel Dogter van Jefta (1970) voor teen my ligpers klaskamermuur gepronk.

Jy staan voor ons in die klas

by jou tafel, by jou moedertaal

by jou boeke, jou hoedjie en jou tas

Jy staan voor ons soos ‘n klein Jericho

en al het jy mure om jou gebou

dra jy tande van silwer en goud

en al het jy wagters in al jou torings

bly daar ’n Ragab in jou

Tog bly jy sterk

al trek ons elke dag óm jou

met die ark van die jeug op ons skouers,

met trompette van ligsinnigheid voor ons monde

Tog bly jy werk,

al krummel jou mure op die sewende dag

al val jy vooroor op die aarde

jy sal nie kla oor jou lot

want Malherbe is jou here en

Totius jou god

Ek het dit sonder goedkeuring met dik swart ink neergepen om heimlik ’n liefde vir die Afrikaanse poësie by my hoërskoolleerders te probeer kweek. Of dalk het ek dit daar geskryf om myself elke dag beter te laat voel oor die selfopgelegde taak om poësie by Engelssprekende leerders se keelgatte af te wurg sodat hul die matriekeksamen kon slaag. Dit is tog immers waarom poësie op skool onderrig word: sodat leerders soos goed opgeleide soldate aan die einde van hul matriekjaar antwoorde oor alliterasie en temas en slimmighede vanuit studiegidse (waarmee iemand altyd ’n ekstra geldjie verdien) verbatim neer kan skryf. En sodoende kweek Afrikaansonderwysers nog ’n generasie poësieliefhebbers wat die boekwinkels soos besete renosters gaan bestorm elke keer wanneer ’n nuwe poësiebundel verskyn. Digters sou (dalk) skatryk wees en Jan Publiek sou minder belanggestel het in romans met reeksmoordenaars, lyke en bloedspatsels op die hoofkarakter se Gomma-Gomma sitkamerstel.

Gedurende ’n dekade in die onderwys het ek met afgryse meegemaak aan die aftakeling van poësie op skoolvlak. Menigte skolier sal sonder huiwer erken dat sy/hy nie van gedigte (die word ‘poësie’ is vir talle volksvreemd) hou nie. Woorde soos “boring” (die Afrikaanse woord word selde nog benut) duik gereeld in gesprekke op. Die meerderheid onderwysers sal erken dat hul die onderrig van poësie verfoeilik vind weens die aard en uiteindelike doelwit met die onderrig daarvan: om te assesseer. Daar word selde ruimte gelaat vir die waardering van poësie. Die gebrek aan onderrigtyd is hoofsaaklik hiervoor te blameer. Die uitgangspunt met die onderrig van poësie blyk een doel voor oë te hê naamlik om elke versreël te verskeur en elke moontlike vraag en antwoord vir eksamendoeleindes te memoriseer. Heel ironies is die volgende gedig deur Marietjie Vos uit die bundel Toulopers (2011) vir graad 12-leerders wat die Onafhanklike eksamenraad-eksamen aflê, voorgeskryf:

Wat die digter bedoel het

Met toepaslike halfrym en versteekte bedoelings

Die d-alliterasie in die eerste reël dui op ’n dringendheid

Dis wat die digter bedoel het

Let op die inkeping van elke tweede reël in die tweede strofe

Dis natuurlik daar om die spreker se angstigheid te beklemtoon.

Het dit nie dalk net vir hom mooi gelyk nie

Ekskuus Du Plessis het jý miskien die BA

Botha hoe voel jy oor die bedoeling van die oe-assonansie

Die digter was seker ’n amateur

Analfabeet! Dit moes die digter doen om die soel gevoel weer te gee

Jy daar in die agterste ry

Verduidelik waarom juis ’n groen perske

Juffrou dis ’n metafoor vir ’n jong meisie wat nog nie

Probeer jy kru wees Van Der Merwe los jou vuil gedagtes by die huis

Van Tonder waarom dink jy bevat die gedig geen leestekens nie

seker vir effek juffrou

het jy nog niks geleer nie

jy moet sê dis om die onrustigheid van die spreker uit te lig

alliterasie vir beklemtoning

assonansie om min of meer dieselfde rede

tipografiese inkeping om die spreker se gemoedstoestand te weerspieël

vrye vers om al bogenoemde te doen

en ‘n swembad om in te verdrink as alles net te veel raak

As die klok lui marsjeer ons daar uit

Ons kan tevrede sê

Ons verstaan nou hierdie gedig.

Vos se gedig dien as opsomming van die onderrigbenadering wat deur talle onderwysers op skoolvlak gevolg word. Onderwysers is egter nie ten volle hiervoor te blameer nie. Talle Afrikaansonderwysers onderrig poësie met passie en toewyding en poog tog om binne ’n beperkte tydsraamwerk die meer estetiese aspekte van die poësie te belig. Die waardering van poësie is vir min beskore – die onderwysstelsel is deels hiervoor te blameer. Die onderrig van poësie vanuit die Afrikaanse literêre kanon blyk ook in sekere gevalle in die slag te bly. Gevolglik verlaat talle nie-Afrikaanssprekende leerders die skoolsisteem sonder dat hul ooit kennis gemaak het met die woorde van digters soos Totius, Breytenbach, Eybers of selfs Van Wyk Louw. Vir talle onderwysers het Jericho se spreekwoordelike mure ingetuimel en is daar geen weerstand meer te bied nie. Soos die digter Louis Esterhuizen in “XI” tereg opmerk:

[…]

tot daar nie meer iets oorbly

om te belê nie, want die brood op water

word algaande suur in die pense

van wanbestuur

bankrot, uitverkoop

niks om te sê nie

(Sloper, 2007:54)

*

Bibliografie

Esterhuizen, L. 2007. Sloper. Pretoria: Protea.

Krog. A. 1970. Dogter van Jefta. Kaapstad: Human & Rousseau.

Vos, M. 2011. “Wat die digter bedoel het”. In: Jacobs, J. (samest.). Toulopers – verse vir tieners. Pretoria: Lapa.

…

Biografie

Dewald Koen matrikuleer aan die Hoërskool Andrew Rabie in Port Elizabeth. Hy studeer aan die Nelson Mandela Universiteit en behaal die MA in Afrikaans onder prof. Marius Crous. Hy onderrig Afrikaans by verskeie skole en was tot en met Augustus 2016 Afrikaans-departementshoof aan Kingswood College in Grahamstad. Tans doseer hy Afrikaans en Nederlandse letterkunde aan die Universiteit van Fort Hare in Oos-Londen.

Dewald is een van Versindaba se gasbloggers vir Oktober en November 2016. -mj

 *