Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Jacobus van der Riet se bundel Die Onsienlike Son (2012) is om verskeie redes besonders. Benewens die kleurvolle ikoon van die Heilige Gregorius die Teoloog op die buiteplat van die bundel, is daar ook nog 12 afbeeldings van ikone binne-in die bundel, spesiaal gemaak deur Julia Bridget Hayes. Ook die aard van die bundel is uniek in die Afrikaanse digkuns: al die gedigte is besinnings oor Heiliges wat deur die Roomse Kerk gekanoniseer is. Sodoende kry die bundel die geaardheid van ʼn Boek van Ure. Wat my egter veral beïndruk, is dat al 59 die gedigte sonnette is. Ongeag die kwaliteit van die gedigte, waaroor ek my nie hier uitspreek nie, maar waarvan baie beslis meriete het, is dit ʼn magistrale onderneming waarvoor enige kenner van die digkuns respek sal hê!

 Ek wy hierdie bespreking aan een enkele sonnet wat my gefassineer het – Die Heilige Gregorius die Teoloog op bladsy 44. Dat hierdie gedig een van die belangrikstes in die bundel is, word aangedui deur die plasing van die ikoon van Gregorius op die bundel se buiteblad.

 Die Heilige Gregorius die Teoloog

 Nie soos die skynsel van die marmerwit maan,

deur Pythagoras se passer op die nag se lei getrek,

wat tussen donker sipresse, populier en plataan

aan ʼn tempel se suile en driehoekige gewel lek;

nie soos die son se blink en verblindende straal

wat heeldag lank sy erts smelt en louter van roes

en laatmiddag as hy in die einder se hoogoond daal

ʼn goudstaaf giet uit die ronde gekantelde kroes;

want nie soos enigiets aards is die ongeskape lig

van die Onsienlike Son en seldsaam die suiwer oog

wat hierdie vermoë ontvang, hierdie besondere sig;

weinig is hulle, Gregorius, wat ons noem “Teoloog”,

wat helder weet en by wie ons onomwonde lees:

“Die Vader is God, asook die Seun en Heilige Gees.”

Soos duidelik uit die struktuur gesien kan word, is hierdie ʼn Shakespeariaanse sonnet met sy bou van drie kwatryne en ʼn slotkoeplet. Van der Riet handhaaf deurgaans die tipiese rymskema:  omarmde rym in die kwatryne en ʼn rymende koeplet ten slotte. Ook die jambiese pentameter word (met kleiner variasies) gebruik. Dit is gebruiklik dat daar in Shakespeariaanse sonnette ʼn tema uitgewerk word in die kwatryne en dat daar dan in die koeplet ʼn skerp wending of nuwe insig met betrekking tot die stof in die voorafgaande strofes plaasvind. Hier wyk die digter egter van die patroon af, deurdat die wending (soos in die Petrarcaanse sonnet) reeds in die derde kwatryn begin wanneer die fokus verskuif van geskape dinge na ongeskape dinge. Die verdeling tussen geskape en ongeskape dinge word ook in die klankpatroon van die strofes weerspieël. In die eerste twee strofes oorheers die a-klank, terwyl die o-klank in die laaste twee strofes oorheers. Die eenheid van die Kosmos word egter gesuggereer deur die feit dat die o-klank nie afwesig is in die eerste strofes nie en die a-klank ook nie in die laaste twee strofes nie. Daar is dus geen kategoriese skeiding tussen geskape en ongeskape dinge nie.

Kom ʼn mens egter by die uitleg van die gedig, is begrip nie noodwendig voor die hand liggend nie, want om hierdie interessante gedig te begryp, moet ʼn mens kennis hê van die leerstellinge van Pythagoras van Samos, ʼn Griekse mistikus, filosoof en wiskundige (gebore 570 v.C.) wat reeds voor sy geboorte deur sy ouers aan Apollo, god van Lig, opgedra is.

Die probleemstelling van die betoog vind ons in die laaste reël van die gedig: “Die Vader is God, asook die Seun en Heilige Gees.” Volgens die Biografiese aantekeninge oor Heiliges agter in die bundel, het Gregorius in 381 n.C. “ʼn beslissende rol gespeel in die verdediging van die Godheid van die Seun en die Heilige Gees tydens die Tweede Ekumeniese Konsilie van Konstantinopel”. Die Biografie meld ook dat hy ʼn besonder geleerde man was. In dié geval moes hy kennis gehad het van Plato se Timaeus, die Goue Verse van Lysis en die kommentare van Hierocles wat die essensie van Pythagoras se leerstellinge bevat. Die konsep van die Heilige Drie-eenheid word dikwels in verband gebring met die bekende Stelling van Pythagoras, waarskynlik die bekendste stelling in die wiskunde: in ʼn reghoekige driehoek is die som van die kwadrate van die lengtes van die reghoeksye gelyk aan die kwadraat van die skuinssy. Dit op sigself sê egter nog niks oor die Heilige Drie-eenheid nie!

Pythagoras was ʼn tydgenoot van drie ander groot mistici, naamlik Lao Tze (skrywer van die Tao Te Ching), Boeddha Sakya-Muni  en Zarathustra (Zoroaster). Laasgenoemde het hy, volgens oorlewering, persoonlik ontmoet. Reeds vroeg in sy lewe is hy intensief in die mistieke tradisie onderrig. Pherecydes het Pythagoras voorgestel aan lede van die Illuminati (die Verligtes), waaronder Egiptiese priesters, die mees gesiene leermeesters van die tyd, by wie hy onderrig ontvang het in mistieke en geheime kennis en gevorderde wiskunde. Later het hy astronomie geleer in Chaldea, geometrie in Fenisië en die okkulte (kennis van die verborgene) van die Persiese Magi (onder wie Zarathustra). Tog het dit vir hom steeds bly voel asof die volmaakte kennis hom ontglip.

Terug op eie bodem in Sicilië, stig Pythagoras ʼn skool waar hy die geheime mistieke kennis wat hy tydens sy reise opgedoen het, onderrig. Hy leer onder andere dat die aarde nie die middelpunt van die heelal is nie, maar dat daar ʼn mistieke vuur in die middelpunt van die aarde is waaruit alle geskape dinge ontstaan het – die Ongeskape Lig, die spirituele siel van die Heelal, die Lig van Lig, die Lewensbeginsel, God as Absolute Eenheid. Hierdie kreatiewe eenheid wat selfs vir ingeligtes ontoeganklik en onbegryplik is, straal ʼn suiwer lig uit wat, soos dit deur die verskillende lae van die Skepping dring, algaande sy spiritualiteit en suiwerheid verloor, tot dit deur duisternis verdring word. Waar dit met die duisternis vermeng, ontstaan die geskape, fisieke wêreld, onder andere die aarde en alles wat daarop is. Hy het ook die term “lied van die sfere” gemunt – die Logos, Woord, Skeppingsbeginsel wat die geluid is van die siel van die Heelal soos dit voortdurend die Heelal deurtrek en slegs deur weinige geïnisieerdes gehoor kan word.

Onder Pythagoras se Meesterskap het die Illuminati vorm aangeneem as formele organisasie. Hy en die nuut geïnisieerde lede van die Illuminati het in ʼn kommune met kommunale besit gewoon. Hulle het vegetaries geleef om hulle liggame te suiwer sodat hulle mistieke ervaringe kon beleef. Die lede van die Illuminati is in verskillende sirkels van gevorderdheid ingedeel. Die binnekring is die mathematikoi (wiskundiges) genoem, terwyl die nuwelinge akousmatikoi (luisteraars) genoem is. Almal is nie toegelaat om die gevorderde kennis te deel nie – die voorreg van inisiasie moes deur jarelange gehoorsaamheid en harde werk verwerf word. Om mistieke geheime van die gepeupel en oningewydes te weerhou, het Pythagoras ʼn geheime kode ontwikkel wat op getalle gebaseer is. Getalle het sowel ʼn praktiese as ʼn diep simboliese funksie vervul. Pythagoras het geglo dat getalle die mees basiese element van die skepping is en dat dit die ware aard van dinge kan weergee – iéts van dié idee kan gevind word in die film The Matrix. Pythagoras was verantwoordelik vir ʼn uiters gekompliseerde sisteem van numerologie wat sterk figureer in okkulte denke. Hy het die sigbare (geskape) wêreld as ʼn valse illusie beskou. In Gnostiese terme beteken dit dat die (ongeskape) hemelse lig gebreek en versluier word deur newels en donker. Benewens al die baie wonderwerke wat aan Pythagoras toegeskryf word, sou hy glo ook op die maan kon skryf. Hy sou glo die boodskap met sy eie bloed op ʼn glaslens skryf en dit op die maan rig, waarna die boodskap sigbaar sou word op die maanoppervlakte. (Daarom is die maan in strofe 1 van die sonnet ʼn belangrike simbool wat die kode van mistieke kennis aktiveer en Pythagoras simboliseer).

Die skrywer, Edouard Schure gee in sy boek Pythagoras and the Delphic mysteries ʼn wonderlike beskrywing van die oomblik toe die groot Meester uiteindelik tot die besef van die volle Waarheid kom. Dit het gebeur tydens ʼn besoek aan die tempel by Delphi wat die inskripsie dra: “Ken jouself, en jy sal die heelal en die gode ken.” Dit was ʼn nag waarin hy diep onder die indruk gekom het van sy verbondenheid aan Demeter, die Aardgodin, maar ook aangegryp is deur die menslike kondisie in al sy vele fasette. Schure beskryf dié oomblik:

The three worlds, elaborately described in ancient cosmology, undoubtedly existed, and it was in the law of their equilibrium that the secret of the Cosmos lay. Having given utterance to this discovery, he rose to his feet, his glance fixed on the majestic temple which seemed transfigured in the moonbeams. In that magnificent temple he believed he saw an ideal image of the universe. The Cosmos guided and penetrated by God formed the sacred Quaternion, which is the source of Nature whose cause is eternal. Concealed in the geometrical lines of the Delphic Temple, he thought he found the key of the universe. The base, columns, architrave and triangular pediment represented to his view the three-fold nature of humanity and the universe: of the Microcosm and the Macrocosm crowned by divine unity, itself a trinity. The three worlds natural, human and divine, sustaining one another and performing a universal drama in an ascending and descending movement signified to him the balance of earth and heaven, of which human liberty holds control. It was then that he conceived of human purification and liberation by triple initiation.

Quaternion

Dit is dus nou duidelik dat wiskundige verhoudinge vir Pythagoras in eerste instansie ʼn manier was om spirituele waarhede te omskryf en te verstaan. Ook die voorheen vermelde stelling van Pythagoras wat geld vir ʼn reghoekige driehoek, het ʼn verborge betekenis. In die tempel van Delphi het Pythagoras ‘n uitsonderlike vrou ontmoet, genaamd Theoclea, ʼn priesteres van Apollo. Schure skryf soos volg oor haar:

This remarkable girl positively disliked most things which attracted others, and she was of so deeply spiritual a nature that she seemed to require none of those accessories to devotion, or aids to mystic development, which seem usually necessary. She is reported to have heard spiritual voices in open daylight, and on exposing herself to the rays of the rising sun, their mystical vibration developed in her a true ecstasy, during which she listened to the singing of choirs celestial. Feeling herself attracted to some higher world than earth, to which she had not yet found the key, she was at once attracted by that much deeper teaching, and by the far nobler influence exerted by Pythagoras than she was able to obtain from the priests of the Delphic temple, whose instructions and ceremonies by no means satisfied her inmost spirit.

Sy en Pythagoras het mekaar dadelik as sielsgenote geëien en ʼn jaar lank saam in die tempel gewerk. Aan die einde van die jaar het Pythagoras haar toegelaat om ʼn bediening soos sy eie in die tempel te bedryf. Vir daardie jare was dit buitengewoon om dieselfde status aan ʼn vrou toe te ken as aan ʼn man. Sedertdien het dit in die Illuminati gebruiklik geword dat vroue dieselfde status as mans kon beklee en dit is tot vandag so. Hierdie gebruik verskaf die sleutel tot beter begrip vir die ooreenkoms tussen die Heilige Drie-eenheid in die Christelike godsdiens en die stelling van Pythagoras wat 600 jaar voor die geboorte van Christus geformuleer is. Die driehoek simboliseer vir Pythagoras die drie “wêrelde” waaruit die skepping bestaan, naamlik die goddelike, wat deur die Vader gesimboliseer word, die natuurlike, wat deur die Aardmoeder gesimboliseer word en die menslike, wat deur die Seun gesimboliseer word. Die Kerkvaders het die Aardmoeder (of die Heilige Vrou) nie geag nie, en daarom het die Logos of Heilige Drie-eenheid as Vader, Seun en Heilige Gees nooit sin gemaak in terme van die stelling van Pythagoras nie. Indien ʼn mens besef dat die Heilige Gees die plek van die Moeder inneem, is dit duidelik dat die Heilige Drie-eenheid ʼn begrip is wat reeds lank voor die koms van die Christendom in Griekeland en elders in die antieke wêreld gevestig was. Dit is ook duidelik dat die Heilige Gregorius kennis gehad het wat in daardie jare blykbaar al besig was om in die vergetelheid te verval.

Hierdie aantekeninge behoort die leser in staat te stel om die pragtige sonnet, Die Heilige Gregorius die Teoloog, beter te verstaan en om die leser insig te gee in die komplekse agtergrond waarteen baie van Van der Riet se gedigte geplaas word.

Die ongeloof-like wonderwêreld van die geloof: “Die onsienlike son” – Jacobus van der Riet (Protea Boekhuis, 2012: ISBN: 9781869197513; Sagteband, R160.00, 104 pp.)

Resensie deur Tom Gouws

Omslag

In die Brief aan die Hebreërs word daar van Moses hierdie merkwaardige woorde gesê: “hy het volgehou soos een wat die Onsienlike sien”. Hierdie Onsienlike, Yahwe, word deurgaans in die Skrifte gemetaforiseer as Son, byvoorbeeld deur die profeet Maleági as die “Son van Geregtigheid”; die kinders van Korag sê oor Hom: “die HERE God is ‘n son en skild”; en later skryf die apostel Paulus oor Hom dat Hy “onsienlik” is, en “‘n ontoeganklike lig bewoon”. Van God se Seun, Yashua, skryf Paulus eweneens in die sendbrief aan die Kolossense: “Hy is die Beeld van die onsienlike God”. Op die berg van verheerliking was Jesus se aangesig blink soos die son, en sy klere het wit geword soos die lig.

Maar ook “die wat Hom liefhet, is soos die opgang van die son”, leer ons uit die krygsgedig van die profetes Debóra, en later verklaar Jesus:”die regverdiges skyn soos die son in die koninkryk van hulle Vader”  hier op aarde.

Binne hierdie geloofsraam bied die debuutdigter Jacobus van der Riet sy eerste worp gedigte getiteld: Die Onsienlike Son.

Vader Jacobus van der Rietis een van net twee Afrikaanssprekende priesters in die Oos-Ortodokse Kerk. In 1054 het die Ortodoksie van die Rooms-Katolisisme geskeur. Dis ‘n geloofsgroepering wat groot klem lê op die gemeenskap met die heiliges, die wat nog lewe, ook dié wat reeds gesterf het (maar dikwels op mistieke wyse steeds betrokke is by die ondermaanse). Verstaanbaar dan dat die digter se leef- en denkwêreld uiting gevind het in ‘n versameling hagiografiese gedigte. ‘n Mens sou gepas Psalm 16:3 as motto aan die bundel kon gee  – “Maar aangaande die heiliges wat op die aarde is, sê ek: Hulle is die heerlikes in wie al my behae is.”

Die digbundel is uitsonderlik mooi uitgegee deur Protea Boekhuis, op duursame glanspapier, en met pragtige volkleurafdrukke vandie ikonograaf Julia Bridget Hayes.(Sien haar werk by http://www.ikonographics.net/julias-blog.html.) Die aanwesigheid van die ikone skep ‘n serene atmosfeer wat, getrou aan die kuns van die hagiografie, ‘n bepaalde toonaard vir die gedigte dikteer.Die ingesteldheid van die hagiograaf is durende verwondering, ook hier, in gedig na gedig. (Dit word ikonies mooi vasgevang in twee titels, waar die duratief dit aandui: ‘Die Heilige Biskop en Martelaar Ignatius van Antiochië, die Goddraende’, en ‘Die Heilige Grootmartelaar Dimitrios die Mirrestromende van Thessalonika’. En let op hoe knap word dit ingeweef in die eerste twee versreëls op p. 75: “Ondervoets kraak nog die droë tak en die droë twyg. / Waar sy byl die hout kloof, ontsnap steeds ‘n sug.”)

Gekoppelmet die feit dat Van der Riet ál ses-en-sestig gedigte in sonnetvorm skryf, gee aan die bundel ‘n gepaste ikonisiteit, maar helaas ook dodelike eenselwigheid. Soos die Ortodokse geloof, skep die poësie ‘n geheelindruk van ritualistiese patroonmatigheid en godsdienstige formalisering.

Tog, gode sy dank, laat die poësie haar nooit inbind binne godsdienstige of ideologiese borstrokke nie, al waak Van der Riet getrou oor sy woordgemeente. Sienderoë glip daar ‘n speelsheid, ‘n onverwagte nattigheidjie, ‘n onbedoelde modderigheid wat getuig van gewone menswees. Hiertoe help die uitvoerige biografiese notas oor Bybelse profete, woestynvaders, en ander minderbekende heiliges agterin die digbundel ‘n bietjie. Dit help om die té soet wierookreuk van mensverheerliking te temper, enna egte karoobossie te laat ruik, om ‘n mooi beeld van Johannes de Villiers in ‘n artikel oor die digter te leen. Die aantekeninge agter, hoofsaaklik verkry uit die Synaxarion, ofte wel Die Lewe van die Heiliges, help ook telkens om die gedigkontekste meer verstaanbaar te maak. Daarsonder sou van die gedigte op die oog af lukrake jukstaposisies geword het vir lesers wat nie so vertroud is met die lewensgeskiedenisse van die heiliges nie.

Anders as vir die meeste ander lesers miskien pla die goedgelowigheid van die digterlike spreker my vreemd genoeg nie. Dis onteenseglik so dat hý glo in die wonderwerkinge van die geloof, selfs al neem van die legendes dalk mitiese proporsies aan. ‘n Mens stuit dikwels (veral in die aantekeninge) teen die ongeloof-like wonderwêreld van die geloof, van die wonderdoende relieke, die ekstreme, selfs bisarre gebeure, die rituele verskynings van heilige dwalendes en besoekende wandelendes, die levitasies, en vele meer.Maar duidelik het die digter – soos verskeie ander mense voor hom – “‘n ervaring van die ongeskape lig van God gehad”, soos wat dit op p. 97 genoem word. Hulle het bepaald die Onsienlike Son gesien, soos Saulus op die pad van Damaskus, waaroor hy getuig het voor die koning: “in die middel van die dag op die pad (het ek) ‘n lig uit die hemel gesien, sterker as die glans van die son” (Handelinge 26:13).Daarteen durf  mens nie veel sê nie, behalwe as jy miskien George Claassen is. Al wat ék durf prewel, is: Al was ek nie daar nie, ek weet dit is waar. (In die voorwoord tot Saints Preserve Us! sê Sean Kelly & Rosemary Rogers: “But we haven’t made anything up. So help us, Saint Christina the Astonishing.”)

In ‘n onderhoud op Versindaba wat die digter met Cas Vos gehad het, sê hy: “‘n Mens moet as’t ware eers in kommunie met die heilige tree voor jy oor hom of haar kan skryf.” Sjoe. Dit verklaar miskien in ‘n groot mate die vertederende verering, die ongekontamineerde piëteit wat die bundel kenmerk. In die gedig ‘Die Heilige Profeet Jeremia’ is dit dubbelsinnig goed dat dit nie duidelik is of dit Jeremia of die digterlike ek is wat praat nie: “lê Hy wat jou roep die reëls presies só in jou mond”, en “Dig jou tongof is dit bloot die griffel van die Digter-God?”.

Maar selfs as jy nie glo in, byvoorbeeld, die heilige Serafim van Sarof, en skepties is oor sy vriendskap met bere, wonder of hy werklik in twintig jaar nóóit ‘n enkelte woord gesê het nie, en jou uitspreek teen die praktisiteit dat hy voorwaar duisend dae en nagte op ‘n rots gekniel het, is dít bepaald die vermolmde boomstam waaruit orgideë beur! Weliswaar is dit die stof waaruit poësiegebore word.

Tot nou toe het ons hoofsaaklik na die vooropgestelde tematiek van die digbundel gekyk. Maar hoe vaardig is die digtershand met die versifikasie?

Om ses-en-sestig sonnette te skryf, in elke denkbare en ondenkbare styl onder die sienlike son, is op sigself ‘n prestasie. Van der Riet kry dit met gemengde welslae reg. Bykans al die moontlike vorme van die sonnet is daar, maar hy bied niks meer oorspronkliks en innoverend soos byvoorbeeld Ted Berrigan se The Sonnets nie, iets wat ‘n leser verwag as ‘n digter spesialiseer op ‘n digterlike vorm. Dikwels verloop die gedig na die einde toe – ek vind baie slotkoeplette swak, selfs al is die gedigliggaam goed, byvoorbeeld in ‘Die Heilige Lasarus van die Vierde Dag’, ‘Die Heilige Evangelis en Apostel Johannes die Teoloog’, ‘Die Heilige Dawid van Thessalonika’,’Die Heilige Elisabet, die Nuwe Martelaar’, en verskeie ander. ‘n Uitstekende gedig, soos ‘Die Heilige Eufrosynos die Kok’ word ten slotte deur die swak paarrymende koeplet in die wiele gery. Hierdie gedig stal die digter se vermoë tot metaforisering, beeldvorming en sy hantering van rym goed uit:

Nie vlug van gees, maar eenvoudig soos prei,

kom Eufrosynos tereg, ná seisoene van swerf,

in ‘n kloosterkombuis waar hy skil, opkap en kerf,

waar sy hart begin gloei soos sitroen en gedy.

Vlek hy ‘n vis, sing hy oor die patroon van ‘n graat:

“Eer aan U, o God, U het als met wysheid gemaak.”

Oor elke kleur sing hy, oor elke fatsoen en smaak,

die rooi en rye pitte van die waatlemoen en granaat.

Gestroop soos ‘n ui aanvaar hy die spot wat sny

deur die skil, dog in ‘n droom oor die tuin van geluk

sien die ab hoe die kok ‘n tak met die appels pluk,

wat hy by die klokkegeluid vind in die vou van sy py.

As siekes daaraan byt en gesond soos na ‘n heilige kyk,

daag by Eufrosynos die besef: Dis weer tyd om te wyk.

Alhoewel daar in sommige gedigte soms ‘n geyktheid insluip, en party ryme ruik na dwang of verveling, is daar genoeglike vondste en “kom woorde, glip soos oor ‘n leidam se lip / in ‘n verlossende vloed van homilie en gedig”. Bepaald is die digter nie in alle gevalle “‘n meester van die metafoor… / ‘n vaardige ambagsman van die onopgesmukte similee” nie, is daar bepaald  “deur die murg van genade, nog ingebed in die been” (p. 14) ‘n rasegte digterlike ambagtelikheid te bespeur.

Soms voel die leser die digter kon meer van gegewens gemaak het (p. 49), is ‘n uitgebreide vergelyking nét te dik vir ‘n daalder (p. 29), word die digter verlei deur ‘n té bewustelike alliterasie (p. 43), die uitdaginglose opgestapeling pla soms (“haar Heiland, haar Here en Herder, p. 51), ook die vertrekte toutologieë (bv.”warm trane geween”, p. 84) en ander poëtiese ondiere in versvoege. Die begin- en slotgedig van die bundel is vir my gevoel albei maar effentjies en hopeloos te lig in die py – in so ‘n bundeleenselwigheid behoort bundelkomposisie ‘n belangriker rol te speel. (Veral as daar spesifiek 66 gedigte is, en ‘n mens wil neig om dit te lees as heenwysing na die 66 boeke van die Bybel. Maar dis duidelik nié so gekanoniseer nie, al sou ek dit wou hê, veral om ‘n beter Génesis en Openbaring te verkry.)

In die lig van die religieuse tradisie in die Afrikaanse poësie maak Van der Riet ‘n belangrike, eiesoortige bydrae. Alhoewel daar verskeie digters is wat oor heiliges geskryf het, is dit die mees doelgerigte tematiese toevoeging tot ons literatuurskat nóg. Tog is dit glad nie te vergelyk met die beste van Sheila Cussons se soortgelyke gedigte oor heiliges nie; ook kom dit nie naby aan die ekstatiese hoogtepunt van byvoorbeeld D.J. Opperman se omdigting van Het Heilige Leven van Sinte Kerstine tot ‘Kroniek van Kristien’ nie. Maar dit is goue strate beter as die meeste debuutbundels van ons galery predikantedigters. ‘n Vers soos ‘Die Heilige Maagd Maria, die Moeder van God’ toon Van der Riet se vermoë om ‘n hele stuk evangelie in die klein bestek van die gedig te kan integreer en die kernaspekte van religieuse poësie,verlossing en vereenselwiging, poëties beslag te kan gee. Dit sê veel. Om dit met oorbekende gegewe nuut en aangrypend te kan doen, wys onteenseglik sy digterlike denke.

Die genoeglikheid wat hierdie debuutdigbundel bied, oorskadu by verre sy mankemente.Dit is ‘n geloofbare getuienis van Handelinge 26:13: “Die lig in Hom is sterker as die son.”

© Tom Gouws

Die Onsienlike Son en die sigbare heiliges

Onderhoud met Jacobus van der Riet (foto) deur Cas Vos

***

Kobus, van harte geluk met jou uitstekende debuut. Dit is ‘n bundel wat die Afrikaanse poësie verryk en verdiep. Dit is ook pragtig uitgegee deur Protea Boekhuis.

Dankie, Cas, ek is bly as jy van die gedigte hou. En soos jy sê, is baie dank aan Protea verskuldig vir die baie moeite wat hulle gedoen het.

Wat my onmiddellik opval, is die buiteblad. Ek dink nog steeds dat ‘n buiteblad ‘n sleutel tot ‘n bundel is. Waarom het jy juis Gregorius van Nazianzus se afbeelding as buiteblad gekies?

Ek het eers die titel gekies, en daarna die ikoon, omdat die titel uit die gedig oor die Heilige Gregorius kom, en omdat die ikoon vir my besonder mooi is, en ook miskien omdat die kleure daarin die kleure van Paul Roos Gimnasium en die Universiteit van Stellenbosch is, waar ek skoolgegaan en studeer het.

Die titel kom ook uit dié gedig aan Gregorius. Waarom het jy dié bundeltitel gekies? Is daar nie ‘n teenstelling in die titel nie? Die Son word tog gesien. Hoe kan die Son onsienlik wees? Natuurlik kan die ligbron ook verblind. Of het dit ‘n duidelik toespeling op God wat nie alleen die ligbron is nie, maar Self ook Lig genoem word? God is in sy heerlikheid onsienbaar.

Die Kerkvaders praat dikwels van die Drie-sonnige Son, met verwysing na die Drie-eenheid, en dan is daar mos ook die verwysing na die Son van Geregtigheid in die Heilige Skrif. In die Ortodokse teologie word ‘n onderskeid getref tussen die onbegryplike, ontoeganklike wese van God en die energieë van God waardeur Hy Hom betuig (sy genade) en Hy o.a. dan as ongeskape Lig of Heerlikheid ervaar kan word. Hierdie ongeskape Lig is normaalweg onsienlik, maar as ‘n mens se oë deur die einste energie van God aangeraak word, kan dit wel sigbaar raak, soos bv. tydens die Verheerliking op die Berg Tabor. Vir die askeet sou so ‘n ervaring die hoogtepunt der hoogtepunte wees, om begryplike redes.

Heiliges is o.a. in die Rooms-Katolieke en Grieks-Ortodokse tradisies bekend. Is die verklaring tot heilige ‘n kerklike besluit of speel ander faktore ook ‘n rol? Sou jy nie tog ‘n plek aan Augustinus, een van die grootste teoloë van alle tye, wou gee nie?

In die Ortodokse Christelike Tradisie word die proses van kanonisering verstaan as die blote erkenning dat iemand deur God verheerlik is(1 Kor. 12:26) en dat die Kerk hom daarom daarin kan verheug. Die aanduidinge dat iemand verheerlik is, kan verskil van persoon tot persoon, maar dikwels sal dit ook wonderwerke voor en ná die persoon se ontslaping behels.   

Ek kan eintlik net skryf as ek deur ‘n heilige se geskiedenis aangegryp is en ‘n sterk behoefte ervaar om oor hom of haar te skryf. Die Heilige Augustinus is effe omstrede in die Christelike Ooste vanweë sy teologie en teologiese metode, hoewel sy heilige lewe erken word. Tot dusver het ek nog nie die behoefte ervaar om oor hom te skryf nie, maar wie weet wat die toekoms sal oplewer?

Wat is die betekenis van heiliges? Is hulle prysenswaardig of net navolgingswaardig? Is daar onheilige heiliges?

Die heiliges is hulle wat, ten spyte van hul tekortkominge, God bo alle ander dinge liefgehad het en na Hom verlang het, waarop God, wat hulle eerste liefgehad het, Hom aan hulle gegee het as genade. Die heilige is hulle wat vol van hierdie genade (of energie)van die Drie-enige God is, en dus vol van God is, wat die genade as gawe ontvang het en dit behou het en daarin gegroei het. Dit veronderstel ‘n proses van medewerking (sinergie) met God, wat dan uitloop op hul verheerliking. Om met so‘n heilige in aanraking te kom is’n verkwiklike ervaring, omdat die heilige vol van die lig en vrede en blydskap en liefde en goedheid van God is en dit kan oordra aan ander wat daarvoor ontvanklik is. Dit gaan dus om veel meer as bloot navolgingswaardige etiese modelle. Party heiliges het God van kleins af lief en ander loop miskien eers ander onvrugbare paaie voordat hulle hul tot God bekeer, soos ons ook in die bundel sien.

In die Ou en Nuwe Testament het die woord heilige ‘n veelvoud van betekenisse. God is die Heilige, tempelvoorwerpe is heilig,  gelowiges word ook heiliges genoem. Daar is ook loodglas afbeeldings van heiliges in katedrale (vgl byvoorbeeld die vensters van ‘n  Kerk in Duitsland wat deur William Morris (1834-1896) ontwerp is). Hoe verbind jy die begrip heilige met die heiliges in jou bundel en in die kerklike tradisie?

Soos ek gesê het, verstaan ek die heiliges as hulle wat aan God wat hulle eerste liefgehad het toegewy is en daarom sy genade ontvang het en gevolglik vol van God se genade is. Die heiliges is ‘n bevestiging van die Evangelie, van die werklikheid van die verlossende en verheerlikende werk van die Heiland. As jy ‘n heilige in sy verheerlikte staat sien, kan jy daaruit aflei dat sy of haar Heiland steeds werksaam is soos in die Evangelies en Handelinge van die Apostels.

Wat my ook tref, is die afbeeldings van die ikone by elke gedig. Is die visuele en woord (gedig) voorkoms vir jou belangrik, en indien wel, waarom?

Die ikone beeld die heiliges in hul verheerlikte staat uit en is dus ‘n viering van die werk van God in hul lewens, en boonop herinner dit aan die gemeenskap van die gelowiges, aan die wolk van getuies rondom ons wat steeds by ons heil betrokke is, deur hul voorbidding by Christus. Op ‘n ligter noot, as iemand nie van die betrokke gedig hou nie, sal hy dalk darem van die ikoon hou. Die gedig en ikoon hoort saam want beide probeer om op verskillende maniere erkenning te gee aan die verheerlikte staat van die heilige. 

Die biografiese aantekeninge oor die heiliges is vir die leser ‘n onskatbare bron van inligting om jou gedigte te verstaan. Dit is duidelik dat jy ‘n kenner van die ikone is. Is jy dit hiermee eens?

Die aantekeninge kom uit die sg. Synaxarion oftewel die Lewe van die Heiliges wat ek elke dag lees en is ‘n bondige samevatting daarvan. Wanneer ek dit lees, ontwikkel ek miskien die behoefte om oor een van die heiliges te skryf, maar daarna volg daar meestal eers‘n proses om ‘n geskikte invalshoek te probeer kry of ‘n gepaste deurlopende beeld. ‘n Mens moet as’t ware eers in kommunie met die heilige tree voor jy oor hom of haar kan skryf en dieselfde geld vir die ikoonskilder, verseker Julia Bridget Hayes wat die ikone geskilder het my. Ek reken, volgens die getuienis van my geoefende oog, dat sy ‘n besonder knap ikonograaf is, wat haar werk met die juiste geestelike ingesteldheid benader. Haar werk is op die Internet te sien.

Kobus, jy staan in die ry van ‘n lang tradisie van digters wat oor heiliges dig. Ek dink hier o.a. aan N.P. van Wyk Louw, Sheila Cussons en I.L. de Villiers (aan wie jy jou bundel o.a. opgedra het). Sou jy jou met die digters oor dié aspek kon vereenselwig? Sou jy jou gedigte ook binne die mistieke verse van Sheilla Cussons en selfs sommige van I.L. de Villiers kon plaas?

Ek het dikwels aan Van Wyk Louw se “Rondloper” gedink, toe ek die gedigte geskryf het, want die “Rondloper” is vir my gevoel ‘n heilige figuur wat ‘n mens maklik in Rusland van ouds sou kon aantref, en ek het ook aan die H. Petrus-gedig van hom gedink, maar ek sal myself uiteraard nou nie in sulke uitgelese geselskap tel nie, om van Cussons nie te praat nie. My gedigte is heelwat eenvoudiger.

Ek het vir I.L die Villiers ná ek so ses of sewe van die sonnette geskryf het, gevra of hy dink daar kan iets van kom en hy het my toe sterk aangemoedig om 40 sonnette oor die heiliges te skryf en dit was natuurlik ‘n groot aansporing, selfs al het ek destyds getwyfel of dit moontlik sou wees. 

Wat jou bundel so anders, so uniek maak, is dat jy die mantel van die sonnet, in afwisselende vorm, as digvorm moeiteloos oor jou gedigte se skouers hang. Plaas dit die heiliges op gelyke voet of is daar ander literêre oorwegings?

Die eerste gedigte, t.w. die oor die H. Serafim van Sarof, was sonnette en ek het toe bloot daarmee aangehou, sonder enige literêre oorwegings. I.L. de Villiers het gedink ek behoort ook rymlose sonnette te probeer, maar tot dusver het ek nog nie sy advies gevolg nie. 

Die sonnet as digvorm kom die eerste keer by Guiitonne d’Arezzo (1230-1294) voor (vg ook Giacomo da Lentino). Die poëtiese tradisie is ryk aan sonnet digters in wisselende vorme. Daar is die bekende Beatrice sonnette van Dante (1265-1321) en Petrarca se 317 sonnette aan Laura  (1304-1374). Verder is daar ‘n lang ry van sonnetdigters. Om net enkeles te noem: William Shakespeare, Rimbaud, Baudelaire, Verlaine, Milton, Wordsworth, Shelley, Keats, W.H. Auden, García Lorca, John Berryman, Remco Campert, Gerrit Achterberg, Rainer Maria Rilke, Walt Whitman en Christopher Reid. Die Afrkaanse poëtiese tradisie is ook ryk aan sonnette. Ek dink aan C. Louis Leipoldt, N.P. van Wyk Louw, D.J. Opperman, Peter Blum, Elisabeth Eybers, Charl-Pierre Naudé en I.L. de Villiers. En nou het jy, Kobus, die tradisie verder verryk. Was die konsekwente rym nie vir jou ‘n struikelblok (skandalon) nie? Dit het vir my nie so voorgekom nie.  

Ek het voorheen vrye verse geskryf, daarom was beslis ‘n aanpassing, veral omdat party woorde oënskynlik geen rymwoorde het nie of altans nie rymwoorde wat in die bepaalde gedig pas nie. Ek probeer natuurlik om rymdwang te vermy. Ek hou die meeste van Keats se rympatroon in Ode to a Nightingale waar elke reël met die derde reël ná hom  rym, en dus ‘n sekere spanning skep wat uiteindelik op ‘n salige wyse deur die rym opgehef word.

Vir my is, as ek een sonnet moet uitsonder, Die heilige Maagd Maria, die moeder van God ‘n juweel. Veral die twee slotreëls is treffend:

Wees bly, braambos wat brand sonder om uit te brand,

ligkolom wat ons lei na u Seun: God en Beloofde land.

Daardie sonnet is gebaseer op die sg. Akathistoslied van Romanos die Melodis, waar hy elke reël met “Wees bly” /”Verheug u”/ “Wees gegroet” begin (afhangende van hoe ‘n mens dit wil vertaal) en dan die Maagd dan so in soortgelyke terme as in my gedig in 12 lang en 12 korter strofes aanroep. Daardie gedig is vol woordspelinge, en interne en slotryme, en word na 1500 jaar steeds daagliks in kloosters in Griekeland en elders gesing.

Kobus, watter sonnet sou jy as jou gunsteling uitsonder?

Sjoe, dis moeilik, want elkeen het sy eie ontstaansgeskiedenis en ‘n mens kan ook jou liefde vir die heilige met jou liefde vir die gedig verwar. Dit gaan om liefde vir Christus in sy heiliges en die poging om daardie liefde uit te druk. Die gedig word vir ‘n mens waardevol omdat dit ‘n mens in staat stel om soos in ‘n liefdeslied aan iets uiting  te gee, en des te meer as dit dalk ‘n geslaagde gedig is.  Dalk  die een oor die H. Evangelis Johannes die Teoloog, die H. Polikarpus, en die H. Isak die Siriër, maar daar is ander ook wat eweneens my besonder na aan die hart lê, as ‘n mens so iets van jou eie gedigte of liefdesliedere mag sê.  

Kobus, nogmaals dankie vir die gesprek. Ek hoop die lesers vind dit ook verrykend.

Dankie, Cas. Die ideaal is mos om ‘n gedig te skryf wat jyself of jou leser by herhaling sal wil lees, so ek hoop elkeen kry ‘n paar daarvan in die bundel. 

Kobus ‘n slotwoord van jou asb.

‘n Mens kan gedigte uit meer as een motief of beweegrede skryf, bv. verontwaardiging of verdriet of vertwyfeling of ontsteltenis, of uit liefde of verwondering of wat ook al, en al daardie beweegredes kan geldig wees. In hierdie bundel het ek veral uit die beweegrede van liefde geskryf, met hier en daar ‘n bietjie verontwaardiging, en probeer om die fokus grootliks op die geliefdes te laat val. So die lesers sal nie veel oor die skrywer, soos in meer persoonlike gedigte,   wys word nie. Ek wou nie die heilige as kapstok gebruik om oor my eie innerlike lewe te skryf nie. Ek hoop die lesers sal daarvoor begrip hê.