Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Deleuze en Guattari (1994:163) gaan in hulle teks, What is philosophy? (1994), en meer spesifiek, die gedeelte wat handel oor kuns, getiteld “Percept, Affect, and Concept” (Deleuze & Guattari, 1994:163), van die volgende standpunt af uit: “Art preserves, and it is the only thing in the world that is preserved.” Dié stelling word op sorgvuldige wyse uitgebrei, met insigte rakende kuns, die kunswerk en sy bestaansmiddele (materiale soos steen, skilderdoek, chemiese kleur, ensovoorts), en die verhouding tussen die kunswerk en die kunstenaar. ’n Werksdefinisie van kuns word voorgehou as “a bloc of sensations, that is to say, a compound of percepts and affects” (Deleuze & Guattari, 1994:164). Die “sensasies” is nie ‘n semiotiese konstruksie nie, maar bestaan uit “persepte” (“percepts”) en “affekte” (“affects”), wat in die “afwesigheid van die mens” as “onafhanklike wese” bestaan. Terselfdertyd beteken dit dat persepte nie iets met persepsies, of affekte met affeksies, te make het nie (Deleuze & Guattari, 1994:164).

Die bestaan van kuns word voorafgegaan deur die moontlikheid van die tevoorskynkoming daarvan. Die bespreking hiervan is belangrik, aangesien dit, op ’n soortgelyke wyse as Grosz (2008:1), ondersoek instel na die omstandighede wat kuns moontlik maak: “… I aim to explore the conditions of art’s emergence, what makes art possible, what concepts art entails, assumes, and elaborates.” Dit is veral sensasies soos klanke en kleure wat die tevoorskynkoming van kuns moontlik maak. Simon O’Sullivan se hoofstuk, getiteld “The Ethicoaesthetics of Affect and the Bloc of Sensations” in Art encounters Deleuze and Guattari (2006), plaas Deleuze en Guattari se hoofstuk oor kuns onder die vergrootglas.

O’Sullivan (2006:53) vra of daar nie iets is wat kuns “definieer” vanuit die perspektief van “vervaardiging” nie: Wat is die ding wat kuns konstitueer “anderkant” sy bestaan as brute saak?, en stel dat daar voorlopig met “styl” volstaan kan word. Dit wil sê, styl is dit wat kuns tot stand bring, maar ook ’n spesifieke samestelling van sensasies preserveer. Hiervolgens word kuns verstaan as ʼn “gekomponeerde ding”, wat “verbygaande sensasies” preserveer. Kuns voer ʼn onafhanklike en selfonderhoudende bestaan in die wêreld en funksioneer onafhanklik van sy produseerder. Hiervolgens kan kuns verstaan word as ʼn soort “monument”, selfs al bestaan dit slegs uit ʼn paar lyne. Deleuze en Guattari (1994:164-165) maak gebruik van die voorbeeld van Emily Dickinson: “… that may be contained in a few marks of a few lines, like a poem by Emily Dickinson”. Kuns word dus verstaan as ʼn monument, maar nie ʼn monument wat die verlede herdenk nie; dit het nie ten doel om ʼn “afwesige-aanwesige” op te roep nie; inteendeel, die monument is die komplekse materiaal of samestelling van woorde en klanke, of toon en kleur (O’Sullivan, 2006:54). Hiermee word wegbeweeg van ʼn dekonstruktiewe paradigma, van die “afwesige-aanwesigheid” van die kunstenaar, van kuns as ʼn soort “spoor” of “handtekening”, en weggedoen met representasie (O’Sullivan, 2006:54). Daar word drie monumentale vorms (“great monumental types”) of variëteite, dit is versameling sensasies, onderskei:

… the vibration, which characterizes the simple sensation (but it is already durable or compound, because it rises and falls, implies a constitutive difference of level, follows an invisible thread that is more nervous than cerebral); the embrace or the clinch (when two sensations resonate in each other by embracing each other so tightly in a clinch of what are no more than “energies”); withdrawal, division, distension (when, on the contrary, two sensations draw apart, release themselves, but so as now to be brought together by the light, the air, or the void that sinks between them or into them, like a wedge that is at once so dense and so light that it extends in every direction as the distance grows, and forms a bloc that no longer needs a support). Vibrating sensation – coupling sensation – opening or splitting, hollowing out sensation (Deleuze & Guattari, 1994:168).

Vir Deleuze en Guattari is kuns ʼn komposisie van persepte en affekte, wat bymekaar gebring word as ʼn sekere ritme – kunstenaars is diegene wat nuwe variëteite of verbindings van affekte na die wêreld  bring. Hiervolgens word kuns as die aktualisering van die virtuele bedink, dit is die beliggaming van ander moontlike wêrelde. Deleuze en Guattari (1994:177) verwys na ’n “Rembrandt-universem” of ’n “Debussy-universem”, maar hierdie universums is nie virtueel of aktueel nie, maar “moontlikhede”; dit wil sê, die “moontlike” as “estetiese kategorie”, die bestaan van wat moontlik is, hetsy die gebeurtenisse werklik of virtueel is (Deleuze & Gauttari, 1994:177). Die kunswerk is nie ʼn representasie nie, maar ʼn uitdrukking van ʼn spesifieke visie op die werklikheid. Die kunstenaar word dan verbeel as ʼn soort profeet, en het die krag van die lewe gesien wat onderliggend is aan die wêreld wat tipies ervaar word. Deur sy of haar artistieke metodes word die ervaring deur ʼn blok van persepte en affekte staan gemaak (O’Sullivan, 2006:54-55).

“Persepte” word deur Deleuze en Guattari (1994:169) as “non-human landscapes of nature” beskryf, en “affekte” as “non-human becomings of man”. Hierdie “becoming” (of “wording” in Afrikaans) word deur O’Sullivan (2006:56) as kritiek op die begrip “Syn” beskou. Waar “syn” staties is, dit wil sê, wat identiteit vir tyd en wyl vasmaak, is “wording” vloeibaar en dinamies. Wording beteken om sensasies te ondergaan, hetsy deur woorde, kleure, klanke, of steen; kuns is die taal van sensasies. Dit kom deur die kunstenaar se styl tot wording, insoverre die wordingsproses dan die vasvang van sensasies is. Vergelyk Deleuze en Guattari (1994:166) in hierdie opsig: “We paint, sculpt, compose, and write with sensations. We paint, sculpt, compose, and write sensations.” Die deelname aan kunswerke moet verstaan word op die vlak van komposisie waar die materiaal sensasie word. Hiervolgens sou betekenis slegs beskryf kan word as die koppelvlak tussen materiaal en sensasie, en het estetiese figure niks met retoriek te make het nie – hulle is sensasies: persepte en affekte, landskappe en gesigte, visioene en wordings (O’ Sullivan, 2006:56). Kuns het nie “opinies” nie, en die digter gebruik woorde en sintaksis om taal te laat huil en sing, en is dit wat “styl” genoem word (Deleuze & Guattari, 1994:176) .

Vervolgens word daar kortliks gekyk na die drie elemente wat Deleuze en Guattari (1994:178) onderskei, naamlik die “vlees” (of “figuur”), die “huis” (of “raamwerk”) en die “kosmos” (of “heelal”), wat insiggewend blyk te wees in die verkenning van relasies tussen die kunstenaar en die kunswerk, asook betreffende die analise van die kunswerk. Die eerste element, die vlees, word nie beskryf as ’n sensasie nie, maar is wel daarin betrokke om sensasies sigbaar te maak. Die vlees beliggaam nie ‘n sensasie nie, maar is dit wat sensasie konstitueer om byvoorbeeld dier of plant te word, en kan beskryf word as “die termometer van wording” (Deleuze & Guattari, 1994:178-179). Die tweede element, die huis (of raamwerk), word deur “onderdele” beskryf, dit is verskillend georiënteerde vlakke wat die vlees van sy raamwerk bedien – die voorgrond en agtergrond, horisontaal en vertikaal, links en regs, reguit en skeef, reglynig en krom (Deleuze & Gauttari, 1994:179). Die derde element is die heelal of kosmos, waarin nie net die oop huis met die landskap kommunikeer nie, maar ook die mees afgeslote huis met die heelal. Die heelal is nie vlees nie, en het ook nie verdelings nie, maar skakel met oneindigheid. Die heelal verskyn as die area van eenvoudige, eenselwige kleur; die figuur is nie meer ʼn bewoner van die plek of die huis nie, maar die heelal wat die huis ondersteun (wording) (Deleuze & Gauttari, 1994:180-181).

Hierdie elemente is nie net belangrik in die beskrywing van relasies by die analise van die kunswerk, soos ’n gedig of skildery nie, maar ook ten opsigte van die kunstenaar se taak om die kunswerk deur sensasie op sigself staan te maak.

Bibliografie

Deleuze, G. & Guattari, F. 1994. What is philosophy? New York: Columbia University Press.

Grosz, E. 2008. Chaos, territory, art. Deleuze and the framing of the earth. New York: Columbia University Press.

O’Sullivan, S. (2006). Art encounters: Deleuze and Guattari. Thoughts beyond representation. London, UK: Palgrave.

Die twintigste Oppikoppi rockfees is pas verby. Elke jaar se fees het ʼn tema – hierdie jaar s’n was “Odyssey” – ʼn digterlike tema. Heel toepaslik en in ware Oppikoppi-styl was poësie ʼn prominente deel van die fees. Groot baniere langs die James Phillips-hoofverhoog het gedigte van o.a. Danie Marais en Finuala Dowling vertoon. So tussen deur die musiek is gedigte voorgelees, onder andere deur Danie Marais, HemelBesem, Jaco van der Merwe (van Bittereinder), Valiant Swart en Erns Grundling. Erns en Toast Coetzer, wat die digkunsprogram saamgestel het, het almal gevra om nie net hul eie werk voor te lees nie, maar ook gedigte van hul eie gunsteling digters. Ek het Marlene van Niekerk se “Nagpsalm” voorgelees met impromptu musikale begeleiding deur ʼn musiekgroep van Soweto. Oppikoppi laat my altyd aan ʼn gedig van Breyten Breytenbach dink, die een oor die “babelaasoggende” toe hy en sy tjom “uit kon stap met ge-oliede koppe en lywe met nuwe krake in iedere sit en lit.” Hy skryf oor ʼn “bliksemse son” wat “naaldskerp ʼn wit doek aan die aarde probeer stik”:

om met spesiale lippe ʼn eerste
bewerige koppie koffie af te sluk –
destyds, tjom, toe ons nog jonk genoeg was
om ons dronk vás te kon vát!

Ek sukkel lank reeds om my dronk vas te vat. Ek kom Oppikoppi toe om myself vir drie dae heeltemal te verloor. Sommige (soos ek) verloor hulself (wel, meestal) in die musiek. Ander slaan hul tente op, haal die rooster uit, maak die koelboks oop, en verlaat nooit die kampeerplek nie. Die algemene kampeerplek staan bekend as Mordor (danksy Tolkien) en die mense wat daar kamp word “prawns” genoem (danksy die film District 9). Dis miskien ʼn kant van Oppikoppi wat oningewydes sukkel om klein te kry: die amper maniese toewyding van die mense om hulself te geniet.

Gert Vlok Nel

Met elke Oppikoppi is daar egter ʼn tipe siniese joernalis wat een of ander verdoemende resensie in ʼn koerant skryf. Hierdie tipe kom nie Oppikoppi toe om te probeer verstaan wat daar aangaan nie. Hulle vra nie vrae nie. Hulle sukkel gewoonlik om iets negatiefs te vind om oor die musiek te skryf, want dis van Suid-Afrika se beste musikante wat hier optree. Dan pik hulle maar op die gehore se bad- en drinkgewoontes. Of hul klere. Of dat die meeste van hulle wit is. Twee sielkundestudente het die fees al probeer psigoanaliseer en het bevind dat die mense daar rou oor die dood van apartheid.

Daar is dus iets wat sulke joernaliste en ander kommentators mis. Ek sukkel om dit te formuleer, juis omdat ʼn mens dieper moet kyk, ʼn paar vrae moet vra om dit te verstaan. Want Oppikoppi is nie net sommer nog ʼn rockfees nie. Dis ʼn fenomeen, ʼn instelling, een wat nou al vir twintig jaar met ons is. In die tyd van die fads en fashions van populêre kultuur is dit ʼn baie lang tyd. Ek het al na soveel feeste gery of gevlieg waarvoor die mense bloot nie opgedaag het nie. Daar is ʼn hele paar organiseerders van sulke feeste wat my nog geld skuld. Dis dus nie maklik om ʼn suksesvolle rockfestival te reël nie.

Hoe kry die organiseerders van Oppikoppi dit reg? En wat mis jy as jy nie ʼn bietjie dieper as die oppervlak grawe nie? Vir my gaan Oppikoppi op ʼn vreemde manier oor die cool van uncool. Om my punt te verduidelik gaan ek nou eers ʼn wye draai moet gooi. Maar wees gewaarsku: Dis ʼn saak waaroor ek nie objektief kan skryf nie.

Die James Phillips verhoog

* * *

Die wêreld is besig om een groot supermark te word. Maatskappye kan slegs oorleef as hulle groot word en markte heeltemal oorheers. Sommige maatskappye se omset is groter as die bruto binnelandse produk van die meerderheid van lande in die wêreld. Hierdie tendens geld nie net vir maatskappye wat yskaste, motorkarre en klere maak nie. Dit geld ook vir die musiekbedryf. Kolossale platemaatskappye toets hul produkte in die groot musiekmarkte van die wêreld uit en stort dit dan orals elders op ʼn groot skaal uit. Miljoene dollars word in bemarking en verspreiding ingestoot. Alles gaan oor omset, oor trefkrag, oor “economies of scale.”

Die middelmoot kraai koning. Die dogter van ʼn hotelmagnaat maak ʼn plaatjie met ʼn deuntjie en dit verkoop. Dit verkoop nie omdat sy innoveer nie. Sy breek nie nuwe grond nie. Sy vervaardig bloot ʼn produk. Die marknavorsing het gewys die mense sal van hierdie en hierdie tipe klank hou. Ons gee vir die mense wat hulle wil hê en hulle gee vir ons hulle geld: “Ag, en sy is so glamorous, ons sal so graag soos sy wou wees, jy weet. Ag, die hondjie in die handsak. En siestog, sy het so oulik tronk toe gegaan.”

Nagtoneel

As ʼn mens nou bemarkingskonsultante moes aanstel om ʼn “brand” – ʼn handelsmerk – vir ʼn rockfees in Suid-Afrika te ontwerp, sou hulle beslis nie met die naam Oppikoppi vorendag gekom het nie. Om die waarheid te sê, dit sou waarskynlik onderaan die lys gewees het. Die naam Oppikoppi klink net nie cool nie. Dit klink soos een of ander oord iewers in die Bosveld waar mans met bierpense en two-tone kakieklere sit en brandewyn drink.

Ek dink dis dalk wat ons gedink het iewers in 1994 toe Dagga-Dirk Uys, die legendariese organiseerder van die Voëlvry-toer, begin het om die koms van ʼn band naweek met Koos Kombuis en Valiant Swart iewers in die Bosveld naby Thabazimbi te adverteer. Hy het die naweek by gigs in Pretoria en omstreke afgekondig en Liela Groenewald, ons woonstelmaat daardie tyd, het plakkate orals in Hatfield opgeplak, soos ʼn mens maar gemaak het as jy in daardie tyd gigs wou adverteer. As ek reg onthou, het die plakkaat juis genoem dat die gigs by die “Oppikoppi-oord” sou plaasvind. Ons woonstel se telefoonnommer is vir navrae opgegee. Daar was min navrae per telefoon, as ek reg onthou, maar verbasend baie mense het opgedaag.

Gedigte op baniere

ʼn Mens moet nou die konteks in ag neem. In daardie jare was daar nie so ʼn lewendige Afrikaanse musiektoneel soos nou nie. Engelse rock bands het ook maar gesukkel, met mense wat sonder oortuiging beweer het dat local lekker is. Almal het geweet dit was nie. Dit was ʼn slegte namaaksel van Amerika. Jy kon aan die gebrek aan kwaliteit sien as ʼn musiekvideo in Suid-Afrika vervaardig is, al het van die bands hard probeer om Amerika na te aap. Daar was maar min bands, platemaatskappye het plaaslike musiek nie juis ernstig opgeneem nie, en daar was nie ʼn kritiese massa van goeie klankingenieurs nie. Dalk het ons aan ʼn kollektiewe minderwaardigheidkompleks gely.

In die jare na Voëlvry het Afrikaanse musiek egter ʼn oplewing getoon. In 1990 het die eerste Houtstok rockfees plaasgevind. Sowat 20 000 mense het dit bygewoon. Die volgende jaar is ʼn soortgelyke fees gehou, maar die bywoning was aansienlik minder. In 1993 is die laaste poging aangewend, maar dit was ʼn reuse flop. Dit het gelyk of die energievlakke van Afrikaanse rockmusiek besig was om af te neem. Daar was ook nie juis ondersteuning van radiostasies vir enigiets wat nie heeltemal middelmoot was nie.

Gedig van Finuala Dowling

Saam met Koos Kombuis, wat reeds ʼn kultusfiguur was, was Valiant Swart egter besig om vir homself as musikant te vestig. Hy het reeds ʼn stewige aanhang in Stellenbosch gehad. In die vroeë 1990s het hy vir ʼn tyd lank in exile in Pretoria kom woon om vir hom ʼn gehoor in die noorde oop te speel. Sy strategie het soos ʼn bom gewerk. Baie vinnig was daar ʼn hele klomp groupies wat ander mense aan hulle krae, of enige ander plek waar hulle vatplek kon kry, na Valiant en Koos se gigs toe te gesleep het.

En dis basies wat gebeur het toe die gig in die Bosveld naby Thabazimbi geadverteer is. ʼn Hele klomp van ons is sak en pak af Bosveld toe in ons VW Beatles en ander skedonke. Alhoewel ons arm studente was, is daar altyd planne gemaak. Daar was die praktyk om nuwe handboeke op rekening te koop by Van Schaiks (wat deur ouers betaal is – hoe kan ouers dan nie vir studente se handboeke betaal nie?) en om die boeke dan oorkant die straat aan Protea Boekhuis te verkoop. Sodoende is kontant verkry vir musiekekspedisies en –eskapades.

Hierdie naweek het dinge aan die rol gesit. Die Bormann familie, wat die plaas besit, en die netwerk mense wat daar ontmoet het, het groter begin dink. Aanvanklik het Oppikoppi bestaan uit hierdie plaas, ’n aantal rondawels, en ʼn kroeg wat letterlik op die koppie is – een met ʼn asemrowende uitsig oor die Bosveld. En ja, daar is soms mans met bierpense en two-tone kakieklere sit en brandewyn drink, maar hulle luister oor die algemeen na goeie musiek.

Harry Kalmer

In Augustus 1995 het die Oppikoppi-span hul eerste rockfestival aangepak. Die naam was bloot “Festival of Rock”. ʼn Verhoog is aan die onderkant van die koppie by die swembad gebou. Dagga-Dirk Uys het weer gehelp met die organiseerwerk. Van heinde en verre het mense met tente, roosters en koelbokse opgedaag. Daar was een groep mense wat hul kampeerplek die “Valiant Swart Gedenklaer” genoem het. Een het selfs die woord “Valiant” in die hare op sy agterkop laat uitskeer. Suid-Afrikaanse rock was besig om ʼn ernstige fan base op te bou. Die line-up het baie Afrikaanse bands ingesluit. Behalwe vir Koos en Valiant, het Paul Riekert se Battery 9 byvoorbeeld opgetree.

Alhoewel Afrikaanse bands nogal prominent was, en die gehoor oorwegend Afrikaanssprekend was, was Oppikoppi nog nooit ʼn Afrikaanse musiekfees nie. Dis deels hoekom dit so suksesvol is. Dit het Afrikaans uit ʼn musikale laer gehaal en deel van Suid-Afrikaanse musiek gemaak. Enige vorm van kreatiwiteit wat afgesonder word in bedompige plekke word mettertyd ingat en steriel. In die Bosveld het kruisbestuiwing op verskillende maniere plaasgevind. Om die waarheid te sê, die mense van Oppikoppi moedig dit nogal aan. So byvoorbeeld het Koos Kombuis al saam met Gito Baloi opgetree, en Piet Botha saam met Vusi Mahlasela.

Dis ʼn belangrike punt wat baie vlietende besoekers aan Oppikoppi mis. Alhoewel die gehore hoofsaaklik Afrikaanssprekend is, luister hulle na ʼn breë spektrum van Suid-Afrikaanse musiek. By Oppikoppi hoor jy nie net rock nie, maar ook jazz, funk, hiphop en kwaito. Dis by Oppikoppi wat Vusi Mahlasela die kompleksie van sy gehoor in Suid-Afrika uitgebrei het.

Madala Kunene

Die eerste fees in 1995 was so suksesvol dat nog ʼn fees die volgende jaar in Augustus gehou is. Die naam was “Festival of Rock 2”. Meer verhoë is gebou, meer bands is geboek, en meer mense het opgedaag. Maar wegholsukses bring ook probleme. Met soveel mense wat opdaag, was ʼn deel van die intimiteit van die eerste fees besig om te verdwyn. ʼn Nuwe tradisie het ontstaan om elke jaar ʼn kleiner fees oor die Paasnaweek te organiseer. Praat maar met die geharde Oppikoppi-aanhangers, alhoewel daar iets besonders is aan sowat twintigduisend mense wat almal in Augustus in die stof ronddans op die maat van rockmusiek, sal almal sê dat die kleiner geleenthede in April hul gunsteling feeste was.

Daar was nou reeds twintig Oppikoppi feeste in Augustus en meer as tien oor die Paasnaweek. Op ʼn stadium het die rockfeeste so groot geword dat daar besluit is om dit na Pretoria se Fonteinedal toe te skuif. Dit sou logistiek makliker maak (hoe organiseer jy storte en toilette vir tienduisend mense in die Bosveld?) asook ʼn meer diverse gehoor lok (die ding van kamp is nou maar eenmaal nie so glamorous as landelike armoede nog te onlangs in jou verlede lê nie). Die logistiek was egter nie altyd so maklik nie (stede bring verkeersknope en regulasies) en selfs ʼn sterk poging by Pretoria se skougronde het nie daarin geslaag om die land se verskillende gehore saam te laat dans nie. Op die ou end is besluit om die feeste weer plaas toe te skuif – in die skadu van die koppie. Soos Suid-Afrika se skole verander, word die gehore wat die fees bywoon ook meer divers.

Vanaf 1996 het ʼn tradisie ontstaan om elke rockfees ʼn ander identiteit te gee. Kunsstudente is betrek by die ontwerp van plakkate. Die jaarlikse kompetisie gee aan hulle die geleentheid om ʼn portefeulje op te bou en om hul werk aan ʼn breër gehoor bekend te stel. Die name wat gekies word is ook nie altyd maklik nie. Soms is dit baie obskuur, soos die Willie Smit festival. Die reklamemateriaal het byvoorbeeld ʼn ster met snorre aan gehad. Die cool van uncool. Willie Smit was ʼn karakter op Bernoldus Niemand se plaat Wie is Bernoldus Niemand? wat oor sy weermagdae gepraat het. Die beste deel van die weermag was die “ballasbak” (sic). My Afrikaanse spelprogram ken nie so ʼn woord nie, maar almal wat in die weermag was, sal verstaan. Dan was daar die “Haat my want ek vreet my hasie” festival. Dit verwys na ʼn liriek van Fokofpolisiekar – “haat my want ek vrees my nasie”. “Wired” kry ʼn doringdraad, ʼn meerkat word afgestof (lank voor Vodacom se walglike figuurtjie) vir “Dust on my meerkat”, en dan is daar die nimlike dassie in die mees onlangse “The way of the Dassie” festival, waarvoor Toast Coetzer spesiaal ʼn boek met Dassie-ismes saamgestel het. Die boek se naam was Das Kapital. Die cool van uncool.

Saam met Erns Grungling en Danie Marais met Cat Power op die verhoog

* * *

Deesdae is dit nie meer nodig om te sê local is lekker nie. Almal weet dit. Daar is nou ʼn hele industrie wat rondom goeie Suid-Afrikaanse musiek ontwikkel het. Soos in die tyd van Voëlvry en selfs met die musiek en liriek-beweging is daar steeds ʼn wisselwerking tussen musiek en poësie. Daar word ook interessante dokumentêre films op groot skerms tydens die fees vertoon en benewens poësie, is daar ʼn toenemende fokus op beeldende kunste en fotografie. Wat musiek betref het ons deesdae ʼn groter aantal goeie klankingenieurs, daar is mense wat uitstekende en uitdagende musiekvideo’s maak. Alhoewel van die groter radiostasies nog agter die klip is, is veral die kampusradiostasies op die voorpunt van goeie Suid-Afrikaanse musiek.

Oppikoppi is natuurlik nie die enigste fees nie, maar dis enig in sy soort. Die mense van Oppikoppi kon die ironiese manier waarmee die span van Voëlvry met Afrikaneridentiteit omgegaan het uithaal, afstof, en tuis maak in ʼn nuwe land. Dit het Afrikaanse musiek deel van Suid-Afrikaanse musiek gemaak, en ons almal staan op sterker bene as gevolg daarvan. As ʼn mens ʼn woord soos Oppikoppi kan neem en dit in ʼn handelsmerk (of “brand”) verander waarmee soveel mense met lang hare en swart klere so sterk identifiseer, verstaan jy die kuns van die cool van uncool. Dan maak dit nie meer saak as die groot platemaatskappye swak musiek aan die massas voer nie. Ons hoef nie meer daaroor bekommerd te wees nie, want ons het ons minderwaardigheidskompleks oorkom. Soos een van Oppikoppi se T-hemde gesê het: “Young, gifted, and staying.”

Erkenning: ʼn Vorige weergawe van hierdie teks het sowat vyf jaar gelede in Pomp verskyn

Insiggewende blog deur Billy Mills op die Guardian se boekeblad, oor hoe die besigheid van gedigte publiseer besig is om te verander. Kort aanhaling daaruit:

“So, where some see poetry as a dying art, I see it as an early and enthusiastic adopter of new technologies, partly because it has to be. Why? Well, if selling what you’re making isn’t going to make anyone rich, but you want to share it with those people who are interested, then you have to work out the cheapest way to do so. And right now it looks like that way is a mix of online, performance and print, with each supporting the other in a new model of publishing, one in which the printed collection is no longer the only accepted mode of publishing but remains a key part of the package. And given the apparent reluctance of most bookshops to stock verse, they’ll be sold mainly online and at events. It may not be big business, but that’s not what it’s setting out to be.”

Lees gerus ook die kommentaar wat op die blog volg.

Enkele dae gelede bevind ek my in ‘n gesprek oor die legendariese Maria Callas (foto). Die oorwerkte argument  van haar passie as wins teenoor tegniese imperfeksies word deur my aangevoer en by wyse van vergelyking swaai die gesprek na Callas se tydgenoot, Renata Tebaldi, wat tegnies weer meesterlik was, maar helaas, ten opsigte van passie veel minder inspirerend.

Nietemin, uiteraard kantel die gesprek verder na die digkuns, want is dit nie ook (dikwels) so dat die vernuftige en tegnies afgeronde vers dikwels ontbreek aan daardie bykans magiese “iets” wat jou laat voel asof die bokant van jou kop weggeblaas word nie? En hoe dikwels is die mees onvergeetlike gedigte nie juis gedigte met bepaalde tegniese tekortkominge nie? Asof die gedig wen aan resonansie júís as gevolg van sy eie onvoltooidheid …

Mark Boog

En daar lees ek enkele dae later toevallig Mark Boog se blog op Poetry oor die skoonheid van die onvoltooide gedig: “Het enige wat erger is dan een gedicht dat niet af is, is een gedicht dat té af is. Elke dichter streeft daarom naar het onvoltooide. Gaat hij te ver, voltooit hij per abuis het gedicht, dan zit hij met een volmaakt ronde, glanzende kei. Er kan met bewondering naar gekeken worden, in een zorgvuldig verlichte vitrinekast doet de kei het uitstekend, maar je kunt er niets mee.”

Vir Boog is die hermetiese digkuns dus nié duister, onbegryplike poësie nie, maar “perfecte, geheel afgewerkte gedichten, waaraan alles klopt, vlekkeloos metrum, smaakvol rijm, die ontoegankelijk zijn: alles is dichtgeplamuurd, tot aan de kieren langs de ramen en de deuren toe.” En dan verder: “Stopt de dichter daarentegen te vroeg, uit luiheid of gemakzucht of simpelweg bij vergissing, verklaart hij zijn gedicht af voordat de juiste graad van onvoltooidheid is bereikt, dan is het resultaat alleen maar slordig. Er zijn overbodige regels, er wringen bijvoeglijke naamwoorden, beelden kloppen net niet en kraken in hun voegen, kunnen elk moment instorten: het gedicht is niet klaar.”

Maar wanneer is die gedig dan “klaar”? Wel, volgende Boog  wanneer die gedig “precies onvoltooid genoeg is”.  Volgens hom moet daar “rafels zijn en scherpe randen, gaten en obstakels, juist zoveel dat het onmogelijk is om het gedicht als een glijbaan te nemen: roetsj, klaar, volgende, maar niet zo veel dat het een stormbaan wordt, die zwoegend en vloekend wordt afgelegd, omdat het nu eenmaal moet. Tussen glij- en stormbaan bevindt zich het punt waarop het gedicht op zijn best is. Het nodigt tot lezen uit maar ook tot herlezen, levert genot én stof tot nadenken, sleept mee én biedt weerstand.”

Mmm, laat ‘n mens dink, nè? My ouma het immers hoeka se tyd al gesê dat té veel van ‘n goeie ding nooit goed is nie … Maak nie saak na watter kant toe nie.

Vir jou leesplesier volg ‘n gedig van Breyten Breytenbach hieronder; vir geen ander rede as dat daar verlede week ‘n hele paar prominente begrafnisse in ons dorp was nie. Een van die persone wat iets by een van dié geleenthede moes sê, het in die winkel kom soek na ‘n gedig met die reël “mag die sooie lig op jou rus” daarin. Breytenbach se vers “groetgedig vir Ampie”, natuurlik. En meteens het dié gedig my holderstebolder gegooi. Watter ongelooflike, onvergeetlike gedig is dit nie!

***

groetgedig vir Ampie

mag die sooie lig op jou rus

lig-lig sodat jy rustig

asem kan haal

en die wasem krul

om jou rooi tong

dat die ritmes jou sus

lig-lig sodat jy terug

mag beweeg bewegingloos

en sonder gewig

in eindelose plooie van die lewe

dat jou vlees mag bewe

met die ekstase van vergaan

want alle bestaan is stof

en word lig

© Breyten Breytenbach (Uit: die windvanger, Human & Rousseau: 2007)

Gisteraand saam met Diff-olie by Steak & Ale gegig. Dis Stiaan van der Walt se band, van die dae voor Afrikaanse rockvideos op MK uitgesaai is. Dís hoe vinnig dinge verander. Deesdae is daar seker meer as ʼn honderd Afrikaanse rock bands. Maar in 2001, toe Pieter Redelinghuys die “nuwe revolusie” in Afrikaanse rock in ʼn artikel in Insig bespreek het, was daar maar ʼn handjievol wat hy as voorbeelde kon noem. Diff-olie was een van hulle. Hulle het intussen opgebreek, maar gisteraand weer hulle byle uitgehaal vir ʼn reünie. Hulle het lank gelede saam met ons in die Abelarde Sanction in Brixton gespeel. Ook ‘n slag by Carfax in Newtown.

So van Brixton gepraat; kom nou die dag op ʼn vreemde cover van The Clash se “Guns of Brixton” af – deur Calexico. Luister gerus hier. Ek dink ek hou daarvan omdat dit so NIE Londen is nie, maar Deep South – op die grens tussen die VSA en Meksiko.

Dis vreemd hoe intens mense kan reageer oor die hele kwessie van digters as rocksterre, ʼn beeld wat meestal heel tong-in-die-kies gebruik word. Ek dink Antjie Krog is die eerste persoon wat die frase “die digter as rock-ster” gebruik het, in haar N.P. van Wyk Louw-gedenklesing in 2004 aan die destydse Randse Afrikaanse Universiteit. In daardie tyd was daar reeds samewerking tussen musikante en digters – soos daar met musiek en liriek in die sewentigs was en met Voëlvry in die tagtigs. Maar die samewerking, meestal in ondergrondse kroeë, het nie juis die media se aandag getrek nie. Eers in 2008, toe ʼn kombinasie van musiek en digkuns by plekke soos Aardklop verskyn, het die hoofstroommedia notisie begin neem; sien byvoorbeeld hierdie artikel deur Kirby van der Merwe.

Vreemd genoeg het die aandag wat poësie in die hoofstroommedia begin geniet het, tot ʼn teenreaksie gelei. So, byvoorbeeld, vaar Maritha Snyman uit teen die aandag wat digterlike debatte in koerante geniet: “Waarheen gaan ons met die sogenaamde literêre kussinggeveg? Soos ek dit het, is al die Afrikaanse dag- en weekblaaie gemik op die gemiddelde Afrikaanse leser. Tog is onder meer By die afgelope paar weke oorgeneem en opgeneem deur ‘n gesprek oor die meriete van ‘n resensie oor ‘n digbundel… Dít terwyl ons weet dat hoogstens 300 eksemplare van digbundels verkoop… Dié diskoers oor poësie raak dus ‘n totaal onbeduidende deel van die geteikende leserspubliek.” (Ek haal nou slegs die kontroversiële deel aan. Snyman se argument is dat lesers ernstige letterkunde begin lees as hulle op ʼn minder intimiderende wyse aan boeke bekendgestel word. Lees die hele artikel hier.)

Nietemin, in reaksie hierop het ek toe by digtervriende uitgevind hoeveel digbundels hulle verkoop en besef dat dit meestal baie meer as die genoemde 300 eksemplare is. In die proses het ek ook weer onder die indruk van die feit gekom dat verkope nie noodwendig as maatstaf vir kwaliteit gebruik kan word nie (iets wat ek as nie-hoofstroom musikant lankal in die oë moes staar, MK se videos het net soveel namaaksels veroorsaak as wat dit ‘n ruimte vir oorspronklike musiek geskep het). Ek skryf toe ʼn tipe spoof op die idee van hoe dit sal wees as digters rocksterre was. Lees dit hier.

Stephanie Nieuwoudt het die rubriek toe met ʼn artikel opgevolg – oor digbundelverkope en die gewildheid van poësie. Lees dit hier. Die artikel is eers lank na dit geskryf is gepubliseer, met Loftus Marais se gedig oor “Die digter as rockstar” seker die belangrikste toevoeging tot die gesprek wat nie in die artikel genoem is nie. Jaco Barnard-Naudé het weer hierop gereageer. Lees dit hier. Met die meeste van sy argumente stem ek saam, alhoewel ek voel dat hy my so effe as ʼn strooipop opgestel het om te karnuffel.

Ek tree binnekort uit as rubriekskrywer by Rapport. Ek dink ek het een of ander tyd in 2005 met die rubrieke begin en ek is bly ek gaan ʼn ruskans gegun word. Om elke tweede week met iets oorspronkliks vorendag te kom is nie maklik nie. Soms tref jy die kol. Meestal mis ʼn mens die teiken of die punt heeltemal. Hier is een van my laaste rubrieke dus, oor hierdie onderwerp wat nou al van verskillende kante bekyk is: Die digter as rockster. Al verskil is dat dit nou so half andersom begin werk: Die rockster as digter:

“Waar en wie is die nuwe jong digters?” vra Antjie Krog ‘n paar jaar gelede. “Poësie is die barometer van ‘n taal se welstand. Te oordeel na wat gepubliseer word, belewe Afrikaans ‘n noodtoestand. So wat gaan aan?” vra sy. Toe sy jonk was, wou almal digters wees. Deesdae wil hulle rocksterre word. Wat het dan verander?

Sy skryf: “My teorie is dat jong wit mense op alle plekke gekontesteer en betwis voel?… My vermoede is dat die jong mense instinktief aangevoel het: bly weg van al die dinge waaroor Afrikaners in hoofletters dink: Politiek, Rugby, Digter. Soek ‘n plek wat hulle niks van weet nie, waar hulle onwelriekende verlede jou nie sal opspoor nie. Soek ‘n plek waar ek hoegenaamd nie contested is nie – aangesien oumense nie die internet verstaan en digiote is, aangesien coloured uitwyk na hip-hop, rap en gospel toe, wyk ons uit na litnet, rock en punk toe.”

Dis vreemd hoe vinnig dinge kan verander. Destyds in 2004, toe Antjie Krog haar toespraak geskryf het, was daar maar min nuwe digters wat in Afrikaans gepubliseer het. Almal was egter opgewonde oor wat in rockmusiek gebeur het. Daar was Karen Zoid en Fokofpolisiekar. Kort daarna het Jan Blohm ook op die toneel verskyn.

Miskien is dit tyd, ses jaar nadat Antjie Krog ‘n hele bohaai met haar toespraak veroorsaak het, om weer na haar argument te kyk. Daar het sedertdien ‘n groot verskuiwing plaasgevind. In plaas van digters wat rocksterre wil word, lyk dit my, wil die rocksterre nou digters word. Laat ek probeer verduidelik.

Deesdae word daar ‘n hele aantal debuutbundels per jaar gepubliseer. Hulle verkoop goed en wen pryse. Dink maar aan Loftus Marais, Ronelda Kamfer, Johannes Prins. En dan is daar onlangse debutante wat reeds tweede bundels publiseer, soos Danie Marais en Carina Stander. Die pasgepubliseerde Nuwe stemme 4-bundel, wat ‘n geleentheid aan nuwe digters gee om gehoor te word, kry ‘n rave review van Joan Hambidge.

Dis ook baie interessant hoe hierdie digters met musiek praat. Loftus Marais skryf ‘n wilde gedig oor die digter as rockstar, wat “woorde trash in hotelkamers”. Ronelda Kamfer praat met Tupac Shakur en Radiohead in haar gedigte. Danie Marais weef lirieke in as deel van baie van sy gedigte.

Dit lyk vir my asof die digters met die rockers in gesprek tree.

Maar iets anders het ook begin gebeur. Ewe skielik begin die rockers hul lyf digter hou. Fokofpolisiekar besluit om hul lirieke as ‘n bundel te publiseer. En in die reeds genoemde Nuwe stemme 4-bundel maak Hunter Kennedy, die liriekskrywer van Fokofpolisiekar, sy buiging as digter.

Is die rede dalk dat rockmusiek besig is om vervelig te word? Waar is die nuwe klanke? Dit voel vir my asof te veel van die Afrikaanse rock bands soos Fokofpolisiekar probeer klink en nie ‘n eie klank ontwikkel nie.

Al werklik nuwe klanke kom op die oomblik van mense soos Die Antwoord en Jack Parow, wat in elk geval hip-hop doen, nie rock nie. So daardie ding van hip-hop as “coloured” en rock as “wit” is ook besig om te vervaag.

Destyds, in 2004, wou Antjie Krog weet of Afrikaanse digters kan skryf oor “stadsheid, ongeankerdheid, enorme bereidheid om te akkommodeer, renons in issues, abandonment, dwelms, vigs, die internet.”

Wel, in 2010 lyk dit asof daardie kwessies sentraal staan tot die digkuns. Stemme wat voorheen van die kantlyn af moes praat, is nou die hoofstroom – gay, bruin, emigrant.

As taal se welstand aan die poësie gemeet word, lyk dit vir my daar is in 2010 glad nie meer sprake van ‘n noodtoestand nie.

Dis so amper asof jong digters van iewers, uit donker hoeke te voorskyn getree het om Antjie Krog te beantwoord.

Bron:

Antjie Krog. “Die beautiful woorde van Van Wyk Louw.” In: Willie Burger (red.) Die oop gesprek: N.P. van Wyk Louw-gedenklesings (Lapa, 2006), pp. 447-464.

Lees ook Annie Klopper se studie van Fokofpolisiekar se lirieke.

My oorspronklike rubriek is hier.

Foto uit 2001, deur Sally Shorkend vir Insig (RIP)

Dit was ‘n moeilike week in die wêreld van ‘n wordende digter…  soms voel leer meer soos teer-en-veer of sweer of skeur.  Kortom:  SEER.  Veral as dit om woorde gaan wat eenmaal êrens in jou vas was, wat die stories moet vertel wat uit jou eie vleis geruk is. 

Maar na die bloedbad, as die wonde skoongelek is en tyd in rowe oor die ergste gate kom kors, kom daar insig by die lig van ‘n swak skildery en ‘n mooi musiekvideo. 

 Die swak skildery is my eie, en ek weet presies hoekom die ding nie “sing” nie.  Daar is geen fokuspunt nie en daar gaan te veel verskillende goed in die skildery aan wat te hewig met mekaar kompeteer.   Daar is te veel teksture wat bots en heelwat lelike, onafgewerkte kolle.  Die gesteelde dele is nie goed in die oppervlak ingewerk nie, sit te los bo-op die doek. Party van die plaksels is onnodig, oorbodig, sekere dele slordig geskilder.  Dis maar morsig. Dit lyk baie soos een van my onlangse gedigte.   

As dit maar net vir my so maklik was om die foute in ‘n vrot gedig raak te sien.  My dosent bel om te troos en sê dit kom met oefening.  Ek probeer haar glo… onthou dan dat dit vier jaar onder ‘n ander dosent se vlerk gevat het voor ek geleer het dat mooi oomblikke met bietjie moeite en “…some clever cropping…” uit ‘n lelike skildery gered kan word.  Maak kleiner. Maak minder.  Moenie al jou grappe gelyk vertel nie.  Kortom: Edit.

 En weet: soms is dit regtig net die proses wat iets van waarde oplewer.

Dis alles waar vir gedigte ook.  Dit hoef nie so seer te wees om aan hulle te sny of heeltemal te skrap en net die mooiste bietjie van die maak-proses te hou nie.

Terwyl ek in my afte my gunsteling musiekvideo kyk om myself op te beur, besef ek dat hier ook iets is om te leer.  Hierdie keer gaan dit oor die alledaagse konteks, die eenvoudige milieu waarbinne al die toordery plaasvind.  Die bed bind die hele storietjie as eenheid saam en alhoewel die beelde oorspronklik en opwindend is, pas hulle perfek in binne die verwysingsraamwerk wat oorspronklik geskep is.  Dis nie nodig om so ver in die vreemde te gaan soek nie…  mens verdwaal te maklik daar in die donkerte van jou eie maaksels.       

Na dese kan ek opstaan uit die diep gat wat ek vir myself ge-dig het.  Ek weet daar sal nog klomp swak werk wees…  maar ten spyte van die flops is daar darem die vertroosting van onvoorwaardelike aanvaarding uit een of ander oord:  Na ‘n bietjie werk hang my lelike skildery in my ma se kamer – sy hou daarvan.  Daar is dus ook hoop vir my vrot verse.