Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

Saterdagaand is die ontvangers van vanjaar se SALA-toekennings tydens die Africa Century International African Writers Conference in Bloemfontein bekendgemaak. In die kategorie vir Afrikaanse digkuns is Johann Lodewyk Marais (foto) as wenner aangewys vir sy bundel Diorama wat verlede jaar verskyn het. Ander benoemdes in dié kategorie was Johann de Lange (Weerlig van die ongeloof) en Marlise Joubert (Splintervlerk). Al drie bundels is deur Protea Boekhuis uitgegee.

Volgens die lofrede, die volgende:

“Diorama bevat van die mees deurdagte gedigte oor die natuur en die mens se verhouding met die natuur wat die afgelope jare in Afrikaans verskyn het. Die bundel is goed gebalanseer deurdat dit op verskillende wyses, in verskillende afdelings en deur middel van ‘n groot verskeidenheid digterlike vorme die leser uitdaag om betrokke te raak en verantwoordelikheid te neem vir verskeie vraagstukke met betrekking tot natuurbewaring en die natuurlike lewe in Suid-Afrika en die res van Afrika.

Deur klemlegging op individue wat op een of ander wyse by natuurbewaring betrokke was, soos Thomas Baines (die skilder wat kolonialisme deur sy skilderye uitgebeeld het), Jan Smuts (‘n kenner van grassoorte en skrywer van Holism and Evolution), Richard Leaky (bekend om sy paleontologiese studies in Kenia) en Jane Goodall (gorilla-kenner), word die sterk verhaalmatige aard van die bundel gesuggereer.

Die bundel word gekenmerk deur sterk progressie, soos deur verskeie resensente aangetoon word. Die eerste afdeling van die bundel bevat gedigte oor die oorsprong van die mens, daarna kom onderskeidelik die diereryk, die voël- en insekteryk en die planteryk onder die vergrootglas (in gedigte wat volgens een resensent met fabels vergelyk kan word) waardeur die evolusieproses en die eenheid van alle lewende vorme op aarde gesuggereer word. Die slotafdelings handel oor die mens as vernietiger van sowel sy eie spesie as die ander spesies op aarde. Sodoende kom daar ‘n holistiese beeld van die lewe op aarde te voorskyn wat ‘n beduidende bydrae lewer ten opsigte van sogenaamde “groen” argumente wat tans oral ter wêreld veld wen. Die mens se verantwoordelikheid as beskemer van alles spesies word sterk gesuggereer.

Literêr gesproke is die bundel van hoogstaande gehalte. Marais word dikwels gekritiseer vir sy kort gedigte wat volgens resensente dikwels eenselwig voorkom. Volgens die insigte van die beoordelaars kan die kort gedigte in afdelings II tot IV egter gesien word as ‘n soort poëtiese skryfievertoning van spesies waarin die aard van elke lewende wese in ‘n kort gedig vasgevang word soos in ‘n foto. Die gedigte in ander afdelings is oor die algemeen goed deurdag en deur middel van interessante en stimulerende intertekstuele verwysings word ‘n groot aantal onderwerpe en ‘n wye verskeidenheid wetenskaplike navorsingsterreine betrek wat deel uitmaak van ‘n diggeweefde verhalende bundel – tematiek wat mense oor grense van ras, klas, kleur en nasionaliteit saambind in hulle gemeenskaplike menslike opdrag van bewaring en verantwoordelike omgang met die aarde en wat daarop lewe.”

Wat ‘n prestasie! Van harte geluk, Johann …

As leestoegif volg een van die gedigte uit die bekroonde bundel:

***

 

Rietduiker

Phalacrocorax africanus

 

Hy het uit die kabbelende water

geglip

en op ‘n seepgladde klip

langs die rivier tussen die mopanies

gewip

e n  h o m  m e t  u i t g e s p r e i d e  v l e r k e

in die wit son

droog gedrup en gedrup.

 

© Johann Lodewyk Marais (Uit: Diorama, 2011: Protea Boekhuis)

 

In my vorige artikel in die reeks Beeld en teks het ek daarop gewys dat wanneer ‘n digter ‘n gedig oor ‘n reeds bestaande kunswerk skryf, daar altyd interpretasie van die oorspronklike kunswerk plaasvind. In hierdie artikel toon ek aan hoe die interpretasie van ‘n bestaande kunswerk wat verteenwoordigend is van ’n bepaalde ideologiese ruimte, vanuit ‘n ander ideologiese ruimte geïnterpreteer kan word. Dit gebeur byvoorbeeld wanneer digters vanuit ‘n postmoderne paradigma kyk na kunswerke wat in die tyd van kolonialisme gemaak is en wat ‘n bepaalde lewens- en wêreldbeskouing wat oudmodies geword het, uitbeeld.

 Op die voorplat van Johann Lodewyk Marais se nuutste bundel, Diorama (2010) word Thomas Baines se kunswerk Herd of buffalo, opposite Garden Island, Victoria Falls (1862) afgebeeld. In Afdeling VI van die bundel verskyn die gedig Thomas Baines wat duidelik inspeel op dié kunswerk.

 

THOMAS BAINES

      [T]he desire of travel once roused within

      my heart was not so easily lulled to rest.

 

Die buffels vlug tot op die rand

van die waterval en steek vas,

breek dan tussen varings deur terug

na waar die jagters staan en wag.

 

Die man sit op ‘n voustoeltjie

met ‘n grysgetinte bladsy

uit sy waterdigte seilsak

en hou die slagting haarfyn dop.

 

Met die bloed van baie diere

aan sy hande sal hy angstig

die geweld van die jag vaslê

en drie aansvoëls inreken.

 

In 1862 onderneem Baines, wat in 1820 in Norfolk gebore is, saam met James Chapman ‘n verkenningstog per ossewa vanaf Kaapstad oor Walvisbaai en die Namibwoestyn na die Ngamimeer en van daar na die Victoria Waterval. Hy was die eerste skilder wat dié asemrowende toneel gade geslaan en op doek verewig het. Die skilderye wat hy tydens hulle 12 dae lange verblyf van dié natuurwonder skilder, word steeds beskou as van die bestes wat ooit gemaak is. In 1865 verskyn ‘n boek met 11 chromolitograwe van dié tonele en 8 bladsye beskrywende teks onder die titel The Victoria Falls, Zambezi River, sketched on the spot by Thomas Baines.

 

Thomas Baines was een van die mees produktiewe Victoriaanse skilders. Sy kuns word gekenmerk deur kleurryke uitbeelding van narratiewe gebeure, soos jag en oorlog. Daarbenewens het hy bekendheid verwerf as ontdekkingsreisiger, kartograaf, dagboekhouer, asook kenner en optekenaar van die natuurlewe. Tussen 1850 en 1854 was hy die amptelike kunstenaar van die Agtste Grensoorlog en in 1858 word hy gekies om Livingstone se Zambezi-ekspedisie te vergesel. Hy het ook reise in Noord-Australië en Engeland onderneem, maar keer telkens terug na sy geliefde Suid-Afrika waar hy tot met sy dood in 1875 woon.

 

Binne die Suid-Afrikaanse kunsgeskiedenis word Baines, saam met Jan Volschenk en Anton Van Wouw, gewoonlik beskou as een van die vroeë koloniale skilders. Die koloniale periode word gekenmerk deur “reportage art”, dus kuns wat verslag doen van die landskap en die bewoners daarvan. As amptelike dokumenteerder was dit Baines se opdrag om lewensgetroue afbeeldings te maak van die kenmerke van die land en die landskap, om die wildlewe te skets, fossiel- en planspesies te versamel en sketse van die inheemse bevolking te maak. Sy kunswerke is deur die Engelse publiek met groot belangstelling ontvang, onder andere omdat dit ‘n vreemde landskap en vreemde inwoners in briljante, uitbundige kleure uitbeeld – in poskoloniale terme dus: ‘n kykie op die “Ander”.

 

Vandag word sy pragtige werk selde uitgestal. Een van die redes daarvoor mag wees omdat dit steeds in verband gebring word met die uitbeelding van imperialisme en ‘n kennissisteem wat geassosieer word met Darwin en Linnaeus as verteenwoordigend van manlike kennis en beheersing van die aarde. In postmoderne terme word dié kuns beskryf deur die term “imperial gaze” wat neerhalend verwys na Britse ekspansionisme en begeerte na die onbekende “Ander”.

 

Verder word Baines dikwels geassosieer met ontdekkingsreisigers soos Stanley en Livingstone wat volgens oorlewering “moeilike” karakters was wat op eie gewin uit was en min respek vir die inheemse bevolking, die natuurskoon of die wilde diere van Afrika gehad het. Baines self het selde gejag. Indien hy iets geskiet het, sou hy die dooie dier eers skets, dit dan deeglik ondersoek, opmeet en sy data dokumenteer alvorens hy dit afslag en ook die organe ondersoek en skets. Daarom onderteken hy baie van sy kunswerke met “Sketched on the spot by Thomas Baines”. As narratiewe kunstenaar het hy die “Ek was daar!”-aspek dikwels uitgebeeld deur homself of spore van sy teenwoordigheid in die kunswerk in te verf. In een kunswerk hang sy skilderye van ‘n olifant en ‘n kameelperd byvoorbeeld teen die grasmure van ‘n Matabele-opperhoof se hut.

 

Dit is duidelik dat Marais se gedig in gesprek tree met ‘n bepaalde interpretasie van Baines se kuns, naamlik die onderliggende kolonialistiese magsdiskoers, soos dit deur Edward Said in Orientalism uiteengesit en in besonderhede deur Foucault bespreek word. Volgens Ashcroft, Griffiths en Tiffin (The Post-colonial studies reader) behels postkoloniale letterkunde “a sustained attention to the imperial process in colonial and neo-colonial societies, and an examination of the strategies to subvert the actual material and discursive effects of that process”. Dit is presies wat Marais met sy gedig beoog, naamlik ‘n dekonstruksie en ondermyning van die logosentriese meesterkodes van die Westerse kultuur deur klemlegging op kolonialistiese aspekte van die Baines-skildery.

 

In die gedig is ‘n alom-teenwoordige fokalisator aan die woord wat die fokus (gaze) in elke strofe verskillend laat val. In die eerste strofe van die gedig word Baines se skildery beskryf wat die buffeljag uitbeeld. Die buffels word in ‘n hinderlaag gelei “na waar die jagters staan en wag”. Die kundige leser sal weet dat die volgende stap is om die trop, op enkeles wat dit regkry om te ontsnap na, te skiet en dat die grootste deel van die karkasse net so vir die aasvoëls (wat in die laaste strofe “ingereken” word) gelaat sal word. In Said se terminologie beeld hierdie toneel die begeerte van die koloniseerder na die gekoloniseerde Ander uit. Oorrompeling en oorheersing (waarvan die uiterste vorm is om die lewe van die Ander te neem) is ingebed in begeerte en versinnebeeld disrespek en die miskenning van die individuele identiteit en die regte van die Ander.

 

Die tweede strofe beeld die imperiale, onbetrokke manlike gaze uit: die skilder wat op sy voustoeltjie sit en alles dokumenteer. Hierdie onbeskaamde toekyk en objektivering van die Ander wat as konkrete objek as skildery op papier verskyn, onderstreep die patriargale paradigma waarbinne die jag plaasvind. Want ook in die jag word die diere objekte wat die bloedlus van die jagter moet bevredig. Ook in dié strofe word dus die stereotiepe signifikasieproses binne die patriargale orde blootgelê.

 

Op suiwer teoretiese vlak verskil die eerste en die tweede strofe van mekaar op grond van die plek van produksie. Die eerste strofe fokus naamlik op ‘n kolonialistiese teks, die skildery van Baines, terwyl die tweede strofe op ‘n diskursiewe handeling fokus – die maak van die skildery. Dié strofe lewer dus inderdaad kommentaar, nie op ‘n politieke sisteem nie, maar op die diskursiewe sisteem as sodanig – ‘n tipies postmodernistiese praktyk in teenstelling met die postkoloniale praktyk van die eerste strofe. In die literêre teorie word die manlike gaze meestal met onderdrukkende magspraktyke geassosieer, soos deur politieke feministe aangetoon. Die koloniale landskap word dikwels metafories aan die vrou gelykgestel wat slegs geken kan word deur dit te penetreer en dan daaroor verslag te doen (dit [op] te teken). Die rol van die Ander (landskap/vrou) word slegs gereken in terme van bevrediging van die man.

 

In die tweede strofe, wat gebaseer is nie op die skildery self nie, maar op ‘n algemeen bekende praktyk van die kunstenaar, naamlik om homself in sy skildery in te teken, word dus die stereotiepe signifikasiepraktyk en identiteitskonstruksie binne die patriargale orde blootgelê en sodoende ondermyn. Die strofe lewer ook kommentaar op die skryfhandeling as sodanig deur te verraai dat die skrywer altyd iewers in sy teks aanwesig is (en nie dood is soos Barthes toentertyd beweer het nie!)

 

In die derde strofe tree die alom-teenwoordige waarnemer in gesprek met die skilder, wanneer hy hom daarvan beskuldig dat hy “die bloed van baie diere / aan sy hande” het. Die feit dat hy “angstig / die geweld van die jag vaslê” maak hom medepligtig aan die jag, want dit is duidelik dat ook hy meegevoer word deur die massaslagting. In hierdie strofe word duidelik kritiek uitgespreek deur ‘n moderne fokalisator, ‘n spreekbuis van postmoderne oortuiginge wat ‘n waarde-oordeel uitspreek oor sowel die kolonialistiese praktyke wat deur die Baines-skildery uitgebeeld word as op tekskonstruksie wat dié waardes uitbeeld en onderskryf.

 

Marais se gedig asook die beskrywing wat hierbo van Thomas Baines gegee word, vertoon meer as slegs oppervlakkige ooreenkoms met die karakter William Gird in Etienne van Heerden se roman Die swye van Mario Salviati (2000). Weer en weer moet dié kunstenaar na sy dood terugkeer na die plek wat as Kameel bekendstaan om

      … die lang nek van die kameelperd bo die bosse te sien uitsteek.

        En dan volg die uitgly uit die saal … en dan die oopvou van die tafeltjie, die skerp reuk van ink soos die agterryer die botteltjies oopskroef terwyl die kameelperd ‘n blaartjie afknabbel uit ‘n boom wat groei in die middel van wat nou ‘n straat is … En, as die ink drooggeblaas is en die botteltjies netjies en sorvuldig weggepak, weer eens die skuurgeluid soos die geweer uit die saalsak getrek word, en opnuut, in die visier, die verwondering oor die pragtige dier.

        Klap die skoot, ruk spelende kinders in Verwydering se koppe nog, en dink hulle dis ‘n kwajong wat al weer in die berg ‘n klipbok skiet …

        (…) Dan moet Gird weer in die saal en hy moet hom wegdraai van die pragtige dier wat lankuit daar in die veld lê, en soos telkens tevore belowe hy homself dat hy sal terugkeer. (p. 219)

 

Ook in hierdie beskrywing word die kunstenaar uitgebeeld wat die pragtige dier (die koloniale Ander) objektiveer, apaties daaroor verslag doen, dit doodskiet as bevestiging van sy besitreg en dan wegry. Die ooreenkoms tussen die signifikasieproses en seksuele begeerte, soos in die gedigbespreking hierbo genoem, word elders in die roman aangetoon:

      As jy dus oor ‘n gegewe plek se verlede iets sinvols wil sê, moet jy jou bepaal by die verleidings tussen geliefdes. En kyk hoe kunstenaars daaraan uiting gegee het. Want is die skep van kuns wat ‘n bepaalde plek of ‘n gegewe tydvak as onderwerp neem, nie self ‘n liefdesdaad nie? (p. 230)

 

Direk in aansluiting by dié uitspraak word dan die verhaal van William Gird en Klein Tietie Xam! vertel en hulle liefde vir mekaar. Maar daar word ook, soos in Marais se gedig, deur SlingerVel Xam! sekere verwyte teen die kunstenaar ingebring: “Waarom kan hy nie net die verkenning, die vroumense wat hulle teëkom, die winste van die ruilhandel, die wild en die landskap geniet nie?” (p. 232). Dan verweer Gird hom: “Iemand moet tussen verlede en toekoms sit en verantwoordelikheid neem vir die verbygaan van dinge …” (p. 233) En dan eindig dié argument in ‘n jagtog wat duur “totdat die twee mans, teë van al die laai en skiet, die dooie bokke met hul perde nary en hier en daar die doodskoot gee.” En kaptein Gird beveel dat sy agterryer die lewers uitsny …

1

Een van die mooiste omslagontwerpe is seer sekerlik die op Johann Lodewyk Marais se Diorama. Ek onthou toe ek destyds my eerste bundel voorgelê het vir publikasie het ek ewe kordaat genoem dat ek graag ‘n Keith Alexander-skildery voorop wou hê.  Maar Nichol & kie was slim genoeg om op die kaartontwerp te besluit.

Diorama spog met ‘n swoele oerwoudstoneel met ‘n bruisende waterval en in die helderste kleure. Poster-agtig mooi. Sommige mense kan dit as kitsch afmaak, maar vir my is dit ‘n koloniale landskapskildery wat bo ‘n kaggel hoort; ‘n Edeniese aanklag teen die mensdom.

Wie onthou nog uit hul studiejare daardie klein geel Duitse boekies? Was dit van Reclam Verlag? Piepklein en in sulke helder kerriegeel omslae. Voorts was daar ook die kartonbuiteblaaie van die ander Duitse tekste met sulke lyntekeninge op.

In Afrikaans dink ek was die voorbladontwerp nog altyd ‘n tipe van ‘n lokmiddel om die koper (en hopelik leser) aan te spoor. Met die klassieke kortverhaalreeks van Human & Rousseau word hiervan wegbeweeg en is die voorblaaie, byna nes Eybers se digbundels al die jare, gestroop van enige ontwerp.

Gaan dit om die inhoud? Die naam van die skrywer? Of moet uitgewers mense lok met voorbladontwerpe? En hoekom was ons al die jare nog so sku vir slapbandboeke? Romans in sierlike blink harde omslae met foto’s en kunstige ontwerpe. Mense koop immers met die oog.

J P Smuts se Burgerband was altyd vir my een van die boeke met die onooglikste voorblaaie. Voorop, ‘n man met ‘n geweer wat skiet na flappende oop boeke. Hoekom dan tog? Mooi voorblaaie was daar tog vele: die skelet op Die anatomie van melancholie, die ontwerpe van Agaat en Die sneeuslaper of Die hemel help ons. Te veel om op te noem. En die gewaagdste? Onthou jy nog As die nood hoog is?

Ek wil ook nog die interessante gesprek ondersoek tussen die omslae van Carol Anne Duffy se Rapture en Joan Hambidge se Vuurwiel. Die leë beddens. Die lakens. Die tematiese ooreenkomste.

Ewe interessant is die keuse van omslag vir die Engelse vertaling van ‘n roman. Watter nuwe “betekenisse” word geaktiveer? Hoe word die keuses gemaak met die oog op ‘n buitelandse mark? Triomf met sy miniatuurskildery teenoor die Bagdad Café-agtige helder voorblad van die Amerikaanse uitgawe. Nogal ‘n heel opwindende tekstuele speletjie wat mens kan speel met omslae en hoe hulle met elke herdruk verander.

 

Dan is daar ook die omslae van Julia Kristeva se vroeëre akademiese boeke. Lesers van Kristeva se werk het deur die jare gewoond geraak aan die jong meisie met die vasgebinde hare en die skerp, skraal gesig. Op latere boeke is die senior Kristeva in pakkie (seker Chanel?) en met gestyfde hare.

 

2

Ek lees in ‘n onderhoud met Spivak (Public Culture 13(1), 2001) in antwoord op die vraag oor haar eie ervaring as vertaler: Toe sy in 1967 haar toets vir haar bestuurslisensie moes aflê, het sy filosofies gewonder oor die antwoorde op haar vrae. Volgens haar het sy gefaal in ‘n lae-vlak epistemiese vertaling wat die Iowa Motorlisensiedepartement aan haar gestel het, maar kon as jong akademikus wel Derrida se Of grammatology vertaal. Spivak gebruik hierdie voorbeeld om aan te toon dat alle leeswerk eintlik ‘n vorm van vertaling is. Probeer en tref.

Mens kan jou net die filosofiese kammagesprek tussen Mr Cop en die jong Indiese intellektueel voorstel; die filosofiese gesprekke oor die nut van driepuntdraaie en die epistemologie van die blindekol.

  

Digstring. Enkele vrae oor die rugstring van ‘n gedig

Louis Esterhuizen in gesprek met Johann Lodewyk Marais

  

RICHARD E. LEAKEY  Here is the Africa of unlimited space, of tranquility and of great beauty.             Die huis met sy wye uitkyk suidwes oor die Groot Skeurvallei bied aan die gesin na maande se ondersoek ‘n verposing.   Hier kan hy Ol Donyo Lengai ver in die vallei sien sluimer en vroegaand die Masaikinders met hulle beeste hoor aankom.   Wanneer die maan oplaas ligtend bo die vlaktes en berge hang, sal hy ‘n oomblik lank terugsit en oor name van spesies peins.

  

Wanneer het jy dié gedig geskryf? Hoe het dit ontstaan?

 

Op 2 Maart 2008, maar ek het daarna weer aan die gedig verander. Ek het op hoёrskool ‘n artikel oor dr. Richard E. Leakey in Die Huisgenoot van 18 Januarie 1974 gelees. Dit vertel van Leakey se ontdekking van ‘n 2,8 miljoen jaar oue skedel aan die oewer van die Rudolfmeer (later die Turkanameer) in Noord-Kenia. Die artikel en ‘n foto van Leakey “met sy ‘Adam'” voor ‘n rak met natuurkundige boeke het ‘n geweldige indruk op my gemaak. Dit het trouens baie tot my jare lange belangstelling in die Leakeys en Kenia bygedra. Vroeg in die 1990’s het ek die charismatiese Richard Leakey twee lesings in Suid-Afrika hoor lewer. Saam met hom op die verhoog van ‘n volgepakte Great Hall van die Universiteit van die Witwatersrand was vermaarde paleoantropoloё soos proff. Phillip V. Tobias en Ron Clarke, en dr. Bob Brain. Leakey het ‘n lesing oor sý paleoantropologiese werk gelewer. Wat ‘n belewenis! Kort daarna het hy by Eskom se Megawattpark oor natuurbewaring in Kenia gepraat. Dié aand het hy korte mette gemaak met Suid-Afrikaners in die gehoor wat teen die CITES-verbod op ivoorhandel gekant was. Na dié besoek het ek omtrent alles gelees wat hy geskryf het. My latere besoeke aan Kenia het my na die Nairobi National Museum geneem waar onder meer van die skedels (eintlik “kroonjuwele”!) te sien is wat die Leakey-familie (en fossielsoekers soos Heslon Mukiri en Kamoya Kimeu!) in Oos-Afrika gevind het. Ek het ook besoek gebring aan museums en parke in verskillende dele van die land wat Richard Leakey as direkteur van die National Kenya Museums en later as direkteur van die Kenya Wildlife Service help vestig en in stand hou het (deur byvoorbeeld ‘n paramilitêre eenheid op die been te bring om wildstropery aan bande te lê). Op die eiland Lamu, hoog op teen die Keniase kus, het ek spesiaal moeite gedoen om Richard en Meave Leakey se Swahili-vakansiehuis te sien. Ek het ook gesprekke met gewone Keniane oor hierdie beroemde én omstrede man gevoer. Kortom, my gedig(gie!) oor Richard E. Leakey het eintlik ‘n lang ontstaansgeskiedenis.

 

Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?

 

My gedigte is selde ná die eerste skryfpoging klaar. Gewoonlik is daar ‘n hele aantal handgeskrewe of getikte weergawes van ‘n gedig. Daarna kry en/of vra ek dikwels terugvoer oor die woordkeuse, woordorde, ritme en versbou. Ek het uitstekende “literêre adviseurs”, wat help om talle gedigte hulle finale vorm te gee. Veral wanneer ‘n mens tussen twee of drie woorde moet kies, help dit baie om ‘n tweede of derde mening te kry. Ek werk hard en dikwels jare lank voordat ek met ‘n gedig tevrede is. Wanneer die gedig eers in ‘n bundel verskyn, is daar min wat ek verder daaraan kan of wil doen. Dan stop ek en bepaal my aandag by nuwe werk.

 

Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?

 

In die lig van wat ek vroeër gesê het, moet dit duidelik wees dat hierdie nie ‘n “toevallige” gedig is wat op die ingewing van die oomblik ontstaan het nie. Die skryf self het weliswaar redelik vinnig verloop, hoewel die gedig aanvanklik in die tweede persoon geskryf is en ek nogal met die slotreël gesukkel het. In die slot wou ek immers iets sê oor Leakey se paleoantropologiese preokkupasie, maar dit op so ‘n manier doen dat die gedig meer as net wetenskaplike feite weergee. Joan Hambidge het in haar resensie van Diorama in Die Burger (23.8.2010) bevind dat die beeldgedigte nie “dordroё navorsingsgedigte” is nie. Dit is vir my ‘n riem onder die hart.

 

Hoe het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?

 

Ek het ‘n resep wat goed vir my werk. Gewoonlik probeer ek die woorde in ‘n redelik beproefde struktuur giet, tel dikwels die lettergrepe in elke versreёl, luister of die klank reg is, en besluit of suggestie genoegsaam bewerkstellig is en die gedig visueel “reg” op die bladsy lyk. Maklik, nie waar nie?

 

Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en met die persoon bespreek? Is daar iemand (of ‘n instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ‘n vers werk?

 

Ja, ek wys graag my gedigte vir dié wat bereid is om as klankbord op te tree en, indien nodig, voorstelle ter verbetering van my gedigte te maak. Renée Marais was veral in die beginjare as ‘t ware ‘n tweede stoel agter my lessenaar. Met haar sintuig vir die poësie en taalgevoeligheid maak sy goeie voorstelle. Sedert 1986 is ek ook ‘n lid van die digtersbyeenkomste onder leiding van vader Bonaventure Hinwood wat gereeld in Pretoria bymekaarkom om mekaar se gedigte te bespreek. Mense soos Hinwood, Henk Havenga, Costa André Georghiou en Kobus van der Riet lewer almal ‘n bydrae tot my werk. Vroeër het Johann de Lange goeie wenke gehad en ek gaan steek soms kers op by die groot Sestiger, D.P.M. Botes. Ek moet ook Martjie Bosman se naam noem. Sy is ‘n intelligente leser van my poësie en kom meermale met uitstekende wenke vorendag. Ek is baie dankbaar vir die bydrae wat sy (en die twee keurders!) tot die afronding van veral Diorama gelewer het. Haar geduld is tot die uiterste beproef, want ek verander nog aan gedigte tot op die finale bladproewe! Dan benut ek ook literêre tydskrifte om van my gedigte afstand te kry en verander hier en daar nadat hulle daarin gepubliseer is. ‘n Digter hoef nie met die kaarte teen die bors te sit en speel nie, en moet ook nie!

 

Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?

 

Die gedig het die eerste keer in Literator 30(3), Augustus 2009 verskyn. Daarna is die gedig in Diorama (2010) opgeneem.

 

Kan jy ‘n ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?

 

Die gedig is op “feitelike gegewens” gebaseer, maar die “fiksie” dra tot suggestie by. Maar moet nooit vergeet nie, ek is baie op feite gesteld. Antjie Krog en Petra Müller het albei al gefrons oor die prioriteit wat ek aan feite in (my) gedigte gee. Ek wil nie leer nie! My benadering is anders.

 

Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?

 

Dit is nie ‘n moeilike gedig nie. Die leser behoort self ‘n antwoord op hierdie vraag te kan gee. Ek dink wel dat die gedig veral iets met verwondering te make het …

 

Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ‘n bepaalde invloed op die totstandkoming van dié betrokke vers gelei het?

 

Daar is sekerlik baie boeke agter hierdie gedig. Daar is nietemin veral ‘n gedeelte in Leakey (en Virginia Morell) se Wildlife Wars: My Battle to Save Kenya’s Elephants (2001) waarin Leakey skryf oor die gesin se woning met ‘n uitsig oor die Groot Skeurvallei “which drops away some fifteen hundred feet and stretches across forty miles”. Op ‘n helder dag “you can see for more than a hundred miles. The highlands of Tanzania’s famous Ngorongoro Crater and the last active volcano in this area, Oldonyo Lengai, are both clearly visible” (p. 24). ‘n Keer het ek tydens ‘n vlug na Nairobi dié vulkaan sien uitbars en by verskillende geleenthede oor die manjifieke Groot Skeurvallei uitgestaar. Leakey skryf mooi oor sy ervarings.

 

Het jy ‘n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ‘n vers werk?

 

Nie noodwendig nie. Ingeligte en literêr geskoolde lesers is belangrik, maar dit gee my groot vreugde indien nieliterêre lesers en lesers wat in ander dissiplines geskool is in my werk belangstel. Die nieliterêre leser is baie belangrik en ek wens ons kan nog meer van hulle in die Afrikaanse poësie geïnteresseerd maak. Die Afrikaanse poësie bied immers ‘n ryk skat. Met my werk oor die omgewing en bietjie belesenheid in die natuurwetenskappe hoop ek om ‘n effens ander dimensie by te dra, al het ek sekerlik voorlopers soos N.P. van Wyk Louw, D.J. Opperman, Ina Rousseau, Wilma Stockenström en T.T. Cloete.

 

In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?

 

Verstegnies verskil die gedig waarskynlik nie baie van my ander gedigte nie. Tematies handel die gedig oor Oos-Afrika, wat al meer en meer ‘n onderwerp van my navorsing en gedagtes is. Ek het die afgelope tyd iets van ‘n digterlike ontploffing beleef en die meeste van die gedigte is geskryf na aanleiding van my Oos-Afrikaanse leeswerk en reise.

 

Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?

 

Nee. Nie alles wat ek skryf handel oor Suid-Afrika en hoef oor Suid-Afrika te handel nie. ‘n Mens sou dit dalk vir wat dit werd is ‘n Keniase of Afrika-gedig kon noem.

 

Kon jy dié vers tot ‘n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?

 

Ek is tevrede met die gedig. Oor Leakey sal ek moontlik nog meer (gedigte) skryf.

 

Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?

 

Die lede van die digtersbyeenkoms het positief op die gedig gereageer. Nadat Literator hierdie en nog ‘n klompie ander gedigte oor figure ontvang het, het die hoofredakteur, prof. Hein Viljoen, laat weet dat hulle “treffend en aktueel” is. Ek het dus niks om oor te kla nie, hoewel die gedig tot dusver deur min ander lesers uitgesonder is.

 

‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ‘n ietsie daarvan.

 

My eerste gedig was ‘n liefdesgedig wat ek oor my skoolmaat, Dalene van Rooyen, geskryf het. Ek was in standerd 5 op Harrismith en ek het haar een aand by ‘n volkspelebyeenkoms raakgeloop, met haar gedans en die aand dolverlief daar weggegaan en lank daarna verlief gebly. Dit sê nogal iets van die poësie dat iets so intens en persoonlik soos die liefde ‘n mens uitdrukking in hierdie medium laat soek of jou hart daarin wil laat uitstort. Ek was in standerd 5 nog geen groot leser nie, maar die muse het my om een of ander rede kom opsoek. Nou ja, eerste liefdes het ‘n manier om ‘n mens by te bly en dalk probeer ek maar nog altyd om daardie eerste gedig oor en oor te skryf en te verbeter! Ons Engels-onderwyseres in die hoёrskool, Miss El Bedford, het ons immers ad nauseam “corrections of corrections” en “corrections of corrections of corrections” laat doen. Dit het, vreemd genoeg, ‘n soort literêre perfeksionisme by my wakker gemaak.

 

Johann Lodewyk Marais Johann Lodewyk Marais is op 21 Desember 1956 in Johannesburg gebore en het in 1975 aan die Hoёrskool Harrismith gematrikuleer. Daarna studeer hy aan die Universiteit van Pretoria waar hy in 2001 ‘n D.Litt.-graad (cum laude) vir sy proefskrif oor Eugène N. Marais se wetenskaplike prosa verwerf. Hy het vroeër onder meer ‘n M.A.-graad (cum laude) oor opleiding in skeppende skryfwerk aan dieselfde Universiteit behaal. Marais debuteer as skeppende skrywer met die digbundel Die somer is ‘n dag oud (1983), waarvoor hy die Ingrid Jonker-prys kry. Hy skryf nog vyf bundels, naamlik Palimpses (1987), By die dinge (1989), Verweerde aardbol (1992), Aves (2002) en Plaaslike kennis (2004). Hy stel ook drie digbundels saam, naamlik Groen: Gedigte oor die omgewing (1990), Ons klein en silwerige planeet: Afrikaanse, Nederlandse en Vlaamse gedigte oor die omgewing (1997, saam met die Amsterdamse digter en letterkundige Ad Zuiderent) en Honderd jaar later: Ter viering van die publikasie van Eugène N. Marais se “Winternag” op 23 Junie 1905 (2006). In 2003 verskyn sy eerste prosawerk, naamlik Lae wolke oor Mosambiek: ‘n Reisboek.  Sy nuutste digbundel Diorama het vanjaar by Protea Boekhuis verskyn. Marais is hoofredakteur van die tydskrif Ensovoort.

 

 

Erkenning: Die konsep van Digstring kom van Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens“.

Om op ver paaie te loop

Costa André Georghiou in gesprek met Johann Lodewyk Marais oor sy jongste digbundel Diorama

* * * 

 

All the arguments to prove man’s superiority cannot shatter

 this hard fact: in suffering the animals are our equals.

Peter Singer, Australiese filosoof

 

Johann Lodewyk Marais Johann Lodewyk Marais is op 21 Desember 1956 in Johannesburg gebore en het in 1975 aan die Hoёrskool Harrismith gematrikuleer. Daarna studeer hy aan die Universiteit van Pretoria waar hy in 2001 ‘n D.Litt.-graad (cum laude) vir sy proefskrif oor Eugène N. Marais se wetenskaplike prosa verwerf. Hy het vroeër onder meer ‘n M.A.-graad (cum laude) oor opleiding in skeppende skryfwerk aan dieselfde Universiteit behaal. Marais debuteer as skeppende skrywer met die digbundel Die somer is ‘n dag oud (1983), waarvoor hy die Ingrid Jonker-prys kry. Hy skryf nog vyf bundels, naamlik Palimpses (1987), By die dinge (1989), Verweerde aardbol (1992), Aves (2002) en Plaaslike kennis (2004). Hy stel ook drie digbundels saam, naamlik Groen: Gedigte oor die omgewing (1990), Ons klein en silwerige planeet: Afrikaanse, Nederlandse en Vlaamse gedigte oor die omgewing (1997, saam met die Amsterdamse digter en letterkundige Ad Zuiderent) en Honderd jaar later: Ter viering van die publikasie van Eugène N. Marais se “Winternag” op 23 Junie 1905 (2006). In 2003 verskyn sy eerste prosawerk, naamlik Lae wolke oor Mosambiek: ‘n Reisboek. Marais is hoofredakteur van die tydskrif Ensovoort.

 

Costa André Georghiou het op 18 Augustus 2010 met Johann Lodewyk Marais in Pretoria gesels. Georghiou en Marais het dieselfde jaar aan die Sekondêre Skool Harrismith gematrikuleer en albei aan die Universiteit van Pretoria gestudeer. Georghiou het daarna vir die Departement van Buitelandse Sake gewerk en as diplomaat Suid-Afrika in Hongkong, Griekeland, Suid-Korea en by die Verenigde Nasies in New York verteenwoordig. Tans is hy ‘n dosent in internasionale politiek aan die Universiteit van Johannesburg. UNISA ken in September 2010 ‘n doktorsgraad in internasionale politiek aan hom toe vir sy proefskrif oor die Amerikaanse politieke wetenskaplike Samuel P. Huntington. Georghiou is ook ‘n bekende klavier- en orrelspeler en werk tans aan sy eerste digbundel.

Georghiou: Johann, dit is vir my ‘n voorreg om hierdie vrae aan jou te stel na aanleiding van die publikasie van jou sewende en jongste digbundel, Diorama (2010). Ons het albei ver paaie geloop oor hierdie “dioramiese” aardbol en het nou meer vrae as ooit tevore.

Baie van jou gedigte herinner ‘n mens nogal aan die werk van ‘n bioloog of ekoloog. Dit kom weer eens in Diorama na vore. Vanwaar jou groot liefde vir die natuur?

Marais: Hoewel ek in Johannesburg gebore is, het ek my eerste twaalf jaar op ‘n plaas in die distrik Harrismith deurgebring waar my ouers geboer het. Wanneer ek oor myself praat, moet ek gewoonlik met hierdie woorde begin! Daarna het ek op Harrismith skoolgegaan waar ‘n mens min of meer altyd Platberg uit die hoek van jou oog kan sien, terwyl die Drakensberge natuurlik nie ver daarvandaan is nie. Hierdie landelike wêreld het nie noodwendig van almal natuurliefhebbers gemaak nie. Is Rocco de Villiers byvoorbeeld ‘n natuurliefhebber? Ek is van vroeg af aan die wisselende seisoene, die strawwe winters, die oostewind van Natal af en die ryk fauna en flora blootgestel. Ek het baie herinneringe aan relatief gelukkige kinderjare.

            Nadat ons op die dorp gaan woon het, het my belangstelling in die natuur voortgeduur. In standerd nege het ek ongelukkig nie biologie as vak gekies nie, wat ek gou daarna bitter berou het. Dit het as ‘t ware my kanse om dier- of veeartsenykunde te gaan studeer die nekslag toegedien. ‘n Keer het ek oorweeg om ‘n veldwagter te word, maar van die plan afgesien nadat ‘n vriend, Bernhard Fourie, volgehou het ‘n mens moet eers ‘n polisieman word voor jy by natuurbewaring kan “inkom”. Hy is ‘n neef van Arnold Schreiber, een van die Nasionale Krugerwildtuin se legendariese veldwagters. Ek het nie vir vier jaar in die polisie kans gesien nie.

            Gelukkig het ek van jongs af heelwat oor die natuur en mense in die natuur gelees. Aanvanklik was dit die werk van skrywers soos Eugène N. Marais, P.J. Schoeman, Sangiro, Jan J. van der Post en Evert F. Potgieter, maar na my universiteitsjare ook buitelandse skrywers soos Konrad Lorenz, Richard E. Leakey, Jane Goodall, Diane Fossey, Biruté M.F. Galdikas, Cynthia Moss, Anne Rasa, Joyce Poole, Frans de Waal en Iain Douglas-Hamilton. My proefskrif oor Marais se wetenskaplike prosa het binne hierdie belangstellingsfeer beslag gekry.

            Vandag het ek talle veldgidse, ‘n verkyker, teleskoop en twee mikroskope waarmee ek die wonder van die natuur probeer bestudeer. Dit is daarom seker te verstane dat ek gevoelig sal wees vir die baatsugtige wyse waarop die mens met die natuur omgaan en hoedat ons vervreem en verwyder geraak het van die omgewing waarin ons leef. In die gesprek wat in Suid-Afrika oor die ewolusie gevoer word, is dit opvallend hoedat dikwels aan die mens ‘n unieke posisie totaal verhewe bo alle ander lewende wesens op aarde toegeken word. Ja, as mens is ek “weinig minder as ‘n goddelike wese” (Psalm 8:6), maar ook trots daarop om een van die primate te wees.

Georghiou: Soos die titel aandui, volg jou nuwe bundel ‘n meer holistiese benadering. Daar is ook baie elemente van “selfbepeinsing”. Dis amper vir my asof jy in jou latere gedigte, en veral nou in Diorama, ‘n meer postmodernistiese benadering begin volg. Jou vroeëre gedigte het oor diere, plante, artefakte en plekke gehandel – dus meer sintuiglik. Ek sien al hoe meer verwysings na spesifieke persone (kyk afdeling VI) en na jouself, na die “ek” (kyk byvoorbeeld “RIV”); dus ‘n selfbewuswording in jou gedigte. Jou kommentaar?

Marais: As ‘n kind van my tyd is daar sekerlik elemente van die postmodernisme in my werk. Wat die selfbewuswording betref, glo ek wel dat ek reeds in Palimpses (1987) my daarmee besig gehou het. Ek beskou my bestaan in ‘n toenemend wyer verband. Aanvanklik was die plaas in die distrik Harrismith die middelpunt van my bestaan, maar ek het geleidelik meer met Suid-Afrika en Afrika kennis gemaak. Ek is ‘n mens van Afrika en moet daarvan rekenskap gee. Die mense na wie ek in my werk verwys is meestal besondere mense oor wie ek gelees het of wat ek die voorreg gehad het om te ontmoet. Waar my mede-Tagtigers veral oor mense in die vermaaklikheidswêreld geskryf het (Johann de Lange het weliswaar uitstekende gedigte oor diere in sy oeuvre), het ek my tot François le Vaillant, Charles Darwin, Phillip V. Tobias, Joy en George Adamson, Richard E. Leakey, Jane Goodall en ‘n klompie ander gewend. In my laai is nuwe gedigte oor Nelson Mandela, die vermoorde Keniase politikus Tom Mboya, Mahatma Gandhi en nog enkele ander. Ek sou wou glo dat ek nie digterlik stagneer nie!

Georghiou: Dink jy daar is toenemend ‘n vervreemding tussen die mens en sy beskouing van hom-/haarself en hoe hy/sy deel uitmaak van die natuur/omgewing?

Marais: Ongetwyfeld. Sedert die Industriële Rewolusie staan die mens grootliks ongevoelig teenoor die natuur. Filosowe soos Martin Heidegger, Hans Jonas, Marthinus Versfeld, J.H. van den Berg, Murray Bookchin, James Lovelock en Peter Singer het op die negatiewe gevolge van hierdie vervreemding gewys. Die mens is ‘n hoogs arrogante spesie wat sy eie oorlewing en welvaart ten koste van ander lewe op aarde wil voortsit. Ons dade teenoor die omgewing skrei ten hemele.

Georghiou: Dit is asof jy in jou gedigte bykans deurentyd jou besorgdheid oor die aftakeling van die natuurlike omgewing aan jou lesers wil uitwys; ‘n soort profetiese blik op wat met die aarde gaan gebeur. Diegene wat jou gedigte lees, is dalk reeds “oorreed”. Maar gaan dit enigsins ‘n impak hê op die menigtes daarbuite wat nie vir die omgewing “omgee” nie.

Marais: Ek is nie heeltemal so seker dat al my lesers al bekeer is nie. Daarvoor is te veel van ons (en dit sluit my dalk ook in) aandadig aan die verkwisting van die aarde se natuurlike hulpbronne. Die bewusmakingsproses het nog ‘n hele pad om te loop. Ideaal gesproke behoort meer oor kwessies geskryf te word wat nie in my poësie aandag kry nie. Jou vraag impliseer waarskynlik ook of die poësie as genre by “die menigtes” sal kan uitkom. Die poësie is weliswaar ‘n betreklik esoteriese genre, maar dit het die vermoë om stadig maar seker na die breë publiek deur te werk. ‘n Enkele gedig in ‘n skoolbloemlesing kan ‘n ontvanklike leser se verbeelding prikkel. Daardie soort ontvanklikes het die potensiaal om ‘n verskil in die gemeenskap te maak (en hulle hoef nie digters of letterkundiges te word nie!).

Georghiou: Die mens se kultuur kom dikwels in opstand teen die natuur. Dink maar aan die slag van diere vir godsdienstige seremonies. Is die behoud van die mens se kultuur nie net so belangrik soos die behoud van die natuur nie?

Marais: Kultuur is belangrik en dit is ons taak om dit te bewaar. Kultuur bly egter nie staties nie en met verloop van tyd raak ons ontslae van sekere gebruike wat eens groot waarde vir ons gehad het. ‘n Masaiman hoef in Kenia en Tanzanië nie meer ‘n leeu dood te maak om sy manlikheid te bewys nie, terwyl die Kataloniërs besluit het om ‘n verbod op stiergevegte te plaas. Ongelukkig word sekere kulturele gebruike nog voortgesit en ons betaal ‘n duur prys daarvoor. Dink maar aan Oosterlinge se opvatting dat renosterhoring ‘n seksstimuleermiddel is, en die eet van walvisvleis in Japan ten koste van die voortbestaan van sekere walvisspesies in die Suidelike Oseane en bosvleis (soos verskillende soorte ape) in tropiese Afrika. Ja wat, ons kan maar van sekere gebruike afstand doen. Godsdienstige seremonies as sodanig het egter waarskynlik ‘n veel kleiner invloed op die uitwissing van spesies as ander praktyke.

Georghiou: Adrian Mitchell skryf: “Most people ignore most poetry / because most poetry ignores most people.” Wat dan is vir jou die nut van die poësie?

Marais: Hierdie vraag word waarskynlik die beste in my gedigte self beantwoord. Daar waar die leser my poetika in en tussen die reëls kan lees. Maar goed, om poësie te skryf het vir my betekenis as deel van ‘n leerproses (byvoorbeeld oor die gedrag van diere), historiese verslagdoening (byvoorbeeld oor my familiegeskiedenis), bewusmaking (byvoorbeeld oor die wonder van lewe om my) en ‘n geheime kode (byvoorbeeld oor die liefde) om na mense na aan my uit te stuur. Dit is ook ‘n medium wat besondere dissipline, strukturering en toewyding verg. ‘n Mens is maar te bly indien daar lesers is wat iets van waarde in die gedigte vind. Ek was nog altyd ontroer oor hoe my Harrismithse lesers of mense wat saam met my navorsing in die Laeveld gedoen het op my gedigte reageer. Kortom, die poësie is ‘n belangrike faset van kultuur. Groot digters soos Federico Garcίa Lorca, T.S. Eliot, Martinus Nijhoff, Pablo Neruda en N.P. van Wyk Louw is spilfigure in hulle onderskeie kulture en oefen groot invloed uit.

Georghiou: Daar is talle Bybelse verwysings in jou gedigte, byvoorbeeld na ‘n “Hemelse Vader” (byvoorbeeld in Aves, 2002) en “God het gesien dat alles goed is” (“Kleinstreepswael” in Diorama). Tog verwys jy gereeld na ewolusioniste soos Charles Darwin (in Aves), Phillip V. Tobias en Richard E. Leakey (albei in Diorama); asook na Sterkfontein waar belangrike opgrawings oor die oorsprong van die mens gedoen is. Veral “Jane Goodall” in Diorama dui op hierdie tweeledigheid. Hoe vereenselwig jy hierdie twee uitgangspunte?

Marais: Gegewe dat my Bybelse verwysings werklik betekenis het en my werk ook ‘n Darwinistiese inslag het, kan dit inderdaad lyk asof hier van ‘n “tweeledigheid” sprake is. Richard Dawkins en ons eie George Claassen sal waarskynlik van mening wees dat dit vanuit ‘n natuurwetenskaplike oogpunt onhoudbaar is. Laat dit maar so wees.

            In my poësie is weliswaar van vroeg af ‘n bemoeienis met die Christelike godsdiens aanwesig, terwyl selfs in my bundels oor die omgewing ‘n hand vol gedigte voorkom waarin ek my met die Christelike godsdiens vereenselwig en bepaalde persoonlike keuses in hierdie verband gemaak het. Gaan kyk maar wat staan in “Die besoek” (in By die dinge, 1989). Ek het in ‘n Christelike huis grootgeword en ek streef nog altyd hierdie waardes na. Maar hoe nou gemaak met die invloedryke Darwinisme wat (gewoonlik?) geen plek aan God gee as die skepper van hemel en aarde en ‘n bemoeier met die mens nie?

            Verlede jaar het ek vir Tydskrif vir Geesteswetenskappe (jaargang 49, nommer 4, Desember 2009) ‘n artikel oor onder meer die Darwinisme in T.T. Cloete se poësie geskryf. Dit het my oor die jare heen opgeval dat die leser toenemend met dieselfde “tweeledigheid” in Cloete se werk gekonfronteer word. Ek wou klarigheid hieroor kry. Die artikel was ‘n poging om te sien hoe hierdie digter met sowel ‘n Bybelse as natuurwetenskaplike belesenheid skryf en hoe hy as Christen (soms “omstrede”) wetenskaplike kennis benut.

            Dit is ‘n uitdaging om denkend met sowel wetenskaplike kennis as God se rol rekening te hou. As sosiaalwetenskaplike by die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing het ek self ervaar hoedat hierdie kennis nie onfeilbaar is nie en hoedat ons krities na die waarheid moet bly soek. In ‘n volgende bundel kan my posisie in hierdie verband dalk duideliker word.

Georghiou: Ek sien “Bosvark” het ‘n verwysing na André P. Brink. Dit laat my terugdink aan ons ontmoeting met hom op 28 Oktober 1974 op Harrismith. Dis asof dié ontmoeting (en later ons bywoning van Breyten Breytenbach se verhoor) ons op skool as “outsiders” geëtiketteer het. Jou kommentaar?

Marais: Brink was in die Oos-Vrystaat om by te wees toe die rolprent Somer gemaak is. Hy het die draaiboek na aanleiding van C.M. van den Heever se (uitstekende!) novelle met dieselfde titel geskryf. Ná die verfilming het hy en sy gesin een aand in die Holiday Inn op Harrismith tuis gegaan. Daar het oom Polly du Plessis, wat getroud was met jou musiekonderwyseres, hom toevallig ontmoet en na julle huis toe genooi. Jy het gebel en gesê daar is “iemand wat my graag wil sien” (sic). Ek was totaal oorbluf toe ek Brink in julle sitkamer aantref, al was ek half gewoond daaraan om interessante en bekende mense by julle “huis van die vier winde” te ontmoet.

Brink se besoek het helaas ‘n nadraai gehad. Ek het kort daarna ‘n besoek van ‘n lid van die Buro vir Staatsveiligheid ontvang. Hy het kom uitvis oor Brink se besoek en my opstel, “Vensters”, waarin ek onder meer geskryf het oor Ahmed Timol wat by John Vorster-plein van die tiende verdieping af itgespring het. Hy wou weet of daar dalk iemand is wat my beïnvloed. Bid jou aan! Ek is ook gewaarsku dat ek voortaan dopgehou sou word, wat wel gebeur het. Ná Brink se besoek het ek geweet selfs ‘n dorp soos Harrismith is vol informante.

            Brink se besoek en my opstelle het my inderdaad as ‘n “outsider” geëtiketteer. Dit het ook my belangstelling in die letterkunde verder geprikkel en my laat besluit om in hierdie rigting te gaan studeer. Vandag is ek wel dankbaar ek en jy kon reeds in standerd nege kritiese stemme laat opgaan oor die soort diskriminerende samelewing waarin ons ons bevind het. Dalk het ek nie genoeg van my kant af gedoen om die stryd teen apartheid te stry nie, maar tydens my laaste twee skooljare was my posisie duidelik en ek was bereid om op my standpunt te staan. Ek en jy was, na my wete, die eerstes wat reeds op skool op Harrismith die oortuiging gehad het om dit te doen.

Georghiou: Na aanleiding van “Kameelperd” (oor plaasbesetting in Zimbabwe), “muti shop” in “Gifbol” en gedigte soos “Plaasaanval” en “Grondsake” wonder ek of die politieke probleme van Afrika ooit vir ware kontinentale besorgdheid oor die aftakeling van die omgewing sal kan plek maak. Voer ons nie maar ‘n verlore stryd in dié opsig nie, soos om ‘n “kolletjie gifblaar” (in “Gifblaar”) te probeer toespan?

Marais: Mense is in Afrika net so wreed teenoor diere as wat hulle teenoor mense is. Die konflik in onder meer Angola, Mosambiek en Zimbabwe het ewe veel tragiese gevolge vir die omgewing as vir die mense van dié lande gehad. Die AK47 en die R1 het ook miljoene diere doodgemaak. Gelukkig is daar in Afrika ook mense wat hard werk om ‘n besorgdheid oor die aftakeling van die omgewing te kweek. Iemand soos die Nobelpryswenner vir Vrede, Wangari Maathai (wie se woorde ek as motto voor in Diorama gebruik), het in Kenia met haar Green Belt Movement miljoene bome geplant en is daar wyd bekend. Ook talle ander individue en organisasies leer die mens om in harmonie met sy omgewing te leef. Vanselfsprekend behoort die kunste ‘n groter rol te speel om mense bewus te maak van hoe belangrik die omgewing is. Ons het met die Afrikaanse letterkunde baie gedoen om van apartheid ontslae te raak, maar ons protesteer nog nie hard genoeg oor wat besig is om met die omgewing te gebeur nie.

Georghiou: Ten slotte, Johann: Volgens Jeremy Reed (in sy essay “The angel of poetry”) “we demand more of the poem than a social conscience”. Dink jy jou gedigte voldoen aan hierdie vereiste?

Marais: Daaroor sal my lesers moet besluit, maar ek hoop tog wel so. Ek sal graag wil hê dat ek vanuit ‘n beskeie perspektief bygedra het tot bewuswording van die implikasies van ons teenwoordigheid op hierdie tragiese dog wonderlike kontinent. Ek beskou myself as ‘n bevoorregte en geseënde mens om enkele aantekeninge hier aan die suidpunt van Afrika te kon maak.

 ***