Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

1.

 

Ná daardie ysingwekkende nagmerrie oor die hanswors het ek geweet ek moet dringend uitvind wat die simboliek beteken. Ek het die begrippe evil clown, fool, joker en jester in die soekenjin gevoer en hoe meer ek nagelees het, hoe meer het die boeiende narratief ontvou.

Die moderne argetipe van die bose hanswors, oftewel die evil/creepy clown het sy beslag gekry in 1986 met die verskyning van Stephen King se gruwelroman, It. Die antagonis is Pennywise the Dancing Clown, ’n hanswors wat jag maak op kinders. Dis interessant om te noem dat King se bose hanswors-karakter geskoei is op die bestaande reeksmoordenaar, John Wayne Gacy wat in 1978 in Chicago gearresteer is is vir die moorde op 33 tienerseuns. Hy is met die dodelike inspuiting tereggestel. Deel van Gacy se modus operandi was om kinders te vermaak tydens kinderpartytjies, kompleet met ’n hansworskostuum en witgeverfde gesig. Die pers het Gacy die ‘Killer Clown’ gedoop; sy oorspronklike alias was ‘Pogo the Clown’. En gaan ’n mens verder terug op die tydlyn van die bose hanswors, dan merk jy dat Gacy op sy beurt beïnvloed was deur die moorddadige hanswors in ’n strokiesprent, The evil clown, wat in die National Lampoon verskyn het.

 

 

Die herkoms van hierdie anti-sosiale hanswors is nie heeltemal duidelik nie, alhoewel die prototipe volledig deur die populêre kultuur geabsorbeer word in die films, musiek, rekenaarspeletjies en animasiekuns van die onlangse verlede. Vroeëre verwysings na ’n moordenaar-hanswors kom voor in Edgar Allan Poe se kortverhaal, “Hop-Frog” (1849), en kan verder teruggevoer word na die pantomime-kunstenaar, Joseph Grimaldi, wie se alter-ego ’n hanswors genaamd Joey was. Dan dink ’n mens ook aan die koning se hofnar tydens die middeleeue, of die sogenaamde archimimus, daardie wrede mimiekkunstenaars wat die spot met oorledenes gedryf het (op hulle eie begrafnisse!) in antieke Rome. Hoe dit ook al sy: volgens kenners is die bose hanswors as moorddadige psigopaat volledig ’n ikoon van die moderne tyd, gevorm tydens die Inligtingsera – ‘n fassinerende persona wat beter belig kan word aan die hand van Jung se werk of Mikhail Bakhtin se teorie van die karnavaleske.

Die impak van ’n blitsverkoperroman op ’n gemeenskap is enorm. Na die verskyning van It het staaltjies en gerugte van hansworse, wat amok maak dwarsoor die VSA, voorgekom. Op 26 Mei 1990 het Marlene Warren van Wellington, Florida, haar voordeur oopgemaak vir ’n bruinoog-hanswors wat vir haar blomme en ballonne gebring het – en sy is noodlottig gewond. Eers in 2017 is Sheila Keen Warren (wat met Marlene Warren se wewenaar getrou het), gearresteer vir die moord op Marlene Warren. Al hoe meer kinders het voorvalle van bose hansworse begin rapporteer, vrese wat waarskynlik aangevuur is deur die ritualistiese satanistiese ontvoerings en moorde op kinders tydens die tagtigerjare (in omgangstaal bekend as die ‘satanic panic’). Dit is moeilik om te onderskei tussen verbeelding en vrees: die polisie het hulle hande vol gehad met geestesversteurdes en misdadigers se bisarre ‘nuwe’ modus operandi. Al hoe meer hansworse het dorpe of begraafplaas op horings geneem…Van die gerugte van bose hansworse wat kinders in woude of bosse probeer weglok het, toon ’n interessante ooreenkoms met die legende van die Rottevanger van Hamelin. Koulrofobie, ’n irrasionele vrees vir hansworse, het met rasse skrede toegeneem.

Maar is/wás ’n hanswors ooit ‘goed’, om mee te begin? Volgens Wolfgang M. Zucker, wat hansworse bestudeer, is die antwoord nee. Mense hou as ’n reël nie veel van hansworse nie, al is dit ook ’n ‘goeie’ een. Veral kinders voel ambivalent teenoor die onpeilbare figuur met die vreemde, ouwêreldse kostuum en witgeverfde gesig wat insgelyks aan ’n dodemasker herinner, maar wat op donker humor en die eksploitasie van ander kapitaliseer. ’n Hanswors is altyd in beheer; hy sê net wat hy wil en hy kom weg met die gevolge daarvan. Laasgenoemde is ook die eienskappe van die koninklike hofnar. Voorts beskik ’n hanswors oor die vermoë om soos ’n kulkunstenaar van gedaante te verander; hy is ’n klassieke metamorf of shapeshifter. Zucker beweer dat die bose hanswors met verloop van tyd gereïnkarneer het tot die internettrol, soos ons dit vandag ken. Die (vals) skuilprofiel is figuurlik gesproke die kostuum/masker – en die trol kom weg met sy wrede poetse, geterg en emosionele aftakeling van ander internetgebruikers, alles vir die trol se eie “vermaak”.

Die gesigsverf van ’n hanswors herinner aan verskeie kulturele uitbeeldings van demone. Volgens antieke Gnostiese sienings is die trickster-god ’n wese wat van gedaante kan verwissel, soos reeds genoem; en hy kan enersyds kinderlik en saggeaard, of andersyds vreesaanjaend en konflikterend optree – ’n verwronge god wat op ’n diaboliese wyse teer op die onskuld van mense. Die begrip trickster-god is so oud soos die mens self en het vele gesigte en name, byvoorbeeld die Sumeriese god Nergal, die Noorse god Loki, Pan, die god van chaos, ensovoort.

Die bose hanswors word ook as wisselterm gebruik vir die begrippe jester, fool, trickster en joker. In ’n pak speelkaarte is die joker bekend as die verkleurmannetjie, die kaart wat kan instaan vir die waarde van enige ander kaart. En in ’n pak Tarot-kaarte word die joker die ‘fool’  genoem: die kaart beskik oor ’n nul-waarde, dit kan dui op die begin of die einde van die Arkana. Dit is alles of niks.

En van die diaboliese na die dualistiese. Die Switserse Gotiese musiekgroep, Lacrimosa, se logo op al hulle musiekalbums vertoon ’n hanswors, wat op sy beurt die lewe in al sy tragikomiese fasette voorstel.

 

 

Die Brechtiaanse punk-kabaretgroep, The Tiger Lillies, se voorsanger, Martyn Jacques tree altyd op in ’n hansworskostuum en bypassend geverfde gesig. Jacques is bekend (of berug) vir sy satiriese, onthutsende en soms erg ontstellende lirieke.

 

 

En van lirieke gepraat: die Nobelpryswenner, Bob Dylan se oeuvre word al vir jare deur akademici en literêre kenners bestudeer vir die simboliese koderings van die begrippe clown, fool of joker.

Van die musiek na die poësie. In Jaco Barnard-Naudé se eksistensialistiese lesing van Marais se “Skoppensboer” maak hy hierdie interessante slotopmerking: Tog is daar in die poging om die lewe as ’n ‘komedie’ voor te stel steeds ’n tragiek: ons is ‘geblinddoek met ’n lamfer-lap’. Die wrang opgewekte luim van die slot gee aan die gedig ’n soort groteske lading, ’n versteurdheid, iets soos die grynsende, geraamte-mombakkies waarmee die Dood konvensioneel esteties verpersoonlik word.

Klik gerus op dié skakel vir die volledige blog:   https://versindaba.co.za/2014/03/19/jaco-barnard-naude-eksistensialisme-in-skoppensboer/?fbclid=IwAR2sgJpDz55L-tbjUnJdsd_UahelJ8VXokW2UhO3pq_kE1CjUTkC5Wq1cq8

 

Skoppensboer

 

I

 

’n Druppel gal is in die soetste wyn;

’n traan is op elk’ vrolik’ snaar,

in elke lag ’n sug van pyn,

in elke roos ’n dowwe blaar.

Die een wat deur die nag

ons pret beloer

en laaste lag,

is Skoppensboer.

 

II

 

Gewis en seker is die woord:

die skatte wat ons opvergaar,

ondanks die sterkste slot en koord

word net vir mot en roes bewaar.

Net pagters ons

van stof en dons

om oor te voer

aan Skoppensboer.

 

III

 

Die heerlikheid van vlees en bloed;

die hare wat die sonlig vang

en weergee in ’n goue gloed:

die dagbreek op elk’ sagte wang

en oge vol van sterreprag

is weerloos teen sy groter mag.

Alreeds begint die rimpel sny;

oor alles hou die wurm wag

en stof en as is al wat bly:

Want swart en droef,

die hoogste troef

oor ál wat roer,

is Skoppensboer.

 

IV

L’ENVOI

 

Gewis is alles net ’n grap!

Ons speel in die komedie mee

geblinddoek met ’n lamfer-lap

wat selfs die son ’n skadu gee.

Wat treur ons tog?

Viool en fluit maak nog geluid;

en lank die nag wat voorlê nog.

Al kan ons nooit volmaaktheid raak,

nog blink die oog en gloei die huid

wat heel die winter blomtyd maak.

Dus onverlee

lag ons maar mee

met elke toer

van Skoppensboer!

 

Eugène N. Marais

 

Hierdie ikoniese gedig kan waarskynlik ook gelees word as ’n tipe spel (‘toer’) van die trickster (of trickster-god).

 

2.

 

G 1 2 3 4 3 2 1

 

Die eerste blok, en nog een. My asem brand, maar die hanswors bly op my spoor; hy kom koggelend nader soos ’n Daddy Long Legs met sy groot, dwars voete en lenige treë.

Ek kyk om na die witgeverfde gesig met die rooi neus en hare, die Renaissance-krawat, en versnel. Hy hardloop geluidloos en ék nael — die intervalle tussen my tekkies rek.

Verby ’n huis met ’n hoë palissade en die Rottweiler met die vlammende tande en skuim om die bek. Toe die hond die hanswors gewaar, gaan sit hy tjankend op sy agterstewe. Om ’n blinde draai gee ek vet, swenk in ’n stuk veld in, kortpad hospitaal toe. Dáár is mense, hulle sal my help.

Ek kyk om. Die hanswors het afgedraai in die teenoorgestelde straat.

In die verte dyns die silwer en blou spreiligte. Ek hardloop; ’n stukkende wekker, ’n metronoom waarvan die hart onreëlmatig begin afloop en my lyf verdwyn tot ek net voete is, een-voor-een-agter-een-voor-een-

In die hospitaal se parkeerarea is daar nie ’n mens in sig nie. Motors glim in die bleeklig, die getuie van ’n verskriklike ontruiming. Niemand. Dan, die geronk van ’n enjin. ’n Ambulans! Die agterste deure is oop, maar daar is nie ’n siel nie. Ek buk vorentoe; betrag die donker kolle soos motorolie op die sement. Die tekstuur is taai as ek daaraan raak. Bloed, al is daar geen teken van die bestuurder of pasiënt nie. Maar ek het nie tyd om te verspeel nie. Ek moet skuiling vind, die hanswors sou kon raai dat ek hierheen gekom het.

Die opname-area is heeltemal vakant. Geen sekuriteit; net ’n stompie wat verlate op die randsteen lê en smeul.

Geen personeel tussen die hokkies met die rekenaars met die flikkerende groen oë nie. ’n Halfgedrinkte beker koffie langs ’n telefoon.

In die wagarea is ’n strooikussing op ’n rusbank ingeduik, asof iemand nog flussies daarop gesit het. ’n Oop tydskrif; bladsye in ’n rolnaat na buite gevou.

Skielik raak ek bewus dat ek bloei — ek trek die sintetiese stof van my pienk bloes weg van die wond, dit kleef daaraan, dit syg dieper in die sypelende maagwond, dit suig. Ek het nog nooit van pienk gehou nie. Nóú is my grootste bekommernis die wond in my buik. Of loop ek al vir lank daarmee — dalk jare — dat die hospitaal bloot ’n kataklismiese sneller in die sigbaarmaking daarvan is? En waarom ervaar ek hoegenaamd geen pyn nie? Ek het nie ’n benul hoe ernstig dit is nie (dit mag fataal ook wees): ek sal ’n drukverband of iets in dier voege in die hande moet kry.

Ek loop na die hysbakke toe, kyk op, die rooi syfers wat ongeduldig bly flits.

Tjieng. Die deure ruis oop. Ek voel die temperatuurverandering, die koel trek wat die geopende staaldeure gewoonlik meebring.

Voor my staan ’n verpleegster met ’n onverbiddelike gesig en groot bril soos dié wat vrouens in die tagtigerjare gedra het en wat haar donker oë nog broeiender laat vertoon. Op ’n trollie ets ’n blou laken die kontoere van ’n lyf. Die gesig is bedek. Ek weet. Ek weet wat dit is. Maar daar is genoeg plek vir ons altwee in die hysbak, waarom gluur sy so na my? Of waarom stap sy nie uit nie, sy en haar trollie? En: waarom gaan sy weer óp as die hysbak in die eerste plek vir die grondvloer bestem was?

Ek kyk na haar groeiende indeksvinger tot sy ’n knoppie druk en die deure weer toesuig. Die volgende oomblik is daar ’n helse slag, soos ’n skag wat val: die reuk van gebrande rubber en metaal gevolg deur ’n oomblikfloute.

Kragonderbreking. Ek voel ’n trilling onder my voete, dan flits die ligte weer aan, Eskom ten volle funksioneel. Vir die eerste keer gewaar ek die geel staandriehoek met die rooi letters: DANGER. Dit was nie voorheen daar nie, of was dit? Was dit?

Die haaigrys deure suis oop, maar waar die hysbak se vloer moet wees, is daar nou net vallende duisternis. ’n Afgrond gaan oop in my keel en ek gil en gil sonder enige geluid.

Voor my staan die hanswors. Hy takseer my lank; dan glimlag hy met sy skerp gevylde tandjies en sê uiteindelik: Hierdie hysbak gaan net áf.

 

Verwysings:

 

https://www.groundzeromedia.org/evil-clown-evil/?fbclid=IwAR3fr_3UCkIaxobsyruNct_–8hVTXEWqLDNJtbYYifISOIeZaA9BIcLbfs

http://www.bbc.com/culture/story/20161019-a-surprising-history-of-the-bad-clown?fbclid=IwAR2kKYImlmw9cIk_TaqGB8MO4eLjhtTuA_q1FI8DW3Ln9wGYZMOvKcuUfaY

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Evil_clown?fbclid=IwAR3A6BOSC3H8JbAoGfnwGFrzK_nFTmt7dVXc3Swe5Du-fIjlXwk-ABzo4QA

https://www.trickedbythelight.com/tbtl/TricksterGod.shtml?fbclid=IwAR2RxlW4P-Fw8eUWfMpqkvxMj7fOpMpXEM1EYud3712-lGbAZw_BZQJLwFg

 

 

 

        

Die hoofkarakter in Stieg Larsson se Millennium-trilogie het ’n onuitwisbare indruk op die hedendaagse zeitgeist gemaak. Die Sweedse aktrise Noomi Rapace vertolk die rol van ’n swaar getatoeëerde Lisbeth Salander in die 2011-film, The girl with the dragon tattoo. Selde was daar so opwindende protagonis soos Salander in moderne fiksie – sy is ’n kuberkraker en ly aan Asperger-sindroom; beskik oor ’n fotografiese geheue; is afsydig, biseksueel, onafhanklik, avontuurlustig en wraaksugtig. Sinoniem met die karakter is ’n tatoeëermerk van ’n draak op haar rug: dit vorm deel van Salander se ikoniese beeld.

Alhoewel die gebruik van tatoeëermerke 5000 jaar oud is, beleef ons die afgelope dekade werklik eers ’n tatoe-renaissance. “Waar het jy daardie mooi tatoe gekry?” skerts ’n vriendin van my onlangs. En sy antwoord laggend haar eie vraag: “Twaalf jaar vir messteek in Pollsmoor.” Dit som in ’n sekere sin die stereotipering, en sy tweeling, vooroordeel, jeens die dra van tatoeëermerke op. Studies rondom die aanbring – en die sielkundige dryfvere – rondom tatoeëermerke word gereeld geloods; dit is veral ’n gewilde onderwerp binne die populêre sielkunde. Hierdie bevindinge moet egter met omsigtigheid benader word. Die dae wat tatoes leuenverklikkers was vir ’n individu se promoskuïtieit, kriminele, verslawende of emosioneel labiele gedrag, is lankal verby. Tatoeëermerke is stadigaan besig om hulle sosiale taboes, wat bloot veldiep is, af te skud. Soortgelyk aan die mites rondom die terugspeel van langspeelplate wat kwansuis obskure, bose boodskappe bevat. Vandag is tatoeëermerke waarskynlik niks meer as ’n teken van selfekspressie of mode nie. Om Johnny Depp aan te haal: “My body is my journal, my tattoos are my story.”

Die woord “tatoe” is afgelei van die Tahitiaanse woord “tatu”, wat streep of vlek beteken, en behels ’n vorm van liggaamsmodifisering waar naalde gebruik word om ink onder die opperhuid aan te bring om die vel se pigment te verander. Die simboliese waarde van tatoes verskil van kultuur tot kultuur en van individu tot individu. Tatoes is onder meer tekens van liefde, assosiasie, stam en etnisiteit, beskerming, dapperheid, godsdiens, rang of seksualiteit. Die nagatiewe konnotasies verbonde aan tatoeëermerke is deels te wyte aan die volgende historiese faktore: (1) Keiser Konstantyn die Grote het in 330 n.C. die tatoeëering van gesigte verbied, terwyl die Tweede Konsilie van Nicea in 787 die tatoeëering van enige deel van die liggaam as ’n heidense praktyk verklaar het. (2) Slawe en gevangenes is met tatoes ‘gemerk’, byvoorbeeld die identifikasie van Jode in konsentrasiekampe deur die Nazi’s, asook die gesigstatoeëermerke wat die Zhou-dinastie in China aan gevangenes en slawe aangebring het. (3) Die negatiewe assosiasies rondom tatoes het later jare van China na Japan oorgespoel. Seevaarders, op hul beurt, het tatoeëerkuns na Europa gebring. ’n Mens kan vandag net jou kop skud oor die ondergrondse ateljees van daardie jare, die angs en die opwinding oor die verbode yk…en die onhigiëniese toerusting wat plek gemaak het vir moderne bio-elektriese werktuig en ’n groter toleransie jeens individualiteit. Baie ateljees is egter steeds laatnag of deurnag oop, omdat voornemende kliënte ná ’n partytjie of ’n paar drankies (waarskynlik heel impulsief) besluit om ’n tatoeëermerk te laat aanbring.

Die joernale van idividue se lewens verskil inderdaad: so sal die narratiewe van hulle liggaamskuns ook verskil. Literêre tatoes is al lankal nie meer ’n nuutjie nie, maar die aanvraag na boek- of poësietatoes het vinnig begin toeneem. Nadat ek honderde fotobeelde van literêre tatoeëermerke bekyk het, het ek tot die volgende gevolgtrekking gekom: literêre tatoes bestaan uit ikoniese tatoes, wat vir die individu ’n subjek of simbool rondom ’n vers of boek beliggaam; en literêre tatoes kan bestaan uit aanhalings, hetsy reëls uit ’n betrokke boek of vers, asook die hele vers, of ’n kombinasie van grafika en aanhalings.

Voorbeelde van ikoniese literêre tatoeëermerke    

Die gesig van Ernest Hemingway:

Die groen lig in The Great Gatsby:

Die vyeboom – en die siening rondom keuses – is geïnspireer deur die onderstaande gedeelte in Sylvia Plath se roman, The Bell Jar. Plath is ’n gunsteling onder vroue as dit by die keuse van literêre tatoeëermerke kom.

“…I saw my life branching out before me like the green fig tree in the story.

From the tip of every branch, like a fat purple fig, a wonderful future beckoned and winked. One fig was a husband and a happy home and children, and another fig was a famous poet and another fig was a brilliant professor, and another fig was Ee Gee, the amazing editor, and another fig was Europe and Africa and South America, and another fig was Constantin and Socrates and Attila and a pack of other lovers with queer names and offbeat professions, and another fig was an Olympic lady crew champion, and beyond and above these figs were many more figs I couldn’t quite make out.

I saw myself sitting in the crotch of this fig tree, starving to death, just because I couldn’t make up my mind which of the figs I would choose. I wanted each and every one of them, but choosing one meant losing all the rest, and, as I sat there, unable to decide, the figs began to wrinkle and go black, and, one by one, they plopped to the ground at my feet.”

Literêre tatoeëermerke: aanhalings en verse

Valentina Tagliabue het die hele Annabel Lee van Edgar Allan Poe op haar rug laat tatoeëer. Tydens ’n onderhoud op Contrawise. org vertel sy meer van die ervaring:

“The tattoo took me about eighteen hours, divided into three days plus one more afternoon to redo some letters. The font is called litos script. Why did I want the entire poem on me? Because my first love in this life is poetry; because when I met the brilliant works of Poe – his novels but especially his poems – they burned my soul so deeply that I wanted a sign of this feeling forever engraved also on my body. The whole text, because you never should break a poem in half or more: all, or nothing.” Tatoeëerkuns van Poe se werk is veral gewild onder aanhangers van die Gotiese subkultuur.

Klik gerus op die volgende skakel om die bekende  Annabel Lee te lees:  https://www.poetryfoundation.org/poems/44885/annabel-lee

Hierdie dame het die volgende aanhaling uit Charles Bukowski se vers op haar ribbes laat tatoeëer.

all theories

like clichés

shot to hell,

all these small faces

looking up

beautiful and believing;

I wish to weep

but sorrow is

stupid.

I wish to believe

but belief is a

graveyard.

we have narrowed it down to

the butcherknife and the

mockingbird

wish us

luck.

Die man in die onderstaande foto het ’n fragment uit Allen Ginsberg se vers, America, op sy arm laat tatoeëer.

Klik gerus op die skakel om die hele gedig te lees. https://www.poetryfoundation.org/poems/49305/america-56d22b41f119f

En vervolgens Robert Frost: die immergroen Stopping by woods on a snowy evening.

Whose woods these are I think I know.

His house is in the village though;

He will not see me stopping here

To watch his woods fill up with snow.

My little horse must think it queer

To stop without a farmhouse near

Between the woods and frozen lake

The darkest evening of the year.

He gives his harness bells a shake

To ask if there is some mistake.

The only other sound’s the sweep

Of easy wind and downy flake.

The woods are lovely, dark and deep,

But I have promises to keep,

And miles to go before I sleep,

And miles to go before I sleep.

*

Die gewilde Maya Angelou, soos die refrein, “Still I rise”, op hierdie vrou se arm getuig:

Still I rise

You may write me down in history

With your bitter, twisted lies,

You may trod me in the very dirt

But still, like dust, I’ll rise.

Does my sassiness upset you?

Why are you beset with gloom?

‘Cause I walk like I’ve got oil wells

Pumping in my living room.

Just like moons and like suns,

With the certainty of tides,

Just like hopes springing high,

Still I’ll rise.

Did you want to see me broken?

Bowed head and lowered eyes?

Shoulders falling down like teardrops,

Weakened by my soulful cries?

Does my haughtiness offend you?

Don’t you take it awful hard

‘Cause I laugh like I’ve got gold mines

Diggin’ in my own backyard.

You may shoot me with your words,

You may cut me with your eyes,

You may kill me with your hatefulness,

But still, like air, I’ll rise.

Does my sexiness upset you?

Does it come as a surprise

That I dance like I’ve got diamonds

At the meeting of my thighs?

Out of the huts of history’s shame

I rise

Up from a past that’s rooted in pain

I rise

I’m a black ocean, leaping and wide,

Welling and swelling I bear in the tide.

Leaving behind nights of terror and fear

I rise

Into a daybreak that’s wondrously clear

I rise

Bringing the gifts that my ancestors gave,

I am the dream and the hope of the slave.

I rise

I rise

I rise.

Onderskeidend is natuurlik die betrokke individue en tatoeëerkunstenaars se vertolking van gekose literêre tatoes. “There is a bluebird in my heart that / wants to get out” van Bukowski word onder meer verbeeld as ’n anatomiese hart met ’n gevange voëltjie voel binne-in, of bloot net grafika van hierdie blou lyster. Die grootte en lettertipe, en die spesifieke lokalisering op die liggaam speel ’n intieme rol in die subjektiewe interpretasie van die idee of beeld. Die draers van literêre tatoes is diskreet in die keuses van hulle kuns (en verkies meesal net één (literêre) tatoe; smaakvol, en aggressie is opvallend afwesig.) Oor die redes vir hierdie liggaamskuns kan ’n mens lank spekuleer. In baie gevalle funksioneer die tatoeëermerke as ’n herinnering aan ’n moeilike tydperk in die persoon se lewe: die tatoe “merk” die persoonlike swaarkry as ’n liminale gebeurtenis, wat op sy beurt dien as tipe trofee vir die persoon se deursettingsvermoë. Hierdie herinnering dien dan as motivering om sterk of moedig te wees later. Die rol van die sosiale media lei tot nabootsing in die keuse van tatoes onder verbruikers, soos dit blyk uit die voorbeelde wat ek bekyk het via Google Image, Tumblr, Pinterest en Instagram. Die koste verbonde aan ’n tatoe, asook die beskikbaarheid van goeie of bekwame tatoeëerkunstenaars, is deurslaggewend in die finale keuse. Die populêre kultuur van die dag beïnvloed eweneens mense se sienswyses (byvoorbeeld Harry Potter), alhoewel aanhalings van Shakespeare steeds gewild blyk te wees. Sommige literêre tatoes signalleer bloot aangename herinneringe, soos die voorliefde vir Alice in Wonderland-tatoeëerkuns. Om die woorde van ’n vers te laat vervlees, of om ’n bloudruk daarvan op jou liggaam te ets vra vir diéper bepeinsing as ’n tatoeëermerk wat terloops na ’n verloopte partytjie bekom is.

Verwysings:

https://en.wikipedia.org/wiki/Tattoo

https://www.psychologytoday.com/us/blog/swim-in-denial/201310/if-tattoos-could-talk

https://www.poetryfoundation.org/poems

Reeds in 2008 wys Leti Kleyn op die hernude belangstellings in die ouer Afrikaanse digters se werk, soos byvoorbeeld die herdrukke, vertalings en geleentheidsbundels van onder meer Ingrid Jonker en Eugène Marais se oeuvres. Met die onlangse verskyning van Vlam in die sneeu, ’n bestekopname van liefdesbriewe tussen Jonker en André P Brink, asook Carel van der Merwe se Donker Stroom oor Eugène Marais, blyk dit duidelik dat Jonker sowel as Marais steeds gewild bly onder die leserspubliek – soos ook die groeiende korpus metatekste rondom hulle werk getuig. Die rolprente Black Butterflies en Die Wonderwerker bevestig in ’n sekere sin hierdie ikoniese status. In die eerste deel van die blog is daar gekyk na die Ars poetikale invalshoeke en tendense in die filmkuns wat oor die lewens en werk van historiese digters handel (https://versindaba.co.za/2015/10/11/nini-bennett-digters-in-die-filmkuns/). In hierdie tweede aflewering van die blog word daar ’n vernouende fokus op Suid-Afrikaanse digters gestel.

Black Butterflies (2011)

In laasgenoemde Nederlandse filmproduksie wat in Engels vervaardig is, word Jonker se verhouding met Jack Cope, ander minnaars, haar vader, Abraham Jonker, en haar digterskap as uiting van protes teen die Apartheidsregime belig. Alhoewel die rolprent gemengde reaksie plaaslik en in Nederland ontlok het, ontvang Carice van Houten die filmprys as beste aktrise tydens die 2011-Tribeca-filmfees in New York. Die prent is ook genomineer vir nege SAFTA-toekennings en kry ’n gunstige resepsie in The New York Times. Dit is egter jammer dat die film werklikheidsgetrouheid moes inboet deur ’n “fiktiewe” André P Brink in die karakter van “Eugène Maritz” in die biografiese narratief in te skryf. Ironies genoeg fokus dit juis die aandag op Brink! Sommige literêre kritici, soos JC Kannemeyer, spreek hulle twyfel oor die (moontlik oorskatte) oeuvre van Jonker uit, en deel die mening dat dit inderwaarheid Jonker se kultusstatus is wat generasies lesers bly aangryp. In ‘n onlangse studie word Jonker se lewe as ’n argetipe van die sprokie, Die Rooi Skoene, geanaliseer (http://www.litnet.co.za/was-ingrid-jonker-n-slagoffer-van-die-rooi-skoene/). Die skeptisisme ten spyt, is Jonker se werk onder meer vertaal in Zoeloe, Hindi, Pools, Duits en Russies. Brink verwys na haar klein, maar seminale bydrae as digter, en dat sy verse skryf wat sing in die universele hartsaal van die mens. Jonker is by verre die gewildste digter op die sosiale media, en heelwat van die huldigingsbladsye en inisiatiewe om haar nagedagtenis te herdenk, word deur haar dogter, Simone Garcia Marques, geadministreer.

Die Wonderwerker (2012)

In 1908 daag Eugène Marais, siek aan malaria, op by die Van Rooyen-gesin in die Waterberg in Limpopo, waar hy vertoef en sy navorsing oor termiete en bobbejane doen. Marais se digterskap word verbeeld as deel van ’n groter, maar rustelose intellektuele soeke. Dawid Minnaar skitter in die hoofrol as ’n charismatiese Marais wat die lewens van ’n boeregemeenskap verander; hy word die klassieke Buitestaander, ’n enigmatiese vreemdeling en ‘dokter’ wat siekes in die distrik genees en “mesmeraais”. Die besondere kinematografie verdien vermelding, byvoorbeeld die tonele waar ’n termietnes oopgemaak word. Die prent herinner aan visuele poësie, en Marais se gedig, Winternag, word geplaas teen die groter tafereel van dié digter en natuurkenner se gedagtewêreld. Ben Ludik sorg eweneens vir ’n mooi klankbaan. Ten spyte van die kritiek van enkele literêre kommentators op die internet, is dit belangrik om te onthou dat ’n Suid-Afrikaanse rolprent soos hierdie (met ’n veel kleiner begroting as sy oorsese eweknieë) suksesvol kon kompeteer met ’n gunstige IMDb-gradering (7.2/10); ’n rolprent waarvoor Leon van Nierop sonder huiwering 9/10 gegee het.

Total Eclipse (1995)

In hierdie biografiese drama val die soeklig op die verhouding tussen die Franse digters, Paul Verlaine en Arthur Rimbaud. Leonardo DiCaprio oortuig in die hoofrol as die genie en infant terrible, Rimbaud, en die draaiboek herinner plek-plek aan ‘n manlike weergawe van Nabokov se meesterroman, Lolita. Verlaine tree sadisties en manipulerend op teenoor sy sewentienjarige swanger vrou, ’n siklus van emosionele geweld wat die sestienjarige Rimbaud op sy beurt weer teenoor Verlaine voortsit. Beide Verlaine en Rimbaud is labiel en eindelik disintegreer hulle psigologies – en beland Verlaine in die gevangenis nadat hy Rimbaud tydens ’n onderonsie in die hand skiet. Die prent gee ’n onthutsende kyk op die ontstuimige aard van Rimbaud se kreatiwiteit, gevoed deur anargie en die minagtiging van sosiale kodes. Rimbaud se dig- en skryfwerk het ’n groot invloed uitgeoefen op generasies skrywers, digters, skilders en musici, en kan ook as ’n voorloper van Surrealisme en Dadaïsme (naas sy invloed op Simbolisme) gesien word. Vervolgens die gedig, Eternity van Rimbaud wat in die slottoneel van die film genoem word.

It has been found again.

What ? – Eternity.

It is the sea fled away

With the sun.

 

Sentinel soul,

Let us whisper the confession

Of the night full of nothingness

And the day on fire.

 

From human approbation,

From common urges

You diverge here

And fly off as you may.

 

Since from you alone,

Satiny embers,

Duty breathes

Without anyone saying : at last.

Here is no hope,

No orietur.

Knowledge and fortitude,

Torture is certain.

 

It has been found again.

What ? – Eternity.

It is the sea fled away

With the sun.

The Raven (2012)

Hierdie bonatuurlike riller handel oor ’n reeksmoordenaar wat figmente uit die skrywer-digter, Edgar Allan Poe se gruverhale gebruik om “leidrade” vir volgende moorde te verskaf, en só kat-en-muis met die polisie en Poe begin speel. Biografiese verwysings in die film is die uitbeelding van Poe se laaste dae, en die sinistêre omstandighede waaronder hy dood aangetref is op ‘n parkbank. Die intrige is fyn en slim bedink, en werk verruimend deur die verhaalgebeure self as ’n Gotiese gruverhaal aan te bied (Poe was ’n groot eksponent van Gotiese literatuur). Ten spyte van kritiek, is dit ’n film wat getuig van waagmoed en byvoorbeeld nie huiwer om die soeklig op Poe se vermeende nekromanie te laat val nie. Die rolprent sluit dan ook gepas met die eerste strofe uit dié treffende gedig van Poe (A Dream within a Dream) ná sy eienaardige dood.

Take this kiss upon the brow!

And, in parting from you now,

Thus much let me avow-

You are not wrong, who deem

That my days have been a dream;

Yet if hope has flown away

In a night, or in a day,

In a vision, or in none,

Is it therefore the less gone?

All that we see or seem

Is but a dream within a dream.

En van donker Gotika na die eindpunt van die skaal: Songs from the Second Floor (2000) is ’n nihilistiese rolprent wat swaar dra aan invloede van Cinema Noir, en waarin eksistensie en sin uitgedaag en negeer word. In skrille kontras hierteenoor staan Shakespeare in Love (1998), ’n genietlike en verglansde voorstelling van ’n jong Shakespeare se liefdesintriges, geldnood, ensomeer. Van skeppende invalshoeke rondom die tematiek van digters, biografies of fiktief, en digterskap in al sy fasette ontbreek dit filmvervaardigers nie. Tog moet die impak van Dead Poets Society (1989) nie onderskat word nie. Ná Robin Williams se selfdood  verlede jaar het huldeblyke en elegieë van digters en bewonderaars bly instroom na nuus- en ander elektroniese netwerke: Williams is ikonies tot lewe gewek na analogie van sy rol as die geliefde onderwyser, John Keating (O Captain! My Captain!). In bykans alle digfilms is dié fokale punt teenwoordig: digters word voorgestel as (dikwels masochistiese) beoefenaars van digkuns, met al die verrukkinge en verdriet – en die ewige spanning tussen die binêre kragte van noodlot en wonder – wat die kunsvorm vergesel. Vir diegene wat meer wil lees of na ander films oor die onderwerp wil kyk, hier volg ’n meer volledige lys. (http://www.imdb.com/list/ls050659361/).

Bibliografie

Kannemeyer, J.C. 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Pretoria, Kaapstad & Johannesburg: Academica.

Black Butterflies. IDTV & Cool Beans. Riba Film International (rolprent). 2011

Die Wonderwerker.  Sonneblom Films (rolprent). 2012

The Raven.  Filmnation Entertainment. Relativity Media (rolprent). 2012

Total Eclipse. Fine Line Features (rolprent). 1995

http://www.poemhunter.com/  (Besoek 10 November 2015).

http://www.litnet.co.za/n-ander-bestekopname-van-die-afrikaanse-po-e-sie-2004-2007/ (Besoek 11 November 2015).

http://www.nytimes.com/2012/03/02/movies/black-butterflies-a-biopic-about-the-poet-ingrid-jonker.html?_r=0  (Besoek 11 November 2015).

Volgens ‘n berig in The Guardian het die legendariese “Poe Toaster” nie verlede maand soos gebruiklik sy opwagting gemaak by Edgar Allan Poe se graf soos hy die die afgelope 60 jaar gedoen het nie. Sedert 1949 het dié onbekende bewonderaar elke jaar gedurende die nag van 18 en 19 Januarie hom met ‘n halwe bottel duur Franse cognac en drie bloedrooi rose op Poe se verjaarsdag by die graf by Westminister Hall aangemeld en ‘n tyd daar vertoef terwyl hy die bottel cognac klaar drink.

Die ritueel word etlike jare reeds deur honderde nuuskieriges dopgehou, so ook vanjaar, maar helaas, die in swart geklede figuur het nié sy opwagting gemaak nie … Volgens Jeffrey Savoye, voorsitter van die Edgar Allan Poe Society het die drinker normaalweg tussen middernag en 5 uur aangekom, maar vanjaar – die 201ste herdenking van Poe se geboortedag – moes die nuuskieriges hul tyd verwyl met voordragte van Poe se werk.

Presies wat die afwesigheid tot gevolg gehad het, is natuurlik ‘n ope vraag. Sommiges reken dat dit gewoon te moeilik geraak het vir die geheimsinnige om die graf ongesiens te bereik; enkele jare gelede was daar blykbaar selfs ‘n gestoeiery in ‘n poging om die donker figuur se mantel van hom af te pluk. Ander, natuurlik, vrees die ergste en wonder of Poe se beroemste gedig “The Raven” se refrein van “Nevermore, nevermore” nie dalk op ‘n ongemaklike manier waar geword het nie …

Nietemin, vir jou leesplesier plaas ek vanoggend die laaste drie strofes uit dié gedig van Poe.

***

Die afgelope maande was die DBNL (Digitale Bibliotheek van de Nederlandse Letteren) besig om hul boekvoorraad digitaal voor te berei vir plasing op die internet en gister het hulle die skakels na al die klassieke Afrikaanse brontekste aan ons gestuur. Inderdaad ‘n magdom boeke oor sowel Afrikaans as die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Wat ‘n ongelooflike skat is dit nie wat hierdeur beskikbaar gestel word nie! Die volledige indeks kan hier bekyk (en gelees!) word.

Nog nuwe plasings op die webblad is ‘n inskrywing oor “lost causes” deur Andries Bezuidenhout en Charl-Pierre wat ‘n skakel geplaas het na sy rubriek oor taalkwessies wat gister in Beeld verskyn het. In die vertaalkamers is die gedig “Vleis” deur August Kleinzahler in die Afrikaanse vertaling van Johann de Lange geplaas.

En maak tog seker dat jy nie vandag té veel aan jou gewoontes torring nie; dit ontstel die mense.

Mooi bly.

LE

 

Prophet!’ said I, `thing of evil! – prophet still, if bird or devil!
By that Heaven that bends above us – by that God we both adore –
Tell this soul with sorrow laden if, within the distant Aidenn,
It shall clasp a sainted maiden whom the angels named Lenore –
Clasp a rare and radiant maiden, whom the angels named Lenore?’
Quoth the raven, `Nevermore.’

`Be that word our sign of parting, bird or fiend!’ I shrieked upstarting –
`Get thee back into the tempest and the Night’s Plutonian shore!
Leave no black plume as a token of that lie thy soul hath spoken!
Leave my loneliness unbroken! – quit the bust above my door!
Take thy beak from out my heart, and take thy form from off my door!’
Quoth the raven, `Nevermore.’

And the raven, never flitting, still is sitting, still is sitting
On the pallid bust of Pallas just above my chamber door;
And his eyes have all the seeming of a demon’s that is dreaming,
And the lamp-light o’er him streaming throws his shadow on the floor;
And my soul from out that shadow that lies floating on the floor
Shall be lifted – nevermore!

 

(c) Edgar Allan Poe (Uit: The Raven, 1845)