Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Bioloë, ekoloë en dendroloë beweer dat bome kan praat; en dat mense na alle waarskynlikheid kan leer om hierdie “taal” te verstaan. Sommiges van ons sukkel om laasgenoemde konsep te begryp, omdat ons bome in isolasie, in stede van interafhanklike netwerke beskou. Netwerkgedrag / interafhanklikheid, soos in die geval van enige sosiale groep, vereis kommunikasie en die ontwikkeling van taal. Vir ’n stedeling kan dit selfs absurd klink. Die skrywer en bioloog David George Haskell verwys as voorbeeld graag na die reënwoude in die Amasone se Waorani-inwoners. In Waorani-taal is die pluraliteit van biologiese wesens geïmpliseer, en vind dit ook neerslag in hulle taal.  ’n “Kapokboom”, byvoorbeeld, is nie net ’n “kapokboom” nie, maar ‘’n kapokboom, bedek met sampioene”, of “die kapokboom, oortrek met klimop.” Dit is moeilik om Waorani-begrippe na Engels te vertaal, aangesien Westerse sienings boomspesies individueel, en sonder ekologiese konteks definieer.

Deur die geskiedenis van musiek en letterkunde is daar verwysings na die sang van bome en die wyse waarop bome praat: denne fluister; dis die gekraak van vallende blare, of die hipnotiese gezoem van bye in ’n woud. Kunstenaars het nog altyd op ’n fundamentele vlak verstaan dat bome kan praat of kommunikeer. Volgens die ekoloog, professor Suzanne Simard, wat reeds vir 30 jaar navorsing in woude doen, is die taal (of moontlik linguistiek) van bome ’n logiese volgende stap. Simard spesialiseer in die wetenskap van boomkommunikasie, en meer spesifiek: die ondergrondse netwerke van fungi wat bome aan mekaar verbind en só die interaksie en voortspruitende kommunikasie tussen bome bewerkstellig. Onder die woud se blaremat, diep onder die grond lewe daar ’n ander wêreld; ’n oneindige wêreld van biologiese vertakkinge en substrata wat inligting uitruil en al die bome as een organisme laat optree. Dit herinner aan ’n hoër intelligensie, soortgelyk aan die internet of aan neurale netwerke by die mens.

Bome ruil chemikalieë met fungi uit en stuur hulle saad soos inligtingspakkies via die wind, vlermuise, voëls, en ander boodskappers. Die mikroskopiese sampioenspore word versprei deur lugstrome en verander dan in die grond in miselium. Staan jy in ’n woud, vertak daar honderde kilometer miselium reg onder jou voete. Filamente van fungi versprei voedingstowwe, water en koolstofdioksied na die bome van álle spesies. Hierdie simbiotiese netwerke is baie menslik en mimiek die sosiale netwerke van die mens. Die moederbome is op sentrale punte gesetel om die inligtingsvloei na die res van die bome te reguleer; en die interverwantskap tussen alle bome help die bioom as geheel om siektes soos swaminfeksies te beveg. Moederbome wat in gevaar verkeer, stuur betyds hulle inligting na die nuwe generasie saailinge / jong bome. In Simard se navorsing lewer sy ’n pleidooi vir die moederbome – as al die moederbome in ’n woud gelyk uitgekap word, is die hele woud in gevaar en staar dit dalk uitwissing in die gesig.

Die bosbou-wetenskaplike, Peter Wohlleben het navorsing gedoen in ’n antieke beuke-plantasie in Duitsland. Op ’n dag het hy gestruikel oor ’n ou stomp sonder enige blare. Die stomp was meer as 500 jaar oud, maar was groen van die chlorofil en het steeds gelewe. Alle lewende organismes het voeding nodig om te leef. Die buurbome het hierdie ou stomp aan die lewe gehou deur ’n suikeroplossing! Hierdie deurbraak in Wohlleben se werk verander die siening dat bome bloot wedywer om sonlig, voeding, en ruimte. Dis vir die plantasie as geheel belangrik dat al die bome in die kollektief moet lewe. Wohlleben se werk, The Hidden Life of Trees was in 2015 ’n blitsverkoper in Duitsland, en is steeds in aanvraag in 11 lande, onder meer die VSA en Kanada.

Dendrochronoloë, die wetenskaplikes wat ’n studie maak van bome se jaarringe, weet dat jaarringe ’n boom se outobiografie is, ’n rekord van alle biofisiese inligting soos klimatologiese faktore, droogtes, oorstromings, vulkane, aardverwarming, ensovoort. Kenners het geleer om hierdie boomgeskrifte of natuurhistoriese argiewe onder die boombas korrek te lees, en die ouderdom van bome deur die tel van jaarringe en radiokoolstofdatering te bepaal. Net soos die mens se vingerafdrukke van individu tot individu verskil, so sal jaarringe van boom tot boom ook verskil. Die donker ringe dui op ’n stadiger groeitempo in die laat somer (die volheid van die seisoen.) Gedurende die lente vermeerder die boom se selle vinnig, en lente en nuwe lewe word verteenwoordig deur ligte patrone. Groot spasies tussen die ringe dui op gunstige groeitoestande, temperature en genoeg reën: dit gaan goed met die boom. Smal spasies tussen die jaarringe dui op swak groei, veroorsaak deur droogte, lang koue winters, of ’n strestoestand soos insek- of fungusbesmetting. Die boom het swaar gekry; trek noustrop, en dis of die fyner ringe ook konkreet die meer fynbesnaarde karakter van die boom en sy beproewing uitbeeld.

Haskell verwys na bome as ons biologiese filosowe. Want bome is nie beweeglik nie, tog is hulle sterk en hulle floreer, ’n bewys dat hulle ’n spesifieke lokus báie goed verstaan, selfs beter as die andersins beweeglike of nomadiese diere.

Volgens Wohlleben het wetenskaplikes die afgelope 100 jaar na die natuur gekyk asof dit ’n masjien is, ’n gemeganiseerde proses sonder ’n siel. Hy vervolg: bome het vriende, ervaar eensaamheid, skreeu geluidloos van pyn, en kommunikeer ondergronds via ’n woudwye web. Bome kommunikeer ook met mekaar deur middel van reuke en feromone, en wanneer ’n boom seerkry, stuur dit elektriese impulse uit, soortgelyk aan gewonde menslike weefsel. Sommige bome tree op as goeie ouers, sibbe en bure. Deur hulle wortelstelsels ken en herken bome mekaar. Sommige verrotte stompe, afgesny van die sosiale struktuur van ander bome, is soos kluisenaars; en in ’n sekere sin funksioneer ’n woud of plantasie soos ’n dorp. In die diereryk, as ’n dier afdwaal van sy trop, of binne die menslike samelewing, wanneer ’n kluisenaar of buitestaander ontwortel is van ’n sosiale groep, is hulle ook kwesbaarder. Bome vorm binne ’n kollektief ook alliansies of verbintenisse; dis nou afgesien van vriendskappe. Die skrywer verwys na baie ou bome wat sáám groei: na hulle skeletagtige, yl winterkrone; en dat bejaarde bome nie mekaar se ruimte om sonlig betree nie. Sterf een van die ou bome, sal ’n ander een kort ná hom volg, want hulle hegte verwantskap is tot in hulle wortels verweef. Die kroonprinse wag immers dat die ou monarge val om hulle regmatige plek in te neem in die volle glorie van die son…En dit alles gebeur stadig, baie stadig, want die tydlyn van bome is lank en strek oor honderde jare. En van verbintenisse en alliansies gepraat: ’n boomkollektief tree op soos een super-organisme om indringers te verdryf. Wohlleben aan die woord, en ek haal aan:

 Four decades ago, scientists noticed something on the African savannah. The giraffes there were feeding on umbrella thorn acacias, and the trees didn’t like this one bit. It took the acacias mere minutes to start pumping toxic substances into their leaves to rid themselves of the large herbivores. The giraffes got the message and moved on to other trees in the vicinity. But did they move on to trees close by? No, for the time being, they walked right by a few trees and resumed their meal only when they had moved about 100 yards away.

The reason for this behavior is astonishing. The acacia trees that were being eaten gave off a warning gas (specifically, ethylene) that signaled to neighboring trees of the same species that a crisis was at hand. Right away, all the forewarned trees also pumped toxins into their leaves to prepare themselves. The giraffes were wise to this game and therefore moved farther away to a part of the savannah where they could find trees that were oblivious to what was going on. Or else they moved upwind. For the scent messages are carried to nearby trees on the breeze, and if the animals walked upwind, they could find acacias close by that had no idea the giraffes were there.

David Haskell het in sy grensverskuiwende The Song of Trees: Stories from Nature’s Great Connectors (2017) geskryf oor die ekosoniese elemente van ’n woud. Om op empiriese vlak die taal of linguistiek van ’n reënwoud te definieer, is ’n komplekse proses en reuse uitdading. Tog is Haskell se observasies belangrik en magies – en dit lees soos vloeibare poësie.

Amazonian rain differs not just in the volume of what it has to tell — three and a half meters dropped every year, six times gray London’s count — but in its vocabulary and syntax. Invisible spores and plant chemicals mist the air above the forest canopy. These aerosols are the seeds onto which water vapor coalesces, then swells. Every teaspoon of air here has a thousand or more of these particles, a haze ten times less dense than air away from the Amazon. Wherever people aggregate in significant numbers, we loose to the sky billions of particles from engines and chimneys. Like birds in a dust bath, the vigorous flapping of our industrial lives raises a fog. Each fleck of pollution, dusty mote of soil, or spore from a woodland is a potential raindrop. The Amazon forest is vast, and over much of its extent the air is mostly a product of the forest, not the activities of industrious birds. Winds sometimes bring pulses of dust from Africa or smog from a city, but mostly the Amazon speaks its own tongue. With fewer seeds and abundant water vapor, raindrops bloat to exceptional sizes. The rain falls in big syllables, phonemes unlike the clipped rain speech of most other landmasses.

Bome het emosies en ’n karakter van hulle eie. Ons dink verkeerdelik aan plante as robotiese wesens, uitgelewer aan ’n genetiese kode. Nee: bome se sosiale gedrag herinner aan etniese groepsgedrag. Bome beskerm onverwyld hulle eie spesies. Beuke, byvoorbeeld, intimideer ander spesies (soos eike) tot hulle begin verswak. Dennefamilies (soos die Douglas fir en die spruce) vind bondgenote in mekaar. Wilge, op hulle beurt, is alleenbome. Hulle saad waai honderde kilometer, wég van ander bome af. Ook populiere is nie baie sosiaal nie, en berke sal ander bome verdring om meer ruimte vir hulle krone te kry. Dit herinner aan ’n trotse familie, geneties sterk, maar met ’n neerbuigende karakter. Stadsbome, weer, is soos straatkinders – geïsoleer en gewikkel in ’n alleenstryd teen die elemente van verstedeliking, maar sonder sterk wortels of stewige fondasie.

Poëtiese wetenskaplektuur met dendrologie as tema is aan die toeneem. ’n Boom: ’n ekologiese esteet. ’n Misterieuse gestalt. Bome word in verband met gebring met die antieke kuns van dendromansie. In die Griekse mitologie tree eike op as pratende orakels wat die toekoms kan voorspel, en dis vir die duiwe en ander ingewydes om hierdie profesieë te verstaan. Al vir eeue probeer skrywers en digters die taal van bome beskryf in liriese prosa of poësie, want ’n boom verbeeld die kragtigste metafoor in die siklus van lewe en dood. En dit wat skrywers vermoed – of intuïtief wéét – probeer die wetenskap later bewys. Maar uiteindelik deel die wetenskap en letterkunde dieselfde siening, om Haskell en ander skrywers voor hom aan te haal: “There can be no separate literature of science because the aim of science is to discover and illuminate truth, which is also the aim of literature.”

Amper ’n eeu gelede het Hermann Hesse hierdie aangrypende fragment oor bome geskryf.

For me, trees have always been the most penetrating preachers. I revere them when they live in tribes and families, in forests and groves. And even more I revere them when they stand alone. They are like lonely persons. Not like hermits who have stolen away out of some weakness, but like great, solitary men, like Beethoven and Nietzsche. In their highest boughs the world rustles, their roots rest in infinity; but they do not lose themselves there, they struggle with all the force of their lives for one thing only: to fulfill themselves according to their own laws, to build up their own form, to represent themselves. Nothing is holier, nothing is more exemplary than a beautiful, strong tree. When a tree is cut down and reveals its naked death-wound to the sun, one can read its whole history in the luminous, inscribed disk of its trunk: in the rings of its years, its scars, all the struggle, all the suffering, all the sickness, all the happiness and prosperity stand truly written, the narrow years and the luxurious years, the attacks withstood, the storms endured. And every young farmboy knows that the hardest and noblest wood has the narrowest rings, that high on the mountains and in continuing danger the most indestructible, the strongest, the ideal trees grow.

Trees are sanctuaries. Whoever knows how to speak to them, whoever knows how to listen to them, can learn the truth. They do not preach learning and precepts, they preach, undeterred by particulars, the ancient law of life.

A tree says: A kernel is hidden in me, a spark, a thought, I am life from eternal life. The attempt and the risk that the eternal mother took with me is unique, unique the form and veins of my skin, unique the smallest play of leaves in my branches and the smallest scar on my bark. I was made to form and reveal the eternal in my smallest special detail.

A tree says: My strength is trust. I know nothing about my fathers, I know nothing about the thousand children that every year spring out of me. I live out the secret of my seed to the very end, and I care for nothing else. I trust that God is in me. I trust that my labor is holy. Out of this trust I live.  

Soos aangehaal uit Hermann Hesse: Wandering, Notes and Sketches (1920).

Die kommunikasie tussen bome en die mens het ook uiteraard ook neerslag gevind in die Afrikaanse letterkunde. Vervolgens ’n gedig van Dolf van Niekierk.

 

2111

 

Herfs breek in vlokkies geel

ná witstinkhout se najaarsbieg

op die nat aarde van my bos;

buurstamme glim swart in hul waternate.

Ek praat met die bome,

voel hul stuwing deur my vel

en in die brein tril ’n lied

oor my boom se kaal verdriet

en die aarde se beskeie plekkie in die niet.

 

Wind sonder naam raap die blare op;

dit warrel oor die horisonne,

kantel in geel lug van fabrieke en skoorstene

in kontinente, skroei in oorverhitte landskappe,

verkleur tot roes in suurreën

wat woude verskrompel.

 

Witstinkhout se blare bedek die aarde

en waar dit val, gloei alles geel

in ’n seisoen van stilte – ’n geel planeet,

museumstuk in die ruim.

 

Uit: Bleek planeet, 2013

 

 

Verwysings

 

Hesse, H. en Wright, J. 1972. Hermann Hesse: Wandering, Notes and Sketches (1920). New York: Farrar, Straus & Giroux.

Van Niekerk, D. 2013. Bleek planeet. Pretoria: Protea Boekhuis.

https://www.smithsonianmag.com/science-nature/the-whispering-trees-180968084/

The Songs of Trees: A Biologist’s Lyrical Ode to How Relationships Weave the Fabric of Life

https://www.theguardian.com/environment/2016/sep/12/peter-wohlleben-man-who-believes-trees-talk-to-each-other