Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Patricia Wauch skryf oor die metafiksionele praktyk as dié praktyk van “fictional writing which self-consciously and systematically draws attention to its status as an artifact in order to pose questions about the relationship between fiction and reality” (In: “Metafiction: The theory and practice of self-conscious fiction”, 1984). Hierdie praktyk is – soos ek in drie vorige blogs aangetoon het – ook ʼn essensie van Ars poetica-gedigte. Die Ars poetica is per definisie ʼn tipe gedig waarin die digter reflekteer oor die digterlike praktyk en meestal oor sy/haar eie praktyk, poëtiese beginsels en die teorieë wat onderliggend is aan die skryfproses. Hierdie blog handel oor ʼn bepaalde vorm van die Ars poetica, naamlik dié gedigte waarin skrywers besin oor die wyse waarop hulle skryf – met ander woorde gedigte waarin besin word oor die skryfhandeling as sodanig.

Waugh se redes waarom skrywers – veral in die postmoderne tydsgewrig – oor vakteoretiese kwessies besin, sluit in klemlegging op die besinnende aard van die skryfproses en die feit dat die eindproduk ʼn artefak is en nie noodwendig daartoe in staat is om die werklikheid (of ʼn deel van die werklikheid) te representeer nie. Die gedig is doelbewus gekonstrueer en is nie ʼn deel van die natuurlike wêreld of die realiteit nie. Die klem op tegniek en teoretiese onderbou van die digter is ook ʼn kenmerk wat reeds (veral sedert die modernisme) in sodanige literêre werke aanwesig is – dit is in sy wese ʼn tegniek waardeur die skrywer die aandag op hom- of haarself vestig en die alom-teenwoordigheid, die onbekende en selfs mitologiese aard van die digter as persoon ondermyn word, hoewel nie ontken word dat prosesse wat buite die begrip en kontrole van die skrywer lê, eweneens by die skryfproses betrokke is nie.

Die gedig waarin besin word oor skryf as proses is in wese ʼn narratief waarin literêre teorie en kritiek geïnkorporeer word om as’t ware die storie van die gedig te skryf. Soms word aannames oor die narratiewe proses of die digproses openlik bevraagteken en ondermyn (byvoorbeld dat “woorde uit die digter se kreatiewe wese vloei” of dat ʼn gedig in sy geheel aan die digter “gegee” en dan in een sitting neergeskryf word). Gedigte oor skryf as moeisame proses is redelik algemeen. Ek fokus op enkele skrywers wat absoluut willekeurig gekies is en gedigte wat sover my kennis strek nog nie in besonderhede ontleed is nie.

Hennie Aucamp se gedig “Proses” in die bundel Teen die lig is die verhaal van hoe ʼn storie tot stand kom:

 

Ek sluimer oor ʼn storietjie

maar laat dit net so lê:

Dit het te min aan inhoud

om hardop uit te sê –

 

tensy ek dit as draadjie

oor ʼn glas laat sak

waarin ʼn stroopsoet mengsel

kristalle daaraan plak

 

en klont en knoets en eindelik

– o lieflike gesig –

ʼn simpel storiedraadjie

tot teesuiker verdig.

 

Hierdie gedig is inderdaad ʼn resep vir die skryf van ʼn verhaal: dit begin by ʼn onaansienlike storielyn, dan ʼn lang fase van rus waarin “soet” dinge op dié storietjie inspeel, tot dit uiteindelik substansie het en as’t ware uitgekristaliseer het tot ʼn lekkerny – ʼn klont teesuiker. In Aucamp se eenvoudige styl met sy treffende metafore word iets belig van die magiese proses waardeur ʼn literêre kunswerk tot stand kom, maar tesame daarmee die vindingrykheid van die skrywer en die oneindige geduld wat die ordinêre koppie suikerwater lagie vir lagie en met presiese akkuratheid tot kristal struktureer.

Die verdigtingsproses word ook deur Louis Esterhuizen as metafoor gebruik in die openingsgedig van wat die water onthou:

 

dat daar altyd ʼn begin is –

daardie yl siddering wanneer korrels

langsaam verdig

en hegting gevind word

 

aan die weefsel wat sagter as grond

in dieptes lê waar dit donker

is en wyd genoeg

vir volgehoue groei

 

tot dit tyd word vir die water

om te breek: daardie eerste moment

wanneer water aan water

geboorte gee en alles weer begin

 

om stelselmatig te vloei na

die kwansuise bron tussen wolke

 

Hoewel hierdie gedig nie eksplisiet van die skryfproses melding maak nie, is dit uit die konteks van die bundel duidelik dat dit wel as sodanig gelees kan word. Ook hier is sprake van strukturering, van elemente wat verdig tot iets wat volhoubaar is. Die breek van die water waarna verwys word, suggereer geboorte, soos Aucamp se gedig die geboorte van ʼn storie suggereer. Ook Esterhuizen se gedig lê klem op ʼn byna mistieke proses wat plaasvind sonder dat die mens/digter met sy nugtere bewussyn daarby betrokke is, maar eweneens op ʼn groeiproses wat moet plaasvind alvorens die gedig afgehandel is en “gebore” kan word. Oor die moeisame proses waardeur die gedig tot stand kom, skryf Esterhuizen in ʼn ander gedig in dieselfde bundel:

 

dat jou pa se pa ʼn delwer was,

kromgetrek deur die jare

van bid oor al die leë panne

 

langs yl strome, uitgewas deur son

en vrou en honger kinders

in ʼn skuiling iewers, nog later

 

die skeefgetrekte sinkdakhuisie

by barkley-wes, jou pa

wat ʼn myner word, by verstek,

 

die diamond driller van drome,

die een wat gate boor

in welkom se eerste skagte

 

vir die uiteindelike verbryseling

van klip met dinamiet en gesin

in die pynveld van virginia

 

waar jy as eersgeborene,

oplaas jou geboortereg verruil

vir woorde, woorde wat jy

 

soms uit die taal uit delf, soms

oopskiet met die geweld

waarmeee jy jóú gesin verloor –

(…)

 

Hoewel die moeisame proses en die pyn wat met die “uitdelf” van gedigte saamhang hier beklemtoon word, maak die gedig – soos die twee voriges – óók melding van ʼn onsienlike, bowe-menslike proses wat sigself in die maak van gedigte voltrek. Die diamant is immers ook ʼn kristal wat deur middel van ʼn uiters tydsame proses diep onder die grond sonder die medewete van die mens voltrek word. Ook die goudkomme van o.a. Virginia en Welkom het lank voor die mens ontstaan in ʼn proses wat inderdaad as ʼn “oopskiet met … geweld” beskryf kan word – ʼn proses wat in duisternis en voor die ontstaan van die mens deur kragte wat sy verstand te bowe gaan, plaasgevind het.

Die “onvoorsiene” moment – mens sou dit seker die oomblik van waarheid of inspirasie kon noem – word in Emma Bekker se gedig “Die digteres as masseuse” verwoord aan die hand van die Bybelse Jona-mite:

 

Eiewys het ek geglo dat Tarsis

my ware wou hê,

 

woorde word gelaai;

woorde word komberse;

woorde word swaarde;

woorde word kerse;

woorde word swaar en lig.

 

ʼn Onvoorsiene storm het my skip gesink

en al my woorde het verdrink.

Maar my hande is gered

en kon voelend ʼn pad deur die vis vind.

Stompgespoel op ʼn vreemde strand het ek begin verstaan –

my hánde moet na Nineve gaan.

 

Die magiese moment in hierdie gedig is wanneer die verteller besef dat woorde alleen nie oor poëtiese krag beskik nie. Iets “onvoorsien” wat die mens nie kan verklaar nie, moet inspeel op ʼn gedig – al is dit dan ook net om alles wat die digter met moeite (maar waarskynlik sonder die numineuse “inspirasie”) self uitgedink het, te laat “verdrink”. Hierdie oomblik van insig lei die digter op ʼn nuwe pad, hoewel dié pad met groot ontbering en pyn gepaard gaan: die digter moet (na die oomblik van insig) nog haar pad “voelend deur die vis vind”.

Dat die beoefening van die digambag met harde werk, mislukkings, terugslae en moeite gepaard gaan, blyk uit die bostaande gedigte. Maar ook dat die muses bestaan – hoewel nie gesetel in die digter as persoon nie. Die “ingee” van die idee wat uieindelik ʼn gedig word, kom blykbaar deur iets soos genade …

Die laaste gedig is een wat oënskynlik hierdie stelling weerspreek. Dit is ook ʼn gedig van Emma Bekker, ʼn tipiese Ars poetica, “Die innerlike mevrou”:

 

Ek wil nie meer my gedagtes in uitgerekte truie indruk nie –

die vet weet, ek is moeg vir uitgewaste uitdrukkings

en gaterige idees wat met dun gare aanmekaar geflans is.

 

Deurdruk en aanhou het my versugting afgespits:

Ek korset my kokketerige denke

in verweefde sinne wat ek met dubbeldraadbetekenis aan mekaar naai.

 

Hoewel dit duidelik is dat die digter skryf oor ʼn bepaalde insig wat sy in terme van haar digterlike styl gehad het en wat sy met ʼn ander tegniek wil vervang, skemer daar ook in hierdie gedig iets deur van die bo-menslike of goddelike, naamlik die sinspeling op die skeppingsproses wat metafories uitgedruk word deur die maak van ʼn kledingstuk en die “dubbeldraadbetekenis” van die slotwoord van die gedig.

Bekker se gedig is inderdaad ʼn tipiese postmodernistiese selfrefleksiewe teks: Die beoordelingsproses aan die hand van teoretiese kriteria word in die eerste strofe deur middel van die metafoor van die uitgerekte, uitgewaste trui uitgedruk. Wauch se stelling wat aan die begin van die blog aangehaal is, naamlik dat selfrefleksiewe tekste doelbewus klem lê op hulle gekonstrueerdheid, word konkreet gemaak deur die digproses metafories gelyk te stel aan die maak van ʼn nuwe kledingstuk.

skryn deur Emma Bekker. (Protea Boekhuis, 2015, ISBN: 978-1-4853-0477-7, Formaat: Sagteband, 96p.)

Resensent: Dr Amanda Lourens

Die woord “skryn” is waarskynlik meer bekend in die afgeleide vorm “skrynend” of “skrynerig”, met die betekenis van pynlik of brandend, volgens die HAT. Die werkwoord “skryn” het veral die figuurlike betekenis van “ ’n [b]randende pyn gee of kry deur iets wat skaaf of druk”. (Soos die uitgewersteks by die resensie-eksemplaar aandui, hou die werkwoord ook verband met ’n skrynwerker se aktiwiteit van skaaf en skuur, dus ’n afwerkproses). Daarnaas is daar ook die (verouderde) selfstandige naamwoord met die betekenis van ’n “[m]ooi bewerkte kissie vir kosbaarhede” (HAT).

Die gedig “een nag op ’n trein na pretoria” (die eerste gedig in die eerste afdeling) is op meer as een manier ’n sleutel tot die bundel skryn deur Emma Bekker. Maar voordat die kodes in hierdie gedig ter sprake kom, is dit opmerklik dat die slotgedig in die bundel die titel “Die skoonheid van slotte” het. Hierdie slotgedig is ’n netjiese stukkie woordspeling wat ook op ’n verdere vlak oor die aard van betekenisgewing spekuleer: “’n Sleutel en ’n slot / maak hul eie gebod. / Die verloop van tyd / kan slotte ontsluit.” Die leser word dus aan die einde gewaarsku dat betekenis ook iets is wat oor tyd heen beslag kry. Terugskouend besef jy as leser dat die beste leesstrategie tot hierdie bundel een is waarin betekenis toegelaat word om mettertyd tot stand te kom, omdat die hele bundel as ’n soort organiese geheel funksioneer. Dit is juis ook hierdie aard van die bundel wat dit moeilik maak om die geheel as ’n lineêr ontwikkelende entiteit te beskou – eerder as wat die versameling gedigte vorentoe beweeg in die rigting van die slot, wys die gedigte oor die bundel heen na mekaar, word daar terugverwys, en kom betekenis in ’n soort sirkulêre eenheid tot stand.

In “een nag op ’n trein na pretoria” (pp.10-12, duidelik met die Briel-treffer as interteks) kom die reistema (wat later ook in die bundel figureer) reeds aan die orde, maar hier vanuit die perspektief van ’n dogtertjie wie se krytblikkie met die afbeelding van die Taj Mahal daarop haar anker is te midde van ’n reis wat haar na buite die grense van Suid-Afrika geneem het. Tog is die krytblikkie nie net ’n skryn deur middel waarvan sy aan die kosbare bekende vashou nie – dit word eerder ook die teken van haar nuuskierigheid en fassinasie met eksotiese plekke en verhale. Die res van die bundel is dan ook in ’n groot mate die kreatiewe neerslag van die reise (fisies en spiritueel) waarop die digter gaan. Soms neem hierdie reise haar na die vreemde waar haar tong gereed is “om die kurwes van ’n taal” aan te leer (“Tweede wittebrood”, p.32), en soms word ’n spirituele reis onderneem deur die bemiddeling van haar tuisstad: “dié wat vir jou toemaak, sien net duisternis en vrees / wie hul vir jou oopstel, word van ’n blindheid genees” (“jozi-blues”, p.18). Sentraal tot al dié reise staan ’n sensitiewe en spesifiek vroulike waarnemer – die “curious girl” wat vrae oor die onbekende stel, eerder as om konvensie na te volg:

[…]

“Wat sê jy vir die oom?”

ek kyk na my krytblik en sê

vertel nog van die tas mahaal

Die bundel ondersoek die verskillende betekenismoontlikhede van die woord “skryn”, en word in die proses ook sélf ’n skryn, maar sonder om net ’n bewaarplek vir woordkosbaarhede of sentimente te word. In hierdie geval is die bundel dalk eerder die houer of ruimte waarbinne veelvuldige betekenisse voorlopig geberg word, om deur die leser verwerk en met mekaar in verband gebring te word. Die skryn van die bundel word op hierdie manier ’n gedeelde ruimte, eerder as wat dit die indruk skep van ’n selfkoesterende opgaarplek van sentimente. Aan die een kant is daar ’n voortdurende bewussyn van die kunsskeppingsproses wat ook “skrynwerk” (luidens die titel van die vyfde afdeling) is, maar dan is dit veral ’n proses wat deur die handeling van dóén, voltrek word. “Die digteres as masseuse” (p.70) is ’n baie goeie voorbeeld van hierdie verkonkretiseerde siening van kuns:

[…]

’n Onvoorsiene storm het my skip gesink

en al my woorde het verdrink.

Maar my hande is gered

en kon voelend ’n pad deur die vis vind.

Stomgespoel op ’n vreemde strand het ek begin verstaan –

my hánde moet na Nineve gaan.

Aan die ander kant is daar die eiesoortige seggingswyse in die bundel, wat as Bekker se unieke interpretasie van “skrynend” gesien kan word. Die toonaard van baie van die gedigte is inderdaad snydend, brandend of skrynend, maar die digter slaag daarin om dit indirek te hou, waarin die trefkrag daarvan lê. Telkens word ’n bepaalde spanning op subtiele wyse in fokus gebring, soos byvoorbeeld in die derde van die “Kombuiskwatryne” (p.52):

’n Ou welkokende Maleise keukenmeid

klim soms slu en laggend uit my voorskootsakke uit.

En wie dan eet van daardie blatjang, geelrys en bobotie,

weet hierdie spyse kom nie uit ’n duusvrouskoot nie.

Dit is waarskynlik moontlik om te beweer dat Bekker se spesifieke inkleding van “skrynend” die gevolg is van ’n samekoms van woordspel, ironie, ’n sin vir konkrete beelding en droë humor.

Bekker verkry hierdie effek veral in die korter gedigte waar daar ook heelwat aandag aan struktuur gegee is. “Herdenkingsgeskenk” (p.53) se netjiese sintaktiese opbou, tesame met die knap beredenerende inslag, ondersteun die onderspeelde – maar tog skrynende – boodskap oor die verwikkelde aard van menslike verhoudings:

Dit was nie ’n edelsteen of duur parfuum nie –

dit sou te min vereis van jou en selfs nog minder

dui op jou gevoel vir my. Dit sou my juis hinder

as jy die geskenk goedsmoeds kon neerlê in my skoot.

Ná tien jaar het jy my genoeg vertrou

om met jou eie hande iets vir my te maak – ’n kleinood,

want jy ken my doodsteek goed. Die skaaf en slyp,

soos ons met mekaar ook maak, is tot dié dag geheim gehou.

“Hier is iets vir jou, maar dis dalk héél onvanpas,”

aarsel jy, voor jy die geskenk te voorskyn bring.

Jy gee aan my ’n mes, hartstogtelike staal en hout –

almal weet tog hoe ’n lem geliefdes kan verras.

Dieselfde knap omgang met sin en versreël word in “Teer beleg” (p.63) gesien, wat ook gelees kan word as ’n ars poëtikale gedig waarin ’n gestroopte (oftewel skrynende) segswyse bepleit word:

Gedigte wat uit spervuur gebore word, is ontdaan van verdigsel.

Ligselle vonk uit koeëlkamers en koek saam om meer sekuur

die teikens om die gevalle ego te tref en so die self

te onthef van die dodelike balsem van sentiment.

Die mooi beskrywings sneuwel sonder seremonie

tot net die rou nerfpunte van naamwoorde en werkwoorde oorlewe.

En in hul smeulende dampkring word veldslae vergewe.

Dan word ’n skrynend helder insig in die aard van menslike verhoudings soms te midde van ’n meer uitgesponne gedig aangebied, soos in “kaalvoetstap in stilbaai” (pp.86-87): “ek hou van die see soos van ’n verlangse vriendin / dalk sal ek haar begin verag as ek haar beter ken”.

Die vroulike waarnemer put veral uit die wêreld in en om haar huis, soos reeds gesuggereer word deur “Oggendrit deur Linden” waarmee die bundel open (en ook nie in ’n bepaalde afdeling geplaas word nie). Ten spyte van die buurt se alledaagsheid, sluimer die kreatiewe verbeelding te midde van die gewoonheid van “’n drankwinkel, ’n pawn shop en die Spar”, soos moontlik gesuggereer word deur die verwysings na Van Wyk Louw en Cussons. Soos die bundel egter ontvou, is dit duidelik dat die vroulike verbeelding aan die werk is om gewone ruimtes te omvorm om ook iets van die magiese en sjamanistiese te verkry.

So is daar die siening van die eenheid van dinge waar die natuur sy gang gaan ten spyte van die mens se pogings tot beheer (“Die vryskut-groentetuin” p.14). “Tuin-ode” (pp.16-17) is ’n geslaagde intertekstuele spel met die Langenhoven-vers en volkslied van die ou RSA, maar waarin die digter haar fisiese ineengestrengeldheid met die natuurlike uitsing, terwyl sy ook bewys lewer van haar goeie sin vir ritme. Daarnaas verklaar die digter haar gebondenheid aan die stad Johannesburg in “jozi-blues” (p.18), en dui daarmee aan hoe verbintenisse nie noodwendig aan herkoms verbonde is nie: “ek is nie in jou gebore nie, maar in jou is ek geplant” .

“terwyl ’n mens wegkyk” (p.20) benadruk die mag van die oerinstink in die gegewe van die “skootkat” wat die veilige ruimte van die huis verlaat:

Sy sal hom altyd weer gaan opsoek

in onbewaakte nagte

en hare afgee op sy skoot,

want die onverskrokke skootkat

weet hoe diep smag soort na soort.

Dieselfde gedagte van die natuurlike aard en instink word ondersoek in “Wilde Kanis” (p.23), waar die spreker haar met die “[…] wildewragtig, / die Toendra-oog wolvin” assosieer. Soos Hambidge (2015) ook in haar resensie van die bundel uitwys, word die leser dadelik herinner aan Clarissa Pinkola Estés se bekende werk Women who run with the wolves: Contacting the power of the wild woman, wat vroue herinner aan die ongetemde aspek in die vroulike psige wat ook die bron van energie en kreatiwiteit is, maar normaalweg binne die patriargale opset onderdruk word. Dit is hierdie ongetemde vroulike aspek wat in skryn veral verbonde is aan die magiese en die sjamanistiese, wat die mag van die onderbewussyn besef en wat uit die helende kragte van die natuur kan tap, soos in “Medisyneryme” (pp.77-78) gesien word. “Ode aan Marie Laveau” (p.74) (na Marie Laveau, die negentiende-eeuse voedoe-praktisyn in New Orleans) werk ook met die gegewe van die vrou as die een wat met die magiese en helende in verbinding is.

In “Skoondier” (p.80) tree die rooikat op as die figuur wat in noue kontak met die natuurlike is, en buite die wreedheid van taal en die dubbelsinnigheid van menslike betekenisgewing staan. Tog word woordspel ingespan om die betekenis van die gedig te laat ontknoop: Die rooikat is die “skoondier” wat vir niks “onlief” is nie, oftewel, wat met die eie en groter natuur in voeling is. “Skoondier” is dan ook ’n meer geslaagde gedig as byvoorbeeld “Die heelal lag in sterre” (p.94), wat ’n soortgelyke tema het. Hier word naamlik staat gemaak op beelding wat ietwat voorspelbaar lyk: “Ons deel eers die Kosmos se gelag / as ons met die Groot Verskiet versmelt / en deel word van die nag.”

Die meerderheid van die gedigte in skryn oortuig die leser van Bekker se vermoë om ’n geslaagde gedig te kan skryf. Haar beste gedigte is dié waarin sy skerp en bondig formuleer, en teen die verleiding van oorskrywing waak. Ongelukkig word ’n potensieel baie goeie gedig soms ontsier deur juis die neiging van die digter om haar hand te oorspeel, sodat die spel met betekenis as’t ware deur ’n oorlading van klank en beskrywing vermoei word, soos in “Die innerlike mevrou” (p.15) gebeur:

Ek wil nie meer my gedagtes in uitgerekte truie indruk nie –

die vet weet, ek is moeg vir uitgewaste uitdrukkings

en gaterige idees wat met dun gare aanmekaar geflans is.

Deurdruk en aanhou het my versugting afgespits:

Ek korset my koketterige denke

in verweefde sinne wat ek met dubbeldraadbetekenis aan mekaar naai.

Hierteenoor staan ’n meer gestroopte gedig soos “Die geheim van beddens” (p.25) wat met onderspeelde humor wys hoe verganklik die mens en sy maaksels is, maar hoe die biologiese voetspoor tóg bly:

Huisraad berg geheime op maniere wat verras.

’n Bed met stoere houtraam en uitgediende matras

hou net lank genoeg sy lag oor die pret waaraan hy aandadig was.

Aan klapperhaar en ysterveer klou die boustof van ’n bloedlyn vas.

’n Ander mankement wat hier en daar sigbaar raak, is die neiging tot die voorspelbare, oftewel waar die digterlike verbeelding miskien té naby aan die gemeenplasige kom, soos byvoorbeeld in “Winterwittebrood” (p.29) se tweede strofe gesien word:

Nag ná nag skommel ons op ’n dubbelbedskip met slap vere.

Golwe naarheid spoel my soggens uit.

Maar in my jong buik roer die toekoms

– boontjiepitgroot en broos –

en jy vang silwer elwe vir ontbyt.

Hierdie beswaar geld ook ’n gedig soos “Die heelal lag in sterre”, soos reeds genoem, terwyl “Swaardsmee” (p.41) en “jonker is nie dood nie” (p.55) tematies nie werklik verras nie.

’n Beeld soos “Dié keer is voortplanting beheer deur / die knip van die foondrade tussen eierstok en uterus” (“Tweede wittebrood”, p.32) doen die bundel oneer aan. Ek het ook moeite om die volgende beeld te interpreteer: “my skoongeskropte hande is ’n skryn / van hoe gewillig sy /haarself op die bodem van my bestaan neervly / hoe gedwee sy die riool begroet” (“jonker is nie dood nie”, p.55). Dit is egter heel moontlik ’n subjektiewe beswaar.

Tog is die geheel baie bevredigend, en veral die laaste afdeling (“sleutelsange”) lewer ’n hele paar knap gedigte, waaronder “Gedagtes rondom ’n stormsee” (p.88), “Teen verganklikheid” (p.89), “Om en omkom” (p.91) en “Deurbraak” (p.95).

Hierdie debuut hou heelwat belofte in en die lees van die bundel is meer as die moeite werd. Met hierdie bundel het sy ’n hele paar tematiese lyne getrek, veral die ontginning van die magiese en sjamanistiese deur die werking van die vroulike verbeelding wat terselfdertyd weetgierig, nugter én sensueel is. Ek vermoed die belangrike vraag is hoe volhoubaar hierdie tematiek is, en hoe Bekker haar tegniese bedrewenheid en tematiese reikwydte verder gaan ontwikkel.

 

Bron

Hambidge, Joan. 2015. Resensie van skryn [Internet]. Woorde wat weeg. http://joanhambidge.blogspot.co.za/search/label/Emma%20Bekker. [2015, 19 Oktober].

Emma Bekker  gesels oor haar debuutbundel “Skryn”

met René Bohnen.

.

Emma, wat ʼn heerlike leeservaring is Skryn! Soveel invalshoeke – juwele binne-in ʼn kissie bo-op ʼn altaar in ʼn tempel. Baie toeganklik, maar ryk verpak.

Pens-en-pootjies in jou bundel vol hoenders en kalkoene, tempels en skepe, besef ek dat die openingsgedig (bladsy 7), dien as lusmaker én as waarskuwing vir die leser wat wonder wat om van die gedigte te verwag.

Oggendrit deur Linden

.

Van Wyk se wyk se mense

woon agter hoë heinings en afgemete grense;

straataf van die huis waar Sheila se wysers sou paar

is ʼn drankwinkel, ʼn pawn shop en die Spar.

Hierin sien ek beloftes van beide interteks en alledaagsheid, asook woordspel, humor en lyflikheid.  Wat kan jy ons vertel van so ʼn geïntegreerde lewensbeskouing? Gebeur die integrasie vir jou outomaties in die digproses?

Ek glo alles is deel van die Al. Dis my sjamaniese lewensuitkyk. Vir my begin die skeppingsproses soos die kook van consommé. Mens kook dit mos met al die onaansienlike dele wat die beste geur het.

Ek praat hier van die oorskot van banketmaaltye, nageboortes, skille en wortels, wrakke van rampe, beendere en senings. Alles kom in die sopketel van my onderbewussyn. Daar veroorsaak die geroesemoes net genoeg storing vir ‘n sagte prut. Wat daar afkook, word gebruik om alles wat ek skryf, te geur. Poësie is vir my die filtraat van ‘n ervaring, verryk met daardie consommé.

In die tweede gedig ontmoet die leser ʼn nuuskierige dogtertjie wat woorde kan proe en gefassineer is deur die Taj Mahal. Later kom velerlei vreemde bestemmings aan die bod. Is jy ʼn ywerige reisiger; hoe beïnvloed eksotiese plekke jou digkuns?

Reis is vir my ‘n genot en ‘n opvoeding. Ek neem soms lank om reiservarings te verwerk en as ‘n gedig op te dis. Reise vind op verskillende maniere neerslag in my lewe. Ons verblyf in Rome in 1997 het vir ewig my kookkuns verander, maar is nog nie as digkuns vasgevang nie. Die resonansie met Argentinië was so hoog dat die woorde net gekom het. In Bali het ek iets omtrent I.D. du Plessis se hartstog verstaan, al kon ek self nog nie iets oor die magiese ervaring kwytraak nie. Ek glo wêreldreise maak die interne landskap soveel meer geskakeerd. Selfs al skryf ek nie altyd oor alles nie.

Vertel asseblief a) meer van die pragtige voorblad met sy fantasmagoriese wortel wat onder andere ʼn teepot en ʼn takbok aan sy stingels en blare dra. Dit lyk amper soos die suggestie van ʼn wit “tatoe” teen die wasige naakte vrouefiguur in halfskaduwee.

en

b) My gedagtes gaan ook na die gedig op bladsy 54, “Kalkoen in die kragdrade”. In watter mate laat jy drome (hetsy sjamanisties of ontstigtend) ʼn rol speel in die skeppingsproses? Dink jy soms drome uit ter wille van gedigte?

a) Die wasige figuur is ‘n selfoonselfie. Annemart Swanepoel, wat die voorblad ontwerp het, het met fyn aanvoeling die lyf in ‘n altaar omskep. Die lyf is immers die skryn van hierdie lewe. Die selfie is in my masseerstudio geneem, omdat ek vir my man ‘n idee vir ‘n waterverfstudie wou stuur. Die eindproduk was alles wat ‘n selfie nie moet wees nie: te kwesbaar, te dof, te donker, te ontblotend, te ambivalent. Annemart se skrynkrans van simbole is ‘n sjabloon van arkana op die eietydse.

b) Hierdie droom het my werklik een nag op die lyf geloop. Ek moes dit in ‘n gedigvorm vaslê om sodoende te sien of ek daarvan kon sin maak. Op ‘n sjamaniese vlak het die neerskryf van die droomgebeure my insae in my ouma se lewe gegee.

Drome dien my as digter op verskillende maniere. Daar is beelde wat in drome verskyn wat so bisar is, dat mens dit iewers in ‘n gedig moet inwerk. Ander kere verbind drome oënskynlik onverwante dinge met mekaar. En sekere gedigte repliseer die verwarring van die droomwêreld. Ek dink hier aan ‘n gedig soos “Die weduwee Macdonald.”

Teen die agtergrond van tempels en die liggaamlike, word die verhouding tussen man en vrou dwarsdeur die bundel ontgin. Ek vind die samesmelting van elemente pragtig in die “Boeremantra” (44) met die aanbeveling dat ʼn drinkplek vir die sater gelos moet word.

Buiten Sjah Jahan en Mumtaz (en Wyk en Sheila) lees ek ook ander pare raak, byvoorbeeld Maria draai en tol, terwyl Enrico staan en tuur;/Maria vloei soos water, Enrico gloei soos vuur./ in die sensuele gedig “vir Astor” (46) en dan natuurlik die minnaars op hulle winterwittebrood wat “Nag na nag skommel (…) op ’n dubbelbedskip met slap vere”.  Word al hierdie “jinne en jange” vir jou ook metafoor vir die digkuns of, anders gestel, dalk, in watter mate is liggaam en tempel één?

Hierdie lyf is die skryn van my bestel. As dit nie deur die lyf beweeg nie, bestaan dit nie. Ons is stemvurke vir die groot energie. Ek hou daarvan om my liggaam as die vleesbevange kerk te beskou. Mens moet nooit vergeet dat ons ganse wêreld aan mekaar gehou word deur die stroom wat weens die spanning tussen pole geskep word nie.

Jy timmer baie vernuftig aan die konvensies van volksryme, kleutersange, moppies en kwatryne om ʼn verwysingsdoek en intertekstualiteit te bewerkstellig. Jy verwys ook spitsvondig na limerieke as “die digkuns se slette” in die slim gedig Ars poetica (45) . Is die rym en ritme vir jou so moeiteloos as wat dit voorkom? Jou bundel en die begrip “skryn” laat my ook dink aan ʼn music box omdat dit dikwels so melodieus is. Gebeur die musikaliteit outomaties in die verse? En mag ek ook vra of jy dalk wel met vaste vorme soos die sonnet of villanelle, byvoorbeeld, flankeer?

Ek is ‘n gebore flirt wat daarvan hou om vaste vorms uit te daag. Dis so bietjie soos om die linte van ‘n stywe korset los te sny: daar is dalk minder te sien van die vorm, maar groter toegang tot die lyf. Miskien is dit hoekom ek so lief is vir parodie. Die hofnar hou daarvan om die draak te steek met konvensies. Dit dwing mens om op ander maniere na die bestaande inhoud van dinge te kyk. Ek bewonder wel die vakmanne wat hulle gedagtes met afgespitse erns in sulke vorme kan giet.

Dis heerlik om met lesers se verwagting te smokkel. Dis deel van ‘n diepgesetelde speelsheid wat in my vesels sit. Hier is die wêreld van molekulêre gastronomie vir my ‘n inspirasie: Ferran Adria, een van die wêreld se pioniers op die gebied, het byvoorbeeld op ‘n stadium besluit om die essensie van ertjies in kaviaragtige pêrels te omsluit. Dit proe soos ertjie, maar lyk soos kaviaar!

Ek het in my tienerjare my eie liedjies begin skryf, en op universiteit kabaret ontdek. Om ‘n liriek te skryf, dwing mens noodwendig om ritme en rym in ag te neem. Met kabarettekste kom die uitdaging om die ironiese lem in ‘n  gemoedelike skede te versteek, saam met die rym en die ritme. En uiteraard moet die teks aanpas by die melodie. Rym en ritme kom vir my baie natuurlik. Ek moet myself soms dwing om eerder die rym te verbreek, ter wille van ‘n gefragmenteerde effek.

Met die mes as lieflike herdenkingsgeskenk op bladsy 53 en “Jael se wiegelied” (71), tref jou besondere ironiese aanslag. Jy slaag deurgaans daarin om humor na moeilike situasies te bring of om ernstige filosofie mee te belig (soos bv by die hadida se uiters geslaagde tuinmaakproses – ʼn oomblik wat nuuskierige aankopers gerus kan gaan soek in die bundel!)  Hoe ervaar en bedryf jy ironie en humor as verstegnieke en selfs oorlewingstegnieke?

Ons word in die oer-ironie gebore: ons eerste asemteug is ‘n oomblik nader aan ons dood. Ironie is die element wat diepte verskaf aan elke menslike ervaring. Dit is ongelukkig ook die ding wat die mensdom graag met sentimentele wol probeer toespin. Teenstrydigheid in dinge maak baie mense mos sielsongelukkig.

Ek glo dat geluk lê in die vermoë om te kan lag vir ironie. Dit is ‘n ingrypende deel van my lewensuitkyk en dit word dus maar onafwendbaar deel van wat ek skep. Ironie is die ondertoon van humor en satire, afhangende van die skerpheid van die tong en die insig. Ek glo ook dat die vermoë om ironie te kan raaksien, ons van ons argwaan verlos en ons met ons diepste aanvaarding van ons menslikheid verbind.

Emma, ek hou vreeslik baie van “die digteres as masseuse” (70), met sy treffende slotreël oor hande en olies. Vertel iets van die beelding en miskien ook die duidelik outobiografiese strekking daarvan, as jy nie omgee nie.

Ek werk as ‘n masseuse. Straat-af van die huis waar Van Wyk Louw sy laaste asem uitgeblaas het. Ek sê altyd grappenderwys: “I am a masseuse and a writer. I have ugly hands and a dirty mind.” Niemand wat saam met my op skool was sou kon raai dat ek ‘n lewe van handediens bo die akademie of die teater sou verkies nie. Vreemde gawes vat jou op vreemde roetes. Nou werk ek as ‘n soort “voorstedelike sjamaan.” My hande vryf metafore en mitologieë uit ander se lywe uit. My vingerpunte is petriebakkies vol mikroverhale. My brein is ‘n swakverligte lens en my mond ‘n primitiewe dataprojektor. Mense kom na my toe om ‘n kraaines van storielyne wat agter knieë en enkels en in heupgewrigte vasgekoek sit, tydsaam te ontrafel en in ‘n bol te spin. Die lyf berg nie leuens nie.

Die wêreld waaroor jy skryf is klein en bekend, maar magies en wyd – saamgesnoer die heelal wat in sterre lag en die klein messie wat  ʼn roos uit die radys ontsluit. Blomme, kruie, groente en kwantumfisiese partytjiediere vertoon die digter se heerlike algemene kennis en organiese belangstelling in ʼn fisiese wêreld. Is jou kombuis ʼn laboratorium? Is daar planete in jou tuin?

Laat ek begin deur my kinders aan te haal: “Mamma, jy is baie random”. My kombuis is ‘n hart en my tuin is ‘n long. Ek is intellektueel promisku,  ‘n nuuskierige aag,  sitkamer-hedonis, onbeskaamde smulpaap, slaapkamerfilosoof en aandagafleibare naaister. My kop en my huis is ‘n rawenes, vol onsamehangende blink voorwerpe tussen al die strooi. Daar is kinders, katte, mense wat goed maak, musiek, boeke, instrumente, choas en liefde. My man sê dis alles waar. Hy sê ook ek is die enigste digter wat hy ken (sy pa is ook ‘n digter) wat op die naat van haar rug op haar selfoon lê en skryf. Wat was die vraag nou weer?

En dan: “laat my omkom soos kom wees” sê die ek-spreker in ʼn vitale gedig wat die sirkelgang van lewe en dood besing. Word die skrynende en die pyn wat byvoorbeeld in die kinderonkologiesaal voorkom, of in Darfoer plaasvind, hierdeur besweer? Of is dit die sjamane se werk; hulle wat “ander se siektes eet”? Die gedig oor die San Ignacio ruïnes is aangrypend, soos ook die lelike hande in ʼn ander helende gedig. Emma, hoe het jy loflied en treurlied so knus in dieselfde kissie gepak?

Hierdie antwoord bring my terug na my verknogtheid aan ironie. Ons menslike liggaam is vol teenstrydighede: ons skei uit wat ons inneem en breek af wat ons opbou. Vir die liggaam om gesond te bly, moet al hierdie prosesse in wans bly. Dit is vir my belangrik om daardie soort balans in alles wat ek doen te probeer handhaaf. Ek soek die pole naby mekaar, want ek is nuuskierig om te sien watter soort stroom hulle gaan opwek. Ek wil hê hierdie ongemaklike dinge wat so teenaan mekaar ingepas is, moet ‘n stroom van gesprek ontketen. Dis waar die sjamaniese proses van transformasie begin: die gesprekke rondom die skrynende.

Die laaste gedig in die bundel is nogmaals kort en kragtig; ʼn kwatryn. Lieflik draai jy ʼn bekende gedagte mooi op sy kop: slotte is sleutels. Hier word ʼn nuwe verhouding, ʼn gedeelde geheim en ʼn paring geaktiveer – jy skryf dat  ʼn sleutel en ʼn slot hulle eie gebod maak. (Alweer ʼn tempelwoord!) Emma, ek wonder waar die sleuteltjie wat die krytblik met sy “tas mahaal” moet oopsluit deur jou weggesteek is?

Andersoortige spiritualiteit en onkonvensionele vroulikheid is natuurlik twee van die groot relikwieë wat in my skryn lê. In “Skoondier” word die wilde vroulikheid besoek.

Skoondier

.

Die rooikat ken net die rooikat.

Alles anders is die verkenningsveld.

Voorkennis is ’n reuk of ’n klank,

die stank van sentiment bederf geen oordeel nie.

Die dood is bloederig en suiwer,

die binnegoed die maklikste om te verteer.

Daar is aasvreters wat die agterlaat

van senings en been waardeer.

Die rooikat word nie gesien of gehoor nie.

Sy los haar spoor op die tapyt van die nag,

dis hoe sy jag,

omseilend en ontwykend van mensesinne.

Die slagysters van woorde

is haar gespaar.

.

Jag is jag,

paar is paar.

Die wind is wind,

tot dit bedaar.

Bloed is warm,

die maan is bleek,

gras is ’n skuilplek

wat die lyf versteek.

Die skoondier is vir niks onlief nie.

Een laaste leidraad in die leser se oor gefluister…?

“Die dood van Raponsie” handel oor die vormverandering van vroulikheid. En ‘n spel tussen die jin en die jang binne een liggaam.

Die dood van Raponsie

.

Vandag grawe ek

vir sy klimmery ’n graf.

Sy gewig

vervreem

my kopvel

van my kopbeen,

my nekwerwels kners

tussen ophys en kophou.

So verdig

ek die luike van my ore

teen die orfiese trek van sy lokstem,

ek sny my vlegsel teen die lewe af.

Vanaand wag ek hom

met ’n nuwe kapsel in:

’n afgestompte Raspoetin.

Hierdie inisiatief is na die voorbeeld van Brian Brodeur se hoogs suksesvolle weblog “How a poem happens“. Hiervolgens word op ‘n bepaalde gedig gefokus aan die hand van ‘n aantal standaardvrae aan die digter ten opsigte van die ontstaan van die betrokke vers. Ons glo dat gevestigde sowel as aspirant digters dié aaneenstring van digter en gedig leersaam (en hopelik inspirerend) sal vind.

Opgedateer tot en met 4 Oktober 2019 – Redaksie

Inhoud

A-B 

Andries Bezuidenhout. Taxi-rit ná die aand. Mei 2010

Andries  Bezuidenhout.  “Veelvuldige gebruike vir huishoudelike toestelle” . Nov. 2014

Zandra Bezuidenhout. Moderne Psalm. Mei 2010

Emma Bekker. Nagvangs. Mei 2016

Nini Bennett. Da Capo. April 2016

René Bohnen. Brief aan Ebba. Mei 2012

Fourie Botha. My eerste Bybel. Augustus 2011

Aniel Botha. Rooikappie en die wolf. Mei 2012

Hendrik J. Botha. Breindood. April 2016

C, D, E

TT Cloete. Swerwende verse

Toast Coetzer. geluk

Marius Crous. Die ander man

Hans   du Plessis .“Josef”

Heilna du Plooy du Plooy. “Ouhoutfluit”

Anne-Ghrett Erasmus.  Skilder

Sydda Essop. Ek lewe in stilswye

Louis Esterhuizen. Melopee

F, G

Gilbert Gibson. Another roadside attraction

Melanie Grobler. Die Eerste Vrees Is Hier.

H, I, J

Joan Hambidge. “The drama of being a child”

Joan Hambidge. In die skadu van Machu Picchu. Mei 2010

Joan Hambidge. Parys

Daniel Hugo. Ontnugterde digter. Junie 2010

Pieter Hugo. Honde

Louis Jansen van Vuuren. “Passasie”

Marlise Joubert. waarskuwings. Mei 2010

K, L

Ronelda Kamfer.  Stof. Junie 2010

Annie Klopper. ‘n Deurnagbraai in Oranjezicht

Martine Klopper. Kwatryn

Antjie Krog. Vier seisoenale waarnemings van Tafelberg/Winter. Mei 2010

Willem Krog.  “Vir pa”  Nov. 2014

Karen Kuhn. Taalles. Mei 2012

Kobus Lombard. Kameeldoring

M, N

Jannie   Malan. “Watermerk” Nov. 2014

Johann Lodewyk Marais. Richard E. Leakey 

Lucie Möller. Kortstondige kalligrafie

Melt Myburgh. Toeval

Charl-Pierre Naudé. Twee diewe. Mei 2010

Charl-Pierre Naudé : “Eergister en môre, met visse”  Nov. 2014

Fransi Nieuwoudt. ” ‘n ontstaan “. Febr. 2017

Hennie Nortjé. Ons Land. Okt 2019

O, P, Q

Pieter Odendaal. die eerste steen.

Johannes Prins. Man diesel

R, S

Andries Samuel. All god’s children took their toll

Alfred Schaffer. “Droomstart”  Nov. 2014

Bibi Slippers. “En route: Suid Afrika”

Bibi Slippers. Yskas. Nov. 2017

Susan Smith. “By die soetdoring” . Febr. 2017

Hilda Smits. “Vir Primo Levi”

Carina Stander. Lima

Marius Swart. liefdes-e-pos. Mei 2010

T, U

Etienne Terblanche. Vir die Golden Gate-weduwee

V, W

Marlene van Niekerk. Poets van ons vaderland unite

Ilse van Staden. Fluistering

Ilse van Staden. Dertien kraaie. Febr. 2017

Jacobus van der Riet. Die Heilige Nikolai van Japan. April 2016

De Waal Venter. Die wetenskaplike en die fee. Okt. 2017

De Waal Venter. Die res is net seëlversameling, Okt, 2019

Cas Vos. Kersrook

Cas Vos. Uitkyk. Mei 2012

Cas Vos. Vaar-wel

Jelleke Wierenga. Reënboognasie: Fear dot com