Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Meimaand. Maand van moeders. Eerste wintermaand van die jaar: die lig is minder herfs; ’n bleekheid sypel in. Tog is daar ’n intensiteit wat deur die winterlandskap opgeroep word; ’n binne-leef of hibernasie.

Gedigte wat gewoonlik betrekking op Moedersdag het, word vanuit die invalshoek van die digtende kind gekies: ’n oorbekende voorbeeld hiervan is Antjie Krog se ‘Ma’. Dekades na hierdie gedig gepubliseer is, word menige Afrikaanse ma’s steeds met ’n lomp voordrag hiervan tydens ontbyt-in-die-bed gekonfronteer. Sommige gló Seuna of Sus het dit self geskryf (dalk met behulp van ’n kreatiewe onderwyseres?) en lees dit dan ook so voor aan enigiemand wat lyk of hulle belangstel.

Nietemin. ’n Minder bekende invalshoek vir Moedersdag is die moeder-as-digter. ’n Verdere demarkasie vir hierdie blog is die verlies van ’n kind, maar nie noodwendig net aan die dood nie.

Dié spesifieke konteks veronderstel dat die vrou as moeder nie slegs lewe aan die kind skenk nie, maar terselfdertyd die baarmoeder (ruimte van verseëlde bewaring) word, dus die moeder wat baar. Die pre-natale proses is verwikkeld, nie net wat die vroulike liggaam aanbetref nie, maar ook op liminale vlak: uiteraard is die fetus nie ’n blote vergroeisel van die uterus nie. Hierdie ontwikkelende baba deel ’n intieme spasie met die moeder wat as voedingsbron optree.

Die fetus betree dus nie net die fisiese ruimte van die moeder se liggaam nie, maar algaande hy/sy groei, word die moeder meer ‘ge-heg’ aan hierdie wordende wese. ’n Hegte band dus, op liggaamlike, liminale en psigologiese vlak.

Wanneer ma en kind van mekaar ‘verlos’ word (dalk ’n donker profesie wat dui op die Sturm und Drang van die tienerjare?), word ’n nuwe limen geskep: die baba moet gebore word, maar betree nou die gevaarlike buitewêreld, die ‘on-baarmoederlike’ ruimte. Fisies kan die ma die baba nie meer akkommodeer nie; hy/sy moet by die moederlike boetiekhotel uitboek (hopelik vyfster-gehalte, met aanbevelings). Die moederlike matriks word gesluit, vir nou. No new bookings for a while.

Hoe ervaar moeders-as-digters hierdie proses en hoe vertolk hulle verlies aan ’n kind, op liggaamlike, psigologiese en liminale vlak?

Eunice Basson se “Haar oë het jy nooit gesien nie” (65) verbaliseer die opstapeling van jare se emosionele pyn na ’n stilgeboorte: daar is geen herinneringe nie, net die ‘bos swart hare’, ’n ‘Savlon-walm’ en ‘vergeelde babygrows’ tussen ‘kamferblokkies’:

 

Haar oë het jy nooit gesien nie,

net die bos swart hare en klam gespartel

om by haar eerste asem uit te kom –

anders sou jy haar nooit laat gaan het nie.

Klokslag elke jaar

meld daardie dag hom aan,

hoor ek jou praat oor die Savlon-walm

en opgestapelde deppers

asof kraamsusters ’n Kersspel

vir die kindersaal voorberei.

Ek weet hoe jy jou telkens

haar eerste opstaan

teen ’n tafelpoot verbeel,

die kind in ’n luier se loop-en-val;

haar ouma wat vars kamferblokkies

tussen vergeelde babygrows wegpak;

hoe sy sou huiwer op haar eerste skooldag.

Was dit dalk sy in die mall vandag

wat iets oerbekends in jou wou eien

voordat sy twyfel, wegkyk,

en jy wegstap in ’n ander rigting.

 

Alhoewel die programgedig (“Nico”) van Petra Müller se Obool ter herinnering aan haar broer, Nico, is (wat in 1961 tragies verdrink het), stippel sy hierdie verlies dermate uit in “daar waar jy woon, is baie lig” (6), dat hierdie gedig ook op die vlak van moederlike verlies gelees sou kon word:

 

nie in die stilte

met middernag

of by die laaste gelui

sal ek jou soek nie

 

swael wat in die hoë koepel swenk

 

maar net voordat dit stil word

in die keerweer van die klepels

en voordat die spinet gaan staan

 

fladderende hart in ’n woud van klip

jy ruis in die triforium

en jou liggaampie snoer ’n ewigheid

tot jy die sonstroom tref

 

daar waar jy woon, is baie lig

Die konstante vrees van ’n ma om ’n kind binne die moederlike spasie te beskerm, word tematies ondersteun in Rika Cilliers se Vlier wat aan haar seun, Mauritz, opgedra is. Die ‘ek’ in ‘Klinker’ (30) verbaliseer ’n ongemak of on-geborgenheid: die kind is nie meer ’n klippie om te vertroetel nie, maar eerder ’n berg wat eendag van haar gaan lostuimel. Let op die verband tussen ‘bêresakkie’ en die idee van die geborgenheid van die baarmoeder asook ‘modderskoot’ wat op ‘moederskoot’ sinspeel:

 

Kindjie wat uit my gekerf is

soos ’n beeldjie van sandsteen

’n klinkertjieklip: ek wens

jy was klip om te hóú;

jy is palmpas soos ’n troetelklippie

en brand jy ’n gat in my bêresakkie

stoot iemand jou dalk voor die voet

dat jy val; en wikkel jy jou dieper

in die modderskoot van die land in,

laat die wind-en-weerjare stof

om jou nesskop tot jy berg word …

dan nóg tuimel jy eendag rots oor

die afgrond      selfs klippe

is nie geborge nie.

 

Die leënes-sindroom word deesdae meer as net ’n blote verskuiwing van die volwasse kind uit die ouerhuis ondervind. In die volgende drie gedigte ervaar die moeder-as-digter ’n spesifieke liminale leegte deur kinders wat geïmmigreer het of kontrakwerk oorsee doen. Die ma moet haarself daarmee versoen, maar hierdie proses is altyd ambivalent. Susan Smith verwoord hierdie afstand tussen moeder en dogter in ‘stukkie vir stukkie’ (43):

 

ek voel hoe ek jou

stukkie vir stukkie

tussen kontinente verloor

hoe ek die onthoue

stukkie vir stukkie vergeet […]

 

Om ’n dogter aan die vreemde af te staan, begrens die moeder se taal: in die laaste strofe word hierdie verlies onontsyferbaar:

 

ek steek die laaste woorde wat ek wou sê

agter in my mond weg

ek raak aan die slaap

terwyl ek wag

en weet

dat ek môre nog meer

as vandag van jou sal verloor het

 

Hierdie liminale leegte kan nie oorbrug word nie; die volwasse dogter krap nou haar eie potjie wat buite die moeder wat agterbly se ervaringswêreld val. Selfs al sou sy haar dogter in die vreemde besoek, is die naelstring vir ewig geknip; ’n nuwe liminaliteit geskep.

Marlise Joubert se ‘expat. Vir M’ (64) eksploreer moederlike verlies deur metafories met die opgaar van die geliefde dogter se besittings om te gaan. Die kamer waarbinne die ‘jy’ van die gedig haar fases van ontwikkeling tot jong vrou beleef het, is steeds deurdrenk van herinneringe. Die kamer sou ook as ’n baarmoeder beskou kon word wat die tasbaarheid van die dogter beskerm en ‘opgaar’. Daar is egter ’n paradoks verbonde aan hierdie proses: alhoewel die dogter in hierdie ruimte opgestapel word, het sy terselfdertyd lankal vertrek:

 

expat. vir M

 

jy het lank gelede reeds vertrek.

ek het jou soos fynhout versamel

om iewers vlam te vat,

en oral het jy agtergebly.

in jou hangkas vreet motte aan kinderklere.

die rakke loop oor met leggers en briewe.

teen die mure hang jou gedagtes

soos blou vlinders.

jy het reeds vertrek,

al is jy nog hier opgegaar.

[…]

 

In Marie Bredenkamp se ‘’n brief vir die oorsee-kind’ (2015) word liminaliteit en verlies uitgestippel deur die plaas- en stedelike milieu asook Afrika teenoor ‘oorsee’ of Engeland te jukstaponeer. Hierdie jukstaposisie word verder verfyn tot die  ‘klei en klip’ van die spreker se grootwordjare teenoor die dogter se ‘beknopte’ huis in Engeland met trappe wat ’n ouerwordende moeder se beweeglikheid strem. Die laaste gedeelte van die gedig ondersteun die idee dat die wêreld se dimensies  katastrofale afmetings aanneem:

 

vannag

skryf ek ’n brief vir jou

my kind

wat anderkant die water lê

want gisteraand begin ek ’n prentjie

soek

van die huis waar ék gebore is

en al wat ek onthou is die klei en klip

en in later jare

die ou verhale op die werf

wat skerwe porselein vertel

oor die hollands-oos-indiese kompanjie

patrone blou-en-wit

en ek onthou hoedat die spierwit pou

driftig-trots daaroor loop

asof hy die grond besit

en toe soek ek foto’s van die huis

in welgemoed

waar jy leer kruip het, praat

en loop

[…]

ek weet hoe klein jou huis is daar anderkant

en te beknop

die trappe te nou en ongelyk

vir ma se been en rug

[…]

ek is jammer ek het nagelaat

om uit te wys

hoe groot die wêreld is

en onbegrens

en dat aardbewings

die aarde van sy as af stamp

[…]

©mce 27/04/2015

Ook grootmoeders ervaar deesdae die groteske pyn van ’n kleinkind wat aan die vreemde afgestaan word. In Antjie Krog se Verweerskrif (36) word die Hebreeuse kleindogter deur middel van taal-metaforiek geskets: nie net wat afstand aanbetref nie, maar ook taal (Hebreeus vs. Afrikaans). ’n Skeidslyn het dus sigbaar geword; ’n grens wat toekomstige vervreemding tussen ouma en kleinkind voorspel:

by jou vertrek

 

1.

jy vertrek môre saam met

jou ma

na Isra-el vir

goed

 

as ons mekaar oor ’n jaar

sien, praat

jy slegs Hebreeus. vir

my

 

hartskerp herinnering waar-

in jy

lig en liefs met stingel-

dun

 

enkels in linte van my

glip, sal

ons geen enkele

woord

 

gesamentlik wakker vind.

spraakloos

sal ons mekaar aan-

staar.

 

in jou voorgeskiedenis

skeur ’n

mens klere en werp

as

 

op die hoof. ek bloei

 

uit my

milt

 

Ook in Mede-wete in die vers, ‘ek en my kleindogter bou sandkastele’ (38), word taal tematies as vervreemdingstegniek ondersoek. Die ‘ek’, die ‘ouma’, probeer nuwe skanse teen die onafwendbare vervreemding bou. Dalk sou hierdie grense ’n tipe post-verbale kommunikasie kon insluit. Tipografies is daar spasies tussen sommige woorde soos ‘swyg’ en ‘hou’: dus taalgebonde maar ook met die klem op die fisiese en simboliese holding space van die ouma. Ter wille van spasie haal ek slegs strofes 2 en 3 aan:

vanoggend het sy haar ma en pa gevra om in die kombuis agter te bly

en toe in haar sesjarige Hebreeuse woordorde voortgesluk:

‘van my af weg gegaan Ouma, wil ek nie hê jy moet wees nie’

gebruik sy woorddeurstamelde bloedeie dubbele-nie-konstruk

‘Ouma’s verskriklik lief vir jou.’ ‘Ek weet, Ouma, maar dit gehelp my nie’

 

kind met die mondgetroosde naam wat my in alle tale laat ineen

swyg     ek wil haar verlede van haar afhaal in die naam van pyn

in die naam van die behoefte om haar vas te hou     haar heel met

die heil van ons almal wat altyd en nooit uit haar lewe verdwyn

wil haar sien lag sien wawiele doen soos nou – silwer en lig soos ’n twyg

 

Ek sluit af met ’n gedig van die Britse digter, Fleur Adcock, wat in Nieu-Seeland gebore is (Astley: 230):

 

For a Five-Year-Old

 

A snail is climbing up the window-sill

into your room, after a night of rain.

You call me in to see, and I explain

that it would be unkind to leave it there:

it might crawl to the floor; we must take care

that no one squashes it. You understand,

and carry it outside, with careful hand,

to eat a daffodil.

 

I see, then, that a kind of faith prevails:

your gentleness is moulded still by words

from me, who have trapped mice and shot wild birds,

from me, who drowned your kittens, who betrayed

your closest relatives, and who purveyed

the harshest kind of truth to many another.

But that is how things are: I am your mother,

and we are kind to snails.

 

Soms is moederskap ’n helder herfsdag. Soms, ’n vaal-deurdrenkte winter. Want verlies is veelvoudig vir ’n ma of ouma. Dalk lê die geheim van verlies opgesluit in C. Day-Lewis se ‘Walking Away’:

 

How selfhood begins with a walking away

And love is proved in the letting go.

 

Bibliografie

 

Astley, N (ed). 2002. Staying Alive. Real poems for unreal times. Tarset, Northumberland: Bloodaxe.

Basson, E. 2014. Leiboom. Kaapstad: Queillerie.

Cilliers, R. 1989. Vlier. Kaapstad: Tafelberg.

Day-Lewis, C. 1962. The Gate and Other Poems. Londen: Jonathan Cape.

Joubert, M. 2011. splintervlerk. Pretoria: Protea Boekhuis.

Krog, A. 2006. Verweerskrif. Roggebaai: Umuzi.

Krog, A. 2014. Mede-wete. Kaapstad: Human & Rousseau.

Müller, P. 1977. Obool. Kaapstad: Tafelberg.

Smith, S. 2012. In die afwesigheid van sin. Pretoria: Protea Boekhuis

Leiboom deur Eunice Basson. (Queillerie, 2014; 96 pp; Formaat : Sagteband; ISBN-13 : 978-0-7958-0089-4; e-ISBN : 978-0-7958-0090-0 )

Resensent: Heilna du Plooy, Potchefstroom

Leiboom is Eunice Basson se debuut. Die titel van die bundel roep by my verskillende assosiasies op. Dit kan verwys na ’n boom wat “gelei” of “opgelei” word om ’n bepaalde vorm te vertoon, maar dit kan ook verwys na ’n boom wat groei omdat dit natgelei word. Die twee dele van die woord bly egter ook elkeen op sigself belangrik. Daarom bly die idee van “leiding” in die agterkop, asook van die boom as ’n teken van krag en stabiliteit. Met die lees van die bundel het al hierdie assosiasies vir my voortgaande bly eggo: ’n liefde vir die natuur, vir plante en die versorging van plante en tuine wat aansluit by die bewerking en snoei van gedigte,  asook die afkoms en verbintenis aan ouers, veral ’n vader wat as ’n krag in die digter se persoonlike “stamboom” gelees kan word.

Die buitebladontwerp is baie mooi en dit is te verwagte aangesien Basson as ’n kunshistorikus met sorg ’n keuse sou maak daarvoor.

Die bundel val uiteen in drie afdelings. In die eerste afdeling handel die gedigte hoofsaaklik oor natuurverskynsels – streke, storms, die wind, maar ook plante en diere. Die gang van tyd word in die eerste vers aan die orde gestel en dit word in later gedigte herhaal in ander vorms. Die gedig sien die sandlopertjie as ’n miniatuurwoestyn, as die vergestalting van tydloosheid, van skynbare onaantasbaarheid. Tog eindig die gedig met die frase “ook jy sal mettertyd verweer/ en uitloop op jouself” waardeur die beskrywing van die sandloper wyer betekenis verkry: alles gaan uiteindelik verby, niks is absoluut gevrywaar van die gang van tyd nie. Die isolasie wat in die uurglas heers kan, gesien as ’n soort onttrekking en ’n situasie wat afgeskuil is van die werklikheid, ook op die gedig self slaan. Die gedig en die poëtiese aktiwiteit is nie aan tyd gebonde nie, maar sal uiteindelik wel “uitloop” op homself.

Die natuurgedigte wat hierna volg is almal fynsinnige beskrywings van óf ’n landskap óf ’n aspek van die natuur. Hierdie gedigte getuig van fyn waarneming en inlewing, soos ook in die gedigte oor plante en diere waarmee die afdeling afsluit. Die slotgedig is treffend in die beskrywing van die ontstaan van ’n trofee. Interessant genoeg word die verloop van gebeure hier omgedraai; daar word eers beskryf hoe die dier (die koedoe?) se kop gedissekteer word en daarna word die doodskoot beskryf wat van die lieflike lewende bok ’n trofee met albasteroë maak.

Al is van die gedigte nogal impressionisties daarin dat hulle in hoofsaak ’n sensitiewe waarneming en ervaring, ’n indruk, beskryf en dalk effens poëties is, val dit tog goed op die oor:

Sonnestilstand

21 Junie 2009

Die son loop uit sy warmte die winter in
om teen die einde van sy spoor te luier
in die langste nag vol bruin stiltes en houtluise
wat in muf en swartryp dwaal:
die son markeer die pas
voor hy koers kry na die suide
en die sakwurm fluister uit sy kokon,
die hadida in ’n newel krys
dat plantsap nou in stamme styg.

Afdeling twee in die bundel bevat ’n verskeidenheid gedigte wat indirek wel duidelik bymekaar aansluit. Die eerste gedig gaan oor die nuusleser wat slegte nuus moet aflees en dan tog gewoon moet verder lewe en “afdraai” vir ’n koppie koffie. Hierdie gedig werk dan vooruitskouend op die oorlogsgedigte wat verderaan in die afdeling volg. Daar is verskeie gedigte oor die Tweede Wêreldoorlog, maar terwyl “Biografie”, met die subtitel “Maj NV Basson” wat waarskynlik ’n familieverbintenis aandui, oor oorlewing handel, gaan “Lugkastele” oor die dood wat toekomsdrome vernietig as ’n jong man sneuwel.

Waar hierdie gedigte aansluit by die oorlogstema in verse soos “Die Blinde Astronoom IV”, met die verwysing na Cuito Cuanavale,  en “Tuiskoms in Halabja, Irak”, bevat hierdie afdeling ook gedigte oor aspekte van die gewone Suid-Afrikaanse lewe. Ervaringe van veral swart vroue word met groot deernis beskryf soos in “Miena: ’n herinnering”, “om ’n huis te kan bou”, “Bidsnoer” en “Vroegoggend op straat”. Maar die deernis met die mensdom en insig in die menslike aard gaan wyer en word, soos ek dit lees, in vooruitsig gestel en bevestig deur die ekfrastiese gedig “Butcher boys”. Jane Alexander se beeldegroep met hierdie titel is in 1986 vir die eerste keer uitgestal en was haar kommentaar op die noodtoestand in die land. Die groteske vermenging van menslikheid en dierlikheid is ’n baie sterk metafoor en myns insiens transendeer dit selfs die historiese moment waarop die beelde aanvanklik vertoon is. Die dierlikheid in die mens lê vlak onder die skedel, dit “glip” in die kop in en dan word jy een van die een wat net kyk en kyk om vrees in ander in te boesem. Dit is die vrees wat die mens uiteindelik afrem en vernietig:

Roedes platgestryk, monde gesnoer,
maar ons oë volg jou waar jy gaan:
in jou vrees
vind die eintlike slagting plaas.

Die mensdom is dus aan homself uitgelewer en dit word in ’n gedig soos “Besetting” met verwysing na ’n aantal ontmenslikende ervarings van vroue uitgewerk. Die vigspandemie, moorde soos dié op Chanelle Henning, die werk van ’n nagwag, en selfs die gedigte in die laaste afdeling wat subtiel verwys na vrouemishandeling, sluit hierby aan.

Die bundel eindig met gedigte van ’n meer persoonlike aard waarin herinnering ’n belangrike rol speel. Flitse van ’n jeug vorm die kern van verse soos “1958” en “Moerbeiboom”, met die skokkende beeld van ’n selfmoord wat kinders toevallig vanuit die boom moet aanskou. Daar is ook ander gedigte met soortgelyke onverwagte wendinge soos “Sterrewag” waarin vertel word hoe die swak babatjie uiteindelik ’n slim mens word, “Haar oë het jy nooit gesien nie” wat kennelik handel oor die afstaan van ’n baba by geboorte, met die soekende moeder wat onvermydelik die kind nooit sal kan aflê nie, maar ook “Ma se kind” wat gaan oor die ma wat haar kind na aan haar hou en grootmaak sodat sy uiteindelik in die kind se glorie kan deel, sonder om daarop ag te slaan dat sy die kind se lewenskrag van die begin af verhoed om te ontwaak.

Hierdie afdeling bevat onder meer mooi gedigte oor ouers, oor hulle lewe en hulle dood, en oor ander figure wat die digter om een of ander rede aangryp. Die   slotgedeelte van die bundel staan wel deeglik in die teken van afskeid, die dood van ouers, die sloping van die ouerhuis en die opruim van die ouers se lewens.

Stootskrapers tree aan
om die huis en tuin
voor twaalfuur te vermorsel,

[…]

Sonder skroom bie onbekendees
en ’n handvol bure
op die oorskot van ’n droom.

As geheel maak hierdie bundel die indruk van ’n versameling helder, deurdagte en direkte verse. Daar is ’n sterk beskrywende toonaard in die meeste gedigte en die digter maak haar nie skuldig daaraan om die gedigte te oorlaai met allerlei kunsmatige verwysings nie. Daarom bly die gedigte konkreet en oortuigend.  Daar is deurgaans ’n goeie aanvoeling vir ritme en struktuur sodat die gedigte vooruitbeweeg en die leser meeneem.

Dit is wel so dat die sterk beskrywende en soms narratiewe aard verhoed dat die skopus van die gedigte werklik wyer uitsprei en dat ’n groter wêreld in die gedagtes van die leser ontwaak. Dit gaan nie net daaroor om verhale van ander wêrelde en ander geskiedenisse te vertel nie, maar om die skopus van die nadenke daaroor. Nogtans verkies ek hierdie helder konkrete styl bo swaarwigtig gelade gedigte wat doelbewus alles wil betrek en byna onder hulle eie lading beswyk. En daar is in hierdie bundel genoeg tematiese ondermyning en bevraagtekening om die gladde gang te besweer.

Die helderheid van die gedigte het ook ’n stilistiese aspek en mens kan die afgerondheid verstaan as jy in aanmerking neem dat die verse (deels of in geheel) in ’n skryfkursus hanteer is. Die wakende oog van ’n goeie redakteur of ’n kursusleier behoort te sorg dat verse afgerond is. Daar is wel plekke waar die goeie metaforiek en raak segging  nie sterk genoeg is om die meer prosaïese versreëls te dra nie. Dit gebeur onder meer in verse soos “Bruin appels”, “Werkende vrou” en selfs in die titelgedig “Leiboom: Pa”. Dit is asof die digter nog nie al die tegniese middele tot haar beskikking ontdek het en optimaal ontgin nie, maar ek gebruik met opset die woord “nog” hier, want ek glo dat hierdie bundel met sy  onopgesmukte en oortuigende styl en goeie taalaanvoeling weldeeglik die basis kan vorm vir nog baie meer gedigte.

 Eunice Basson wie se debuutbundel, Leiboom,

pas verskyn het gesels met Gisela Ullyatt

(more…)