Louis Jansen van Vuuren. Paneermeel vir die siel
Tuesday, May 31st, 2011
Verleidelike P-woorde bestaan seker in elke taal en in hierdie geweste is daar twee geliefdes: Parys en Pantoum. Parys verwys natuurlik na die stad van lig (en donker) en Pantoum na iets heeltemal anders in wese as die beminde stad: die half vergete versvorm, die pantoen. Hulle is tog verwant deurdat hulle dieselfde taal praat.
Wel, op ‘n manier. Ernest Fouinet (1799-1848) het die pantoen gedurende die negentiende eeu as digvorm bekend gemaak. Hy verwys na die vorm as pantun malais. Dit is ontleen van Maleise volksverse wat hy vertaal het. Die digter was so opgetrek met die versvorm dat hy dit aangepas het en ‘n formes fixes vir die Franse letterkunde geskep het. Glo omdat dit behendig ingespan kan word om gevoelens vol mymer en melancholie te kon oordra. Dit kan selfs as ‘n wiegelied ingespan word om terselfdertyd te troetel en te terg. In 1829 publiseer Victor Hugo(1802-1885) ‘n versameling gedigte en noterings Les Orientales. Onder andere ‘n Franse vertaling van ‘n Maleise pantoen wat hy ontdek het deur ‘n briefwisseling met Fouinet. (Toevallig het William Marsden(1754-1836) twaalf jaar tevore dieselfde gedig in Engels vertaal). Charles Baudelaire (1821-1867) het verder tot die populariteit van die pantoen as digvorm bygedra in die publikasie Harmonie du Soir.
Butterflies sport on the wing around,
They fly to the sea by the reef of rocks.
My heart has felt uneasy in my breast,
From former days to the present hour.
They fly to the sea by the reef of rocks.
The vulture wings its flight to Bandan.
From former days to the present hour,
Many youths have I admired.
The vulture wings its flight to Bandan,
Dropping its feathers at Patani.
Many youths have I admired,
But none to compare with my present choice.
His feathers he let fall at Patani.
A score of young pigeons.
No youth can compare with my present choice,
Skilled as he is to touch the heart.
(Marsden se vertaling van die Maleise pantoen uit A Grammer of the Malayan Language. 1812)
Meiblomme
Maar vir eers terug na die ander hoofletter P. Parys. Ek sit by my lessenaar, bloedlemoenrooi vernis, (my eie stukkie Orientales) in my studeerkamer onder die leiklipdak van La Creuzette. Dis reeds aan die einde van Meimaand en die tuin is nog steeds vol van die laaste flapirisse wat plaat staan in die jonkheid van ‘n pragtige somer. Hulle wapper sinjaalvlaggies in kleure wat jou mond kan laat water: roomkoffie, melksjokolade, bittertoffie, bronskaramel, soettee…
Skielik is ek op die rue de Rivoli in Angelina’s met ‘n koppie l’Africain (die skoen pas) stomend voor my…dik en donker. Die warm sjokeladedrankie word met ‘n bekertjie bruisroom en suite bedien. Tradisioneel kom ‘n soet coup de grâce daarmee saam.’n Montblanc wat ‘n tertjie-ding is, gemaak van ‘n skuimpiekoekie wat gevul word met kastaingpuree en bedruip is met geklopte room.
Dis eintlik die spektrum tussen blou en heksmondpers van die irisse wat my laat swymel. Die aanskou van die donker chromatologie wikkel iets in my los, gooi iets oop en laat iets uit wat my immer met verwondering laat. Na die groot vertoon van wasdom krul die irisblom selwers in ‘n kartel op en begin bloei…’n betowerende inkdiep purper sap waarmee mens met gehoude asem mee kan teken of skryf…
blomtong
agter die diep leunstoel
staan die irisse sowaar na vier
steriele dae steeds in blom.
agter die glaspot se riffelpatroon
hang afgeknipte slagare los in die water.
agter pers vlinders bloei die trauma
van ‘n week, nee, twee of drie tevore
toe purpertange my rug vasgeknyp het –
die kraakbeen voos soos ‘n neut laat bars,
weefsel soos saffraan kon kneus
en oranje meeldrade van ‘n vlegsel
senuwees laat knak.
agter die stoel,
onverpoos en vurig,
blom die tonge van irisse
voor die eende wakker word
voor die son die maan se sekel
en sterrespansel in perfekte ewewig
ligament op ligament
verkwis.
(Marlise Joubert. Splintervlerk, Protea Boekhuis, 2011)
‘n Lekker iris-storie oor die oorsprong van die iris-embleem die fleur de lis. Die direkte vertaling uit Frans daarvoor is lelieblom, maar…die ontwerp lyk hoegenaamd nie na dié van ‘n lelieblom nie, al rek jy die verbeelding tot absurde abstraksie. Dit het dieselfde struktuur as die irisblom. Daar is soveel stories om die ontstaan van die ontwerp: Baie meen dat die verwysing eerder kom van die Lysrivier ( soms in dialek geken as Lis , Lych en Luts). Die rivier het sy oorsprong in die heuwels van die Artois in die Pas de Calais. Die Lys vloei noordooswaarts tot waar dit uitmond in Schelde in Ghent, België. Op die oewers van die rivier, en langs ander riviere en in vleie, groei daar reeds vir eeue lank plate goudgeel irisse. Iris Pseudacorus. Mens kan die gevolgtrekking maak dat die verwysing dan gemaklik voortvloei( pun intended) uit Fleur de Lys en Fleur de Luce. Die irisse groei geil dwarsoor Europa en word Liechenblumen in Duits genoem, soms ook Liesblumen of Lysblumen. In ou Frans word daar ook na die iris verwys as fleur de l’iris. Hier hang ek my pet op oor die blomstorie en sluit af met nog ‘n lekker legende uit gister se dae…
Fleur de lis 1
Fleur de lis 2
In die jaar 501 was die koning van die Franke, Chlodevech op die oorlogspad teen die koning van Aguitina Alaric naby Poitiers ( so tussen beide, die Frankiese naam Chlodevech het na Chlodovechus vervorm en in Latyn na Ludovicus verander, vandaar die Franse Louis).
Louis en sy soldate het gesukkel om ‘n deurloop oor ‘n rivier te vind toe ‘n jong takbokkie benoud voor die rumoer van die manne uit die ruigtes spring en ligvoetig oor ‘n versteekte steeg na die anderkant vlug. Die soldate het die bokkie se pad gevolg en maklik die ander oewer bereik. Op die walle van die rivier was daar ‘n magdom van irisse in volle blom. Louis het van sy ros geklim, van die blomme gepluk, en dit in sy helm gedruk…as simbool van oorwinning. Nodeloos om by te voeg, Louis het die slag triomfantlik oorwin. Van daardie dag af het die irisblom op al die konings se baniere en vlae verskyn. (Die Engelse noem dieselfde iris-soort die flagflower).
Nog ‘n ander naam vir die geel pseudacorus -iris is flambe, en in sommige dialekte flamme. Dit kom van die woord flamma of flammula en die middeleeuse Franse vlag word ook die oriflamme genoem…dus, daar het ons die goue fleur de lis van al die Louiste…
Fleur de lis
Dit bring ons terug na Parys waar ek op Pont Neuf staan, die oudste brug van die stad. In vervloë dae was die sypaadjies op die brug vol gebou van stalletjies en kioske wat alles en nog wat verkwansel het. Linte in iris-kleure, gepoeierde pruike en messe van Thiers. Daar was dobbelaars wat jou geld met steentjies wou wegrol, musikante en ook begeesterde waarsegsters en tandetrekkers wat vir ‘n fooitjie jou van jou weemoed of pyn kon verlos. Nou ry daar bromponies, motorfietse, taxi’s en busvragte toeriste oor en weer. Die uitsig bly onbelemmerd beeldskoon.
Pont Neuf
As jy langs die fontein in die Louvre se Cour Carrée staan en rivier se kant toe stap beleef mens ‘n pragtige tafereel: die poort raam ‘n prentjie van die Institut de France met sy voortreflike koepel en vergulde tierlantyne. Die Pont des Arts verbind die linker- met die regteroewer . ‘n Brug vol mense stap oor. Die laaste keer toe ek hier sketse gemaak het, het ‘n jong sangeres in die arkade van die poort begin sing. ‘n Aria uit Romeo en Juiliette: Je veux vivre dans le rêve…’n laslaphoedjie waarin munte glim aan haar voete.
Pont
Daar is soveel meer in Parys as my twee beminde staanplekkies. Verborge tuine en parkies vol koeltes en geheime ontmoetings. Lanings en spuwende fonteine. Daar’s kerke en katedrale en pleine vol vergulde fantome. Helde, heersers en regeerders en engele van verslaande brons. Daar’s torings en koepels en dakkamers vol mense. Kafees en kroeë en vensters vol weerkaatsing. Daar’s toeters en sirenes en die klik-klak van hakke en rye vol skoolkinderstemme. Daar’s liefde en daar’s leed.
Parys
Reg onder die Eiffel-toring
in ‘n somerse Parys
reën dit (and I’m singing in the rain)
en vele sambrele wág
om die stad van mites te besigtig
in al haar arrondissements.
‘n Kleuter soek sy pa,
twee verliefdes vroetel vervaard
in die bedompige hysbak.
Die stad is onder rekonstruksie:
tuimelend van metro tot bus,
tot reg voor Alexandre Gustave Eiffel
se staaltoring, 1652 trappies tot bó.
Marie Antoinette bespied
die stad van Liefde en Lig.
“As sy nie liefde het nie, gee haar ‘n gedig.”
Jou sms (ek-het-jou-nie-meer…)
breek op – vanuit die poskantoor
stuur sy, ‘n afkophoender
én Vrou van Staal, ‘n brief:
“Je ne regrette rien!”
(Joan Hambidge:Visums by verstek, Human & Rousseau, 2011)
Nou is dit weer die ander P se beurt… Die pantoen kom in verskeie vorms voor en in ‘n eietydse konteks breek digters die reëls links en regs, maar in die suiwer vorm hou die gedig by 16 reëls bestaande uit 4 kwatryne. Dus, 4 stansas van 4 reëls elk met ‘n ABAB- rymskema (deesdae kies die digter of ‘n rymskema toegepas gaan word of nie).
Die tweede en vierde reëls van die eerste stansa word die eerste en derde reëls van die tweede stansa…ensovoorts…tot en met die laaste stansa waar die derde en eerste reëls respektiewelik die tweede en laaste reëls van die finale stansa word.
Stansa 1: A1 B1 A2 B2
Stansa 2: B1 C1 B2 C2
Stansa 3: C1 D1 C2 D2
Stansa 4: D1 A2 D2 A1
Hierdie gedig Van Marilyn Hacker (1942-) hou by die formele vorm, maar gebruik ‘n wavrag kwatryne, veel meer as die voorgeskrewe vier.
Iva’s Pantoum
We pace each other for a long time.
I packed my anger with the beef jerky.
You are the baby on the mountain. I am
in a cold stream where I led you.
I packed my anger with the beef jerky.
You are the woman sticking her tongue out
in a cold stream where I led you.
You are the woman with spring water palms.
You are the woman sticking her tongue out.
I am the woman who matches sounds.
You are the woman with spring water palms.
I am the woman who copies.
You are the woman who matches sounds.
You are the woman who makes up words.
You are the woman who copies
her cupped palm with her fist in clay.
I am the woman who makes up words.
You are the woman who shapes
a drinking bowl with her fist in clay.
I am the woman with rocks in her pockets.
I am the woman who shapes.
I was a baby who knew names.
You are the child with rocks in her pockets.
You are the girl in a plaid dress.
You are the woman who knows names.
You are the baby who could fly.
You are the girl in a plaid dress
upside-down on the monkey bars.
You are the baby who could fly
over the moon from a swinging perch
upside-down on the monkey bars.
You are the baby who eats meat.
Over the moon from a swinging perch
the feathery goblin calls her sister.
You are the baby who eats meat
the bitch wolf hunts and chews for you.
The feathery goblin calls her sister:
“You are braver than your mother.
The bitch wolf hunts and chews for you.
What are you whining about now?”
You are braver than your mother
and I am not a timid woman:
what are you whining about now?
My palms itch with slick anger,
and I’m not a timid woman.
You are the woman I can’t mention;
my palms itch with slick anger.
You are the heiress of scraped knees.
You are the woman I can’t mention
to a woman I want to love.
You are the heiress of scraped knees:
scrub them in mountain water.
To a woman, I want to love
women you could turn into,
scrub them in mountain water,
stroke their astonishing faces.
Women you could turn into
the scare mask of Bad Mother
stroke their astonishing faces
in the silver-scratched sink mirror.
The scare mask of Bad Mother
crumbles to chunked, pinched clay,
sinks in the silver-scratched mirror.
You are the Little Robber Girl, who
crumbles the clay chunks, pinches
her friend, gives her a sharp knife.
You are the Little Robber Girl, who
was any witch’s youngest daughter.
Our friend gives you a sharp knife,
shows how the useful blades open.
Was any witch’s youngest daughter
golden and bold as you? You run and
show how the useful blades open.
You are the baby on the mountain. I am
golden and bold as you. You run and
we pace each other for a long time.
(Marilyn Hacker)
John Ashbery gesels oor die Pantoen…
“…the pantoum or the sestina, which we all use occasionally, are forms which take the poem really out of the hands of the poet in attempting to satisfy the constraints that are the trademark of these forms. Therefore one can allow one’s unconscious mind to go about forming the poem in a way that is even more effective than what the Surrealists practice, called “unconscious writing,” which I don’t think ever gets that far from consciousness.”
Die pantoen van Baudelaire hou ook nie by die tradisionele vorm van die finale stansa nie…
Harmonie du soir
Voici venir les temps où vibrant sur sa tige
Chaque fleur s’évapore ainsi qu’un encensoir;
Les sons et les parfums tournent dans l’air du soir;
Valse mélancolique et langoureux vertige!
Chaque fleur s’évapore ainsi qu’un encensoir;
Le violon frémit comme un coeur qu’on afflige;
Valse mélancolique et langoureux vertige!
Le ciel est triste et beau comme un grand reposoir.
Le violonfrémitcomme un coeur qu’on afflige,
Un coeur tendre, qui hait le néant vaste et noir!
Le ciel est triste et beau comme un grand reposoir;
Le soleil s’est noyé dans son sang qui se fige.
Un coeur tendre, qui hait le néant vaste et noir,
Du passé lumineux recueille tout vestige!
Le soleil s’est noyé dans son sang qui se fige…
Ton souvenir en moi luit comme un ostensoir!
(Charles Baudelaire. Fleurs du mal)
So sak die somerson oor die land van die Louis’se, die irisse frommel toe en begin ink bloei… die eerste aandliggies weerkaats in die Seine en die Eiffel begin flikker…ons stap solank kaai langs…
Parysblou
Hartlyn
Booggewelf van ribbes en van lint
Behoed my verskuilde hart,
Motoriste pomp
Van gees en van bloed,
Wetend, kloppend
In die halfdonker naaf-
Deinende katedraal
Van asem en van been.
(Refrein: uit volle bors)
My hartjie, my liefie
die son sak weg,
die son sak weg.
My hartjie, my liefie
die son sak weg.
(LJVV Tempermes)
Luister asseblief saam…
