Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Alwyn Roux gesels met Gisela en Tony Ullyatt oor hulle vertaalwerk 

Gisela en Tony Ullyatt is albei gerekende digters. Tony Ullyatt ontvang in 2019 ‘n  SALA-toekenning vir sy bundel An Unobtrusive Vice (2018) en in 2020 verskyn Gisela Ullyatt se debuutbundel Die waarheid oor duiwe wat tot dusver slegs lof van resensente ontvang het. Hulle is albei ook vertalers van poësie en doen hulle vertaalwerk saam as ‘n span. Dit blyk onder andere uit die onlangse Van Wyk Louw-vertalings wat op Versindaba verskyn het en hulle vertalings van Afrikaanse poësie wat in 2014 in die bloemlesing in a burning sea opgeneem is. Ek het by hulle gaan uitvind hoe die vertaalproses werk.

 

Alwyn Roux: Hoe het julle betrokke geraak by die vertaalprojek in a burning sea (2014)?

Tony en Gisela Ullyatt: Ons is deur die digter Marlise Joubert genader om aan hierdie vertaalprojek deel te neem.

AR: Waarom Afrikaanse gedigte na Engels vertaal?

TU: I was exposed to Afrikaans poetry when I took up a post at the University of the Free State in the early eighties. The English department was (and still is) on the same floor as the Afrikaans department. I became increasingly fascinated with Afrikaans poetry and had long conversations with Afrikaans academics/poets like Bernard Odendaal. A whole new literature opened up for me as my Afrikaans improved. Later on, I met George Weideman, who was a guest lecturer at the time and started to translate some of his poems. In the early 2000s, I was doing intensive research on the myth of Daedalus and Icarus, and discovered some poems on the topic by poets like Ernst van Heerden, Henk Rall, Jan Swanepoel, and Lucas Malan. Not speaking much Afrikaans in those days, I began translating poems initially because I wanted to know what they meant. Simple as that.

GU: Daar is soveel lesers wat andersins geen toegang tot die Afrikaanse digkuns sou hê as dit slegs in Afrikaans beskikbaar was nie. Ek sien dit ook as ‘n geweldige uitdaging wat die grense van my eie woordvaardigheid en analise toets.

AR: Dit is baie interessant dat julle die gedigte saam vertaal. Hoe werk die proses?

TU & GU: We work as a team. Gisela is mother-tongue Afrikaans speaking and I am mother-tongue English speaking. This combination brings the best of both worlds – a sound knowledge of both source- and target-languages – to the translation process.

And for those inquisitive readers who wonder whether working together as translators is stressful as far as our relationship goes, the answer is, perhaps disappointingly, no. That is because we both believe that the translation process is one of negotiation. It is an adjunct to the processes of negotiation Umberto Eco discusses in his book, Mouse or Rat? Translation as Negotiation.

As far as the process itself works: I usually do the initial rough draft into English, working from grammatical unit to grammatical unit rather than line by line. If there are lines or words I have difficulty understanding – idiomatic usage is one example – I will retain the Afrikaans exactly as and where it appears in the original text. At this stage, getting an overall sense of the text, of the poet’s style, while creating a document we can work on is of more immediate import than fiddling around with dictionaries. That comes later.

Once that rough draft is done, Gisela joins the process. Together, we go through the problems I had with the original poem. We discuss each of those matters, deciding on some of the suitable English possibilities and rejecting others. Once the initial draft has been typed up, it could resemble this; the last four lines of the ninth section of “Asemgedig” by Phil du Plessis:

Ek sal met halle van ’n blou kwas
’n stort vloed van reën
’n gety van vergetelheid
oor die landskap laat spoel

I shall with strokes/dashes from a blue brush
a flood/torrent/deluge of rain
a tide of vergetelheid
over the landscape let flow

Once these lines come into existence, we can tackle a couple of initial questions: Where, in the English version, might the phrase, “oor die landskap”, fit? What if it were moved to the end of the line? Which of the alternative nouns fit most tightly with both the context and the line’s syllable count? What English verb would be most apposite for “laat spoel”? At this point, we have made no attempt at English grammatical ordering, thus leaving many possibilities open.

Now we are able to focus our joint attention on going through the translation word by word, unit by unit, line by line as we work towards a text that reads like an original English poem. At the same time, we are fully conscious of Peter Newmark’s question: “Why should a translation  not sometimes read like a translation, when the reader know that is what it is?” All well and good, except that you might wind up with a monstrosity like this: “I tripped on the carrot of a tree and broke my keybone.”

This process may take days, even weeks. We do a great deal of reading the poem aloud, listening for stylistic clumsiness, inappropriate words, trying to get rhythms right, and so on. We discuss various alternatives and see how well or badly they work. New changes come to mind after several readings; after these, we know we’re pretty close to what we striving for.

AR: In in a burning sea (2014) het julle gedigte van Martjie Bosman, Marius Crous, Tom Gouws, Marlise Joubert en Dolf van Niekerk van Afrikaans na Engels vertaal. Watter uitdagings het die vertalings van elke digter se werk aan julle gestel? Is die vertaalproses makliker by sekere digters en moeiliker by ander?

GU: Eerstens is dit belangrik om die integriteit van die oorspronklike gedig te behou: vir my beteken dit om die ‘atmosfeer’ daarvan raak te lees en te verstaan. Dit help weinig as die vertaler op woord-truuks staatmaak. Literêre vertaling is ‘n meditasie: die digter se intensie moet behoue bly. Daarom geskied die proses nie oornag nie.

Elke digter het sy/haar eie “binnetaal” en konteks en dié moet die vertaler ook in ag neem. Een so ‘n voorbeeld is Marlise Joubert se “dryfgoed” (144). Strofe twee lees as volg:

in die vroegoggend huiwer
‘n kewer dou aan die kwas,
breek ek die vergeefse bloeisel af […]

Ek en Tony het gestoei met die beeld “‘n kewer dou” en hoe dit skakel met “bloeisel”. Na ‘n e-pos aan Marlise het ons meer klaarheid oor die beeld gekry. Sonder die spesifieke waterverf-konteks, sou die vertaling dalk nie so geslaagd kon wees nie. In hierdie geval was dit die stasis van die waterdruppel wat ‘n kewer verteenwoordig. Die finale Engelse weergawe lees as volg:

in the early morning a beetling
dew-drop teeters at the brush’s tip,
I break off this fruitless blossom […]

In hierdie geval was daar ‘n hele paar sinonieme: “vain”, “useless”, “unavailing”, “futile”, “fruitless”, “idle”, “ineffective”.  Hierna volg ’n  aansienlike eliminasie-proses waartydens ons elke sinoniem uitrafel  in terme van klank, aantal lettergrepe, ensovoorts. In hierdie geval het “fruitless” sterk na vore getree vanweë die voorafgaande versreël waarin die kewer-beeld voorkom asook die “bloeisel” wat langs “vergeefse” gevind word. As hierdie twee beelde nie daar was nie, sou “fruitless” dalk nie die “wenner” kon wees nie. Die vertaler moet dus sin kan maak uit die makro- en mikrokosmos van ‘n gedig.

Nog ‘n voorbeeld: Nie net gebruik Marius Crous se gedig “Ted” (74) met die vernietigende huwelik tussen Ted Hughes en Sylvia Plath as interteks nie, maar ook die selfdood van Sylvia en die latere selfdood van Ted se minnares en kind:

swaar sou hy sluk
aan sy smartpraatjies
asof profeties
dis uit die stigmata
van sy gasgevulde vrou van fitzroy rd
wat die feministe
hulle penne sou volsuig
in die vliesige oë
van sy minnares en kind
soek na die ongetemde god

Die vertaling van “ongetemde” na “untamed” blyk heel eenvoudig, maar omdat dit die slotreël van die gedig is, berus soveel op die juistheid van die vertaling. Sinonieme in ons voosgevatte Pharos was: “Untamed”,  “undomesticated”, “unbroken”, “wild”. “Untamed” sou gewis nie ‘n slegte vertaling kon uitmaak nie. Die gedig het egter na meer gevra, wat Flaubert ‘le seul mot juste’ noem (“the unique exact word”). Hierdie gedig se selfdood-tematiek het ons op “savage” laat besluit. Dit  word egter nié as sinoniem in die woordeboek aangedui nie. Hier het sinchronisiteit ‘n groot rol gespeel: op ons boekrak was Al Alvarez se “The savage god” (1971), ‘n uiters insiggewende en belangrike teks wat selfdood en kreatiwiteit karteer. Alvarez het Plath in die laaste jaar van haar lewe geken. Hy baseer ook sy boek op sy eie selfdood-poging.

Bogenoemde staaltjie het ook ‘n les aan voornemende vertalers: lees so wyd as moontlik. Die vertaal van ‘n gedig vra eerder na wye belesenheid as vertaal-teorieë. Jy kan laasgenoemde weer nagaan as jy ‘n akademiese artikel oor die vertaling van gedigte wil/moet skryf.

AR: Albei van julle skryf self ook gedigte. In watter mate kan die vertalings van gedigte gesien word as ’n leerskool by die skryf van oorspronklike gedigte?

GU: Om ’n gedig na Engels te vertaal help om prosesse in my kop ten opsigte van my eie gedigte oop te beitel. Dit leer jou die haakplekke van taal en klank asook die nodige woord-dissipline wat poësie vereis. Vertaling help jou om met ‘n strenger oog na jou eie gedigte te kyk. Of dis in elk geval wat ek myself wysmaak…

TU: Translation can be an extremely valuable learning process for a poet. It hones the translator’s understanding of another poet’s creative processes. In that sense, it is a privileged sharing of someone else’s art and craft; and it feels very personal. It’s like one-on-one tuition. Who better to teach you the whole business of writing poetry than those who have been extremely successful at it? And, in a broader sense, it gives you an awareness of another language’s literary history, its tradition and its individual talents – to steal from T.S. Eliot. The process can also be a great help in dealing with one’s own writer’s block, as Joan Hambidge has pointed out.

Of course, these pleasures come only with considerable hard work and persistence. But translation remains irresistible, nonetheless.

Hierdie onderhoud het oorspronklik in Januarie 2017 op Guillotine se webblad verskyn.  

 

Daar is so baie mense – te veel – wie mens nooit sal leer ken om ‘n mondjievol woorde mee te wissel nie ; daar is so baie digters, ook oor die eeue heen, met wie jy in gedagtes sou wou tree om te ja-maar of ‘n beaming te mompel by die lees van hulle tekssterf, maar hierdie deurgang wat ons ‘lewe’ noem is weinig meer as kortpad-vat en jy kom nie by al die stanings uit nie. Dit word seker ook gerig deur wat jy op ‘n gegewe moment raaksien. Dan is dit nie aan te beveel om vanuit Parys ‘n venster oop te maak op wat ver hiervandaan gebeur nie…

 

My eerste twee aan(d)tekenings as verstekelinge is vir Charl-Pierre Naudé, miskien met die gedagte dat daar tog ‘n Parys in die Vrystaat is (tot vryheid in staat ?), te ver om te loop en te na om te ry ; my derde gesang is vir Gisela Ullyatt. Niemand kan haar na-praat nie.

 

 

die keiser se skaduwee in die hemel

 

Napoléon – op al sy swerftogte

na die ontwykende droom van mag

deur bevryding, oor slagvelde

met ‘n nagwaak se melkweg van lyke bestrooi

in paleise waar in elke kooi ‘n nooi

naak getooi en mooi soos melk wag –

 

het nag vir nag

buite geslaap

hoed op die kop

gestewel en gespoor

slegs in sy groot jas toegerol

 

om oë oop of toe

na Jupiter te staar

asof hy al sedert die begin

dood is

 

*

 

 

sous-entendu : stilskryf

(vir lees tussen die snoere)

 

hoe omvattend daardie woord

soos die keiser se jas

wanneer hy punt in die wind

die melkweg in ‘n idioteboot bevaar

na die eiland van vergaan

 

gryp !

 

die greep vang niks vas

behalwe afwesigheid in die jas

as omwoorde begrip van die nieweesniewers

van nikswordnêrens

 

ook wanneer die melkemmer se geklingel

dood se ryp-word kristal-lig in die skrywe beskrywe

 

dit wil sê

dis nie te sê nie

maar wel te hoor

wanneer ‘n kiel die nat

in die water naat

en smoor

 

om naamlik net wat nié geuiter

of begryp is na te laat

in die keel :

 

dat die uur van die koei

reeds ryp (soos) as is

 

 

*

 

 

aardsengel

 

mens is altyd self

jou eie demoon

om te verskoon

totdat jy opeens onthou

jy is ook jou eie

inwonende verwonde engel

waaraan jy jou moet wend

en na meriete

van verdriet en vreugde

mag behou

of oor kan rou

al is dit ook slegs

met die stil

rietbeweging

se vlerkdans woorde

 

want dit is

soos dit sal wees na behoorte

wanneer al wat voël is

ophou sing in die boord

 

en julle drie

die laaste passies meet –

te wete : engeldemoon,

mens-is-altyd-self,

en skrywe –

 

© Breyten Breytenbach, 2020

 

 

5-uur

(vir Gisela Ullyatt, en met Daniël Hugo se helder resensie van haar bundel in gedagte)

 

dag breek niewers hier

objekte tot heuwels en wolke

en ook in intieme skemer

selfs woorde kry omvang en gewig

                         geleidelik

                         onopsigtelik

en as jy nie kyk nie

skielik is die nag iets van die verlede

en sterf jou sinne aan helderheid

elk met ‘n skarrel-skaduwee soos wat

iewers kon gewees het

 

jy vergeet om te lewe

 

oor die see word vure aangesteek

en alles vervaag en niks hou stand

hier hou water op

hier begin land

hier vlieg voëls

daar was spore verdonker in die sand

 

die bewussyn word weer in pyn ‘n gegewe :

die besef dat jy lewe

nog ‘n wyle

nog ‘n wyle

voor jy binnedonker vergeet

 

 

© Breyeten Breytenbach 2020

 

 

 

 

René Bohnen gesels met Gisela Ullyatt oor haar debuut,

 Die waarheid oor duiwe

RB: Gisela, hartlik geluk met jou pragtige debuut, Die waarheid oor duiwe. 

Die bundel is ontroerend en uiteindelik ook ontredderend. Ek het gedwonge gevoel om sleutelbegrippe breedvoerig na te slaan. Die soekresultate gaan my nog lank laat wakker lê. Die mees ontstellende ontdekking was dat duiwe die selfherkenningstoets (the mirror test) slaag –  alles wat hulle beleef en waarneem, beweeg deur ‘n bepaalde bewustheid. Dit was vir hierdie leser geen troos nie.

Hoe lank het jy aan die bundel geskryf? Wat was jou inspirasie vir die titel?

GU: Dankie, René. Ek is so gewoond daaraan om onderhoude met digters te voer en nou sit ek aan die ander kant van die tafel… ek moes my innerlike vere regskud  vir hierdie eerste vlug.

Hierdie bundel is die  kulminasie van 27 jaar se skryf. Ek het as ‘n hoërskoolkind my eerste “ernstige” gedigte in 1992 begin skryf, omdat ons onderwyseres siek was vir die dag en ons onsself in die tikklas moes besig hou (waar is die dae wat “tik” slegs verwys het na die aksie op ‘n pre-historiese masjien?) Dit was ook in daardie jare wat Sonkring ‘n nuwe TV-reeks was waarin die hoofkarakter, Maryna (Anna-Mart van der Merwe), se tragiese lewe as ‘n jong digteres (toe is daar nog nie na die gender-neutrale begrip, digter, verwys nie) uitgespeel het. Ek was gaande oor die karakter en haar gedigte en kon my heeltemal identifiseer met haar. Voor dit was daar nog nooit ‘n Afrikaanse vrouekarakter op die kassie waarmee ek kon identifiseer nie.

My eerste manuskrip het ek in 2003 gestuur, wat natuurlik afgekeur is. Daarna het ek in 2008 weer een gestuur, waarna ek in 2014 weer probeer het en toe ten minste keurverslae ontvang het. As ek nou na hierdie ellelange proses kyk, is ek egter dankbaar dat die manuskrip nie goedgekeur is vir publikasie die eerste twee kere nie. Ek het tussen elke nuwe weergawe (ek kan nie meer tredhou met die hoeveelheid kere wat dit verander het oor die jare nie) asemgeskep en nuwe gedigte geskryf, party gedigte uitgelaat. My gedigte het eksponensieel gegroei en ek het ook kritiese vaardighede aangeleer, iets wat my nou handig te pas kom wanneer ek na ander se gedigte en manuskripte kyk.

Wat die titel aanbetref: ek het een laat-oggend op die bed gesit, so ‘n paar maande nadat ek vir vyftien dae in die hospital opgeneem is. ‘n Gebeurtenis uit my kinderdae het soos een van daardie ou parkeermeters vanuit my onbewuste opgespring (o, hoe het ’n mens nie daardie rooi metaalskyfie met “time expired” gevrees nie…). Die beeld van die duiwehok was so sterk, asook die verlies daarvan. Ek het dit maklik neergepen en die titel was eers in die gedig, waarna ek die reël verwyder en dit as titel benut het. So ‘n ruk later het ek besef dat ek die nuwe titel van die manuskrip gevind het. Dit was goed en ek het intuïtief geweet dat ek bereid was om vir hierdie titel te baklei: een van die vroeë keurverslae het aangedui dat daar nie genoeg duiwe in die manuskrip was om die titel te regverdig nie. Maar as jy mooi lees, sal jy die duiwe dikwels hoor koer vanuit die die bladsye…

RB: Die voorblad is tegelyk broos en onheilspellend. Vertel ons asseblief meer hieroor. Het jy jou in die bundelkomposisie  laat lei deur die bekroonde kunswerk van Toni Pretorius, of het jy agterna eers besluit die porseleinduif pas op jou omslag? Het jy dalk spesifieke gedigte geskryf na aanleiding van Pretorius se kunswerk met keramiekduiwe?

GU: Nadat ek my titel gevind het, het ek byna dadelik die konneksie met Toni Pretorius se porseleinwerk gevind. Sy was indertyd  ‘n dosent in kuns by Midrand Graduate Institute in Bloemfontein, en ‘n kollega van my man, Tony wat Engels daar gegee het vir ‘n paar jaar (ja, Jung sou oor die naam-sinchronisiteit glimlag). Ek was verlief op die broosheid van haar werk, maar ook die amper makaber skoonheid daarvan. Sy skep ook die mooiste porseleinjuwele.

Ek het dus eers die gedig geskryf waarna ek die verband met haar kuns gemaak het. Toe ek gehoor het dat my manuskrip aanvaar is by Protea, het ek spoedig in verbinding getree met haar oor ‘n kommissie. Nog ‘n sinchronisiteit is dat sy toe besig was om te werk aan ‘n uitstalling saam met ander kunstenaars wat moes handel oor voëls: nadat ek haar vertel het oor my idee, het sy gesê dat sy beslis ook ‘n paar duiwe by haar bird-repertoire by die uitstalling sou voeg. Jano Myburgh, die fotograaf, het die duiwe van verskillende invalshoeke afgeneem en kon ek dus kies watter ek mee wou werk nadat ek die foto’s by hom gekoop het. En die bandontwerp deur Hanli Deysel is natuurlik vir my duiselingwekkend lieflik.

RB: Kom ons kyk vinnig na die bundelstruktuur en voorkoms. Afdeling 1 bevat treffende elegiese verse saam gegroepeer, maar die dood is ‘n ononderbroke weefdraad deur die hele bundel, ons vind in Afdeling 6 weer elegiese gedigte, nou aan bekende figure.

Op watter temas fokus jy? Hoe het jy die sewe ongetitelde  afdelings georden en die indelings bepaal?

GU: René, ek het deur die jare op dinge gefokus wat my verontrus, wat my persoonlike lewe ontwrig of verander het. Die Boeddha praat altyd van efemeerheid, verganklikheid, en dat niks (goed of sleg of enigiets tussen-in) ooit vir ewig is nie. Soos ek ouer word, voel ek hierdie waarheid aan lyf en siel.

Ek dink nie juis aan temas wanneer ek dig nie, behalwe as ek gevra word om by te dra vir ‘n spesifieke rede, soos ‘n kompetisie. Omdat dit my debuut is, is daar gedigte wat uit my hoërskooldae dateer (natuurlik herskryf deur die dekades), uit my grungy studentejare, my laat-twintigs, my dertigs en minder as ‘n handjievol uit my vroeë veertigs.

Die ordening van gedigte is altyd ‘n tameletjie, veral as sekere gedigte binne meer as een tematiek of afdeling kan val. Ek druk gewoonlik die gedigte uit en maak hopies op die vloer en verdeel die gedigte tussen hierdie hopies. Dan kyk ek watter hopie moet byvoorbeeld die eerste afdeling wees, ensovoort. Dit vat gewoonlik die hele dag om so ‘n “Operasie Manuskrip” uit te voer.

RB: Die bundel open met die titelgedig, wat die gemoedstemming van die bundel vestig. Jou effektiewe benutting van klank word goed daarin geïllustreer, asook fyn waarneming van klein besonderhede wat jy gebruik om atmosfeer te skep. Dwarsdeur die bundel het ek groot genot gehad aan die ryk aanbieding van visuele en ouditiewe prikkels. Hoe ervaar jy jou sintuie tydens die inkubasie van gedigte en hoe verloop jou skryfproses?

 

die waarheid oor duiwe

 

daar trek die bure in my agtste jaar
na ’n swanky suburb anderkant
brandkopbrug en los hul duiwehok
by die kweperbome in ons agterjaart

die hok my ogiesdraadkasteel
die lemoenduiwe royalty

eers hou ek hulle dop
deur skrefies en gaatjies beloer ek
gesnaweldes later klim ek versigtig in
sit op flertse duiwemis bestudeer die saad
in die hoop dat hulle uit my hand sal vreet

ek betas flets eiertjies
knus in houtkasnessies
hulle laat my gloei

ek aanskou die fights die jagsheid
die ongenaakbare fladdering

die swanky bure het na ’n ruk
hul not-so-swanky hok kom terugvat
en net ’n leë vierkant
op die vergeelde gras gelos

GU: Ja, jy is korrek met die “visuele en ouditiewe prikkels”. Wanneer ek aan ‘n gedig begin skryf is dit gewoonlik óf ‘n visuele prikkel óf ‘n beeld uit die onderbewuste óf uit ‘n droom. Soms is dit ‘n frase waarmee ek wakker word waarvan die klank die gedig se struktuur bepaal. Klank in ‘n gedig is vir my allerbelangrik: dit moenie soos verkapte prosa lees nie. My sintuie is baie sterk terwyl ek op ‘n gedig fokus: ek hoor die ritme, ek lees dit oor en oor hardop om te hoor waar ek struikel. As jy struikel oor woorde, hersien dit en skryf daardie dele oor. Soms is dit net ‘n woord of twee wat omgeruil moet word, ander kere versreëls of selfs strofes.

RB: Die ek-spreker in die laaste gedig is herkenbaar die ek-spreker in die eerste gedig. Die droomplek was van die begin af ‘n gebroke paradys vol duiwe en ‘n dogtertjie met ‘n kasteel vol gate (“ogiesdraadkasteel”).

 

nawoord

(met ’n naaldwerkskêr het ek
al daardie duifeiertjies
oopgeknip ’n paar duiwe
laat uitvlie per ongeluk
ek en die kweperbome
het gekonsulteer getreur
maar van my duiwehok kon
ek myself nimmer losfletter)

Is die bundel dalk soos ‘n labirint, waar die ingang en uitgang dieselfde plek is, met kronkels en draaie die pad tussen-in, soos een van die haikoes in afdeling 5 beweer?  Bladsygewys dink ek “sneeukoningin” is die middel van die bundel. Dit is ‘n gedig waarin die skildery ook ‘n spieël is. As motto dra dit die veelseggende slotreëls van To the lighthouse deur Virginia Woolf. (“Yes, she thought, laying down her brush in extreme fatigue, I have had my vision”). Is hierdie die middel van die labirint, waar insig, verligting en ommekeer dikwels plaasvind?

GU: Dis ‘n skerp waarneming dat die programgedig en die eindgedig se spreker identies is.

Ek weet nie of daar insig, verligting of ommekeer plaasvind in die middel nie, maar dalk eerder ‘n oopskryf van jeugdige verhoudings wat nie uitgewerk het nie of sogenaamde “love lost”, asook die skryfproses wat soms ‘n doolhof word waarin die digter self verdwaal. Ek het bykans vir tien jaar geen gedigte kon skryf nie en het my telkens in ‘n doodloop in die doolhof van my lewe op die daardie stadium bevind.

Hopelik is die eindproduk egter meer van ‘n labirint waarin die leser nie te veel sal verdwaal nie. Of dalk is verdwaal ‘n goeie ding, gedigte moet tog ook uitdaag en tot bepeinsing lei.

RB: Die sterk spel met interteks en intrateks in die bundel is opvallend en word onder andere ook ars poëties aangewend. Die bundelmotto is uit vlugskrif van Johan Myburg : 

 

Die dae het onrustig geword
met die pote van duiwe
op die windgrys dak

dit het onherroeplik winter geword

Só tree die gedig “winter” priemend in gesprek met die bundelmotto:

 

winter

winter is onversadigbaar
in blomloosheid in duifkarkasse
soos ‘n grysaard mompel die wind
deur gaas in die spens die laaste lig

geleidelik verdof die middag tot igloo
ek skryf sondag-gedigte
aan die naderende koue
die koolstoof troetel
geheime teen die sneeu

gedigte nes emmers
vang vuil sneeu op
om te vries
vir volgende jaar se somer

Hierdie is maar een van ‘n hele paar ars poetica’s in die bundel. Elkeen beeld ‘n ander faset uit. Wat is jou gedagtes rondom poësie as beswering en vertroosting? Hoe oorvleuel dit, al dan nie, met jou rol as literator?

GU: Weereens het die vleis mooi skoon en sag van die been afgeval met betrekking tot die bundelmotto: ek het Johan se debuut eers in 2018 raakgeloop op bidorbuy. Die oomblik toe ek hierdie gedig gelees het, kon ek eenvoudig nie glo dat dit so moeiteloos skakel met eie tematiek nie: dit was ‘n beeldskone moment. Wat dit egter nóg meer spesiaal vir my gemaak het, is dat die gedig op die 15e Desember 1977 geskryf is, presies ses maande nadat ek gebore is. Ek kon natuurlik hierdie “toevallige teken” (dankie, Martjie Bosman) nie ignoreer nie. “Winter” is ‘n gedig wat ek reeds as student geskryf het, seker so tussen 1997 en 1998. Dit het my dus twintig jaar geneem om ‘n gepaste bundelmotto te kies wat skakel met die duiwe- tematiek. Wat seg Hannibal Lecter vir Clarice Starling in The Silence of the lambs? “Everything comes to those who wait”. Ek reken ek het seker maar onbewustelik hierdie raad gevolg!

Op jou vraag oor die digkuns as beswering: ek glo vas dat digters siek raak (emosioneel en fisies) wanneer hulle nié hulle digkuns uitleef nie. Daar is beslis ‘n verband tussen wat die bekende mitoloog, Joseph Campbell gesê het – “follow your bliss and the rest will follow”  –  en die geestesgesondheid van iemand wat bedoel is om te dig. Ek het dit self ervaar deur die jare: die tye wat ek vasval in die slyk van burokrasie en admin by die werk, wanneer ‘n mens bedreig word deur die sneeustorting van merkwerk, studenteopstande, die druk om akademiese artikels uit te rol vir die worsmasjien van die akademie, en besnoeiings van poste: dit is dan wanneer jy “under the pink” raak, om Tori Amos aan te haal.

Wat die oorvleueling van literator en digter aanbetref: ek sien myself nie juis as ‘n literator nie, altans nie een in die klas van ’n Louise Viljoen, ’n Joan Hambidge of ’n Hein Viljoen nie. Wat egter soms moeilik is, is die rol van resensent, omdat ‘n mens as digter so bewus is van hoeveel arbeid, bloed en derms in ‘n bundel ingaan. Dit is dus moeilik wanneer jy ‘n kritiese standpunt moet  inneem teenoor ‘n bundel, omdat ‘n mens as digter weet hoe moeilik en terleurstellend kritiek ten opsigte van ‘n mens se skryfwerk is. Ek probeer dan die rol van die resensent/kritikus skei van die digterlike ek of die persoonlike ek, anders sal ek nooit ‘n eerlike resensie kan skryf nie. Die rol van die resensent laat my soms dink aan dié van ‘n geneesheer: jy is die oordraer van slegte, sowel as goeie nuus nadat byvoorbeeld bloedtoetse of skanderings gedoen is of ‘n operasie. Dit help nie as die dokter vir jou lieg nie, hy/sy moet jou help om ‘n oplossing te vind vir wat ookal skeel. Ek glo dieselfde geld vir ‘n kritikus: jy moet begrond wat jy krities uitlig en dit professioneel doen, sonder om persoonlik te raak. ‘n Mens moet ook oppas dat ‘n klein letterkunde soos ons s’n nie te self-congratulatory raak nie, anders gaan ons digters nooit kan groei nie.

RB: Veral Afdeling 2 bevat gedigte oor mediese situasies.  Soms wend jy humor aan in die sketsing van banale omstandighede van die pasiënt, soms is daar ‘n somber aanklag teen die medici. Die intieme ruimte van die liggaam word telkens oopgevlek tot geskende gebied. Menige leser sal saam met die digterspreker die ervarings van waarneming en belewing deel, wat jy so skrynend skets. Menige leser sal ook groot waardering hê vir jou onsentimentele aanslag en gebrek aan moraliserende insigte. Die gedig waarin “pa” aangespreek word,  “intensiewe sorg” op bladsy 30, is besonder aangrypend.

 

intensiewe sorg
 

die tempel
 

die offerlam lê
op die intensiewesorg-altaar
tussen blêrende masjiene
priesteresse in uniforms gluur jou aan
tussen steriele wagtorings van grafieke en lêers
 

stilte word met elke hartklop opgehef
die dood is ’n raserige ou vrou
by die deur rammel sy oumensgebede af
waarna niemand wil luister nie
die oubaas langs jou hyg
in sy suurstofmasker
hurk die donkerte
 

almal is verkneg in kampies van glas
 

in ’n ritueel van antiseptiese seep
was ons hande voor besoektyd
ons wag dat die voorhangsel ooptrek
voordat ons die allerheiligste binnekruip
waar akoliete waak
 

pa jou hartmonitor prewel
elektronies in tale van babel
oral pieng en piep dit op die skerm
jou hartsake is geen geheim meer nie
 

die skrif is aan die muur
ek kyk
na besoekers in die kafeteria
ek hoor
die mure van jerigo val

 

uittog
 

besoeke later is jou lyf
se gevlekte grysheid
skoongespoelde tinte van appelkoos
versigtig skeer jy soggens weer
met ’n altaarkelk water
 

in hierdie saal van die allerhoogste
verlang jy na jou en ma se houtskipbed
van veertig huweliksjare
 

jy is ’n piramide van rites en stiltes
jou papirusboot navigeer jy
uit die rietlandskap se slik
 

pa jy is ’n heilige kewer
skuifel-skuifel
reis jy die skitterende dagbreek in

Vertel ons meer oor hierdie hartseer beeldende gedig in twee dele, wat tempel en uittog heet?

GU: René, ek is bly dat jy die “siekte”-gedigte as sulks ervaar het: as digter probeer ek my debiete en krediete balanseer deur nie té afstandelik te skryf nie, maar aan die ander kant moet ‘n mens ook nie in selfbejammering verval nie.  ‘n Digter soos Ernst van Heerden is ‘n groot voorbeeld van hoe daar met siekte en die navrante skending van ‘n lyf deur amputasie omgegaan word sonder soetlike sentimentaliteit. Iemand soos Beverley Rycroft wat die Ingrid Jonkerprys in Engels gewen het ‘n paar jaar terug, se debuut, Missing, is nog ‘n voorbeeld hoe iemand oor borskanker geskryf het. Dis tough stuff, honey. Sy draai geen sentimentele doekies om nie.

Wat my gedig “intensiewe sorg” aanbetref: dis uiteraard outobiografies, maar met die inkleding van Oud-testamentiese praktyke soos die offerlam; die hospitaal as die Allerheiligste waar die Ark bewaar word. Net priesters mog deur die Voorhangsel gaan, net soos die spesialiste en intensiewe sorg-susters (noem ‘n mens die manlike personeel broeders?) beheer neem oor lewe en dood en die besoeker soms laat voel dat hulle nie welkom daar is nie en dat hulle geliefde nie meer aan hulle “behoort” nie.

Die tweede deel van die gedig utiliseer beelde uit die Egiptiese mitologie, wat dan uiteraard verder terugbeweeg in die geskiedenis, maar vir my ‘n meer mistieke element bevat. My pa het Oud-Testamentiese studies en Egiptiese doodsrites bestudeer nadat hy afgetree het as deel van ‘n meestersgraad in Religieuse Studies, vandaar die spesifieke metafore wat by my opgekom het toe hy in intensiewe sorg met hartversaking in Rosepark Hospitaal in Bloemfontein beland het. Hy het dit wonderbaarlik oorleef, vandaar die metafore en beelde wat ek aan die einde van deel twee aanwend.

RB: Jy en Kurt Cobain is deel van die X-generasie, Gisela, en jou gedigte oor hierdie grunge ikoon tref met hul outentiekheid. Ek ervaar jou taalgebruik in die bundel dan ook as heerlike grunge-Afrikaans –  ryklik besprinkel met akademiese begrippe en wetenskaplike terme. Musiek is taal en taal is musiek.

Die Barney Simon Show, Courtney Love, Neil Young  en kinderspelliedjies maak ook hul opwagting in die bundel saam met Cobain. Watter rol speel musiek in jou digkuns? Luister jy na musiek terwyl jy skryf? Moes jy lank soek na jou eie stem?

GU: Wat ‘n in-die-kol term, Grunge Afrikaans en ja, ek is ten volle generasie X. Musiek is integraal tot my alledaagse lewe. Die Kurt Cobain gedigte in die bundel is geskryf nadat ek aan ‘n blog oor Kurt Cobain gewerk het vir Versindaba in 2013. Ek het vir ‘n week of twee basies net teruggegaan na al my Nirvana CD’s en slegs na dit geluister. Vir my is musiek gekoppel aan in watter gemoedstoestand jy jou bevind en help musiek my om die nuanse te vind vir wat ek wil skryf. Dit help veral ook wanneer ek my gedigte moet hersien: die musiek wat daaraan gekoppel is, help my om my terug te verplaas na die oorspronklike toonaard van die gedig. Uiteraard is daar tye wat ek ook in stilte skryf, maar omdat die moderne lewe so raserig is, is dit onbegonne om ‘n stil plek te vind waar ek kan konsentreer.

Dit was nog nooit moeilik om my eie stem te vind nie. Ek dink ‘n digter het egter verskeie “stemme” wat oor die jare en dekades ontwikkel, en elk is op daardie oomblik outentiek.

RB: Van Kaddisj tot Kurt Cobain (in Afdeling 4 en Afdeling 6, onderskeidelik). Enige gedig oor Cobain gaan outomaties sy lirieke, uitsprake en laaste brief aktiveer.  Buiten jou vernuftige aanwending van die Nirvana-begrip in die Cobain-gedig op bladsy 63, het dit my ook opgeval hoe die prysgebed, die rougebed en die roulied mekaar eggo in gedigte wat op die oog af uiteenlopend is. Ontgogeling is duidelik in al twee die sterk slotte ter sprake. 

 

kaddisj vir kristallnacht
 

november is die maand
van drome elkeen helder
soos kristallnacht se skerwe

my koffers bly agter
op trietsige perronne
my gedagtes verloop in veetrokke

moedernaak marsjeer my woorde
na ’n donker toring
van rook

waar niemand
die droom oorleef nie
 

 kurt cobain unplugged
 

jy krimp weg
in ’n oorgroot knooptrui

jou lewe
kringfluit soos jou laaste mikrofoon 

die hees windbars in jou stem
nou ’n finale knalsein 

jou kerse en stargazer-lelies
wag geduldig op jou heart-shaped box

jou eie grunge
het jou ingehaal

want jesus roep jou nie meer
vir ’n sonstraal nie

  

Ek moét vra: watter gesprek vind plaas as ek hierdie twee gedigte naas mekaar plaas, Gisela?

GU:Dis ‘n interessante verband wat jy hier trek, René. Ek het die twee gedigte jare uitmekaar geskryf: “Kaddisj”, hier so in die vroeë 2000’s rond en die Cobain-gedig, in 2013. Die Holocaust is vir my iets wat my diep ontstel, tot die punt waar ek nie meer boeke lees daaroor of video’s op Youtube daaroor kyk nie. Ek het dosyne boeke daaroor gehad en elke moontlike dokumentêr daaroor gekyk oor die jare. Die gedig daaroor wat eintlik ook ‘n tipe ars poëtika is, is om die Holocaust van die mind daar te stel, want dit is in die kop wat alle boosheid en lyding ontstaan.

Kurt Cobain het op ‘n ander manier gely: hy had sy hele lewe ‘n erge maagkondisie waarvoor geen geneesheer ‘n oplossing kon vind nie: hy skryf in sy dagboek dat die pyn met tye so erg is dat hy net van hierdie aarde af wil verdwyn, om nooit weer terug te keer nie. Ek dink dit het ‘n groot rol gespeel in sy depressie en sy heroïenverslawing. Dalk is hierdie ‘n kort kaddisj vir hom.

RB: In die bundel se voortgesette oopvlekking van die waarheid oor duiwe, tref die leser ‘n hele aantal motto’s by gedigte aan. So is daar die reeksgedig “vir ‘n uiltuin” in afdeling 1, wat ‘n aanhaling van William Blake as motto het en dan reëls van Omar Khayam as onderafdelings gebruik. Ons vind ook verskeie sitate in die gedigte, wat die leeservaring betekenisvol impakteer. Al hierdie wegwysers lei die leser na simboliese moontlikhede en vou die bundel intertekstueel oop.

Is ek reg as ek beweer dat jy op hierdie manier spanning skep tussen verskillende waarhede, Gisela, en dat die leser ‘n ontstuimige vlug te wagte kan wees?  Ek wonder ook hoe jy te werk gegaan het in jou keuses: wanneer was die gedig eerste en was die motto soms die inspirasie? Gebruik jy motto’s oor die algemeen dikwels as wegspringplek vir jou skryfwerk?

GU: Elke sitaat wat in bogenoemde gedig voorkom, kan in die Uilhuis gevind word. Ek laat dit aan lesers oor om elkeen op te spoor, as hulle sou belangstel. Ek het ‘n insiggewende boek oor Helen Martins gelees, genaamd This is my world. The Life of Helen Martins, creator of the Owl House (1997) deur Susan Imrie Ross. Dit het hierdie aanhalings uitgelig en hoe en waar hulle in haar huis gevind is. Ek het ook die Uilhuis in 2011 besoek en dit was lewensveranderend. Miss Helen se energie kraai nog koning in haar huis en oor die werf heen.

Gewoonlik skryf ek die gedig eerste, waarna die motto na die pype van die gedig dans. Ek het byvoorbeeld die Uilhuis-gedig as een lang gedig geskryf, waarna ek dit gedurende die hersieningsproses in kort dele opgedeel het, elk met ‘n aanhaling wat na aan haar hart was.

Ek dink nie ek het probeer om onstuimigheid in die bundel te skep nie, dit het bloot maar so by my aangekom. Ek dink dis soms goed vir lesers om die witwater van ’n gedig te ervaar in plaas daarvan om in die slik en waterplante vas te val.

RB: In verskeie gedigte word religieuse begrippe aangespreek, gekritiseer of selfs verwerp. Verskillende godsdienste word onder die loep geneem, hetsy uit die ek-spreker, die digterspreker of ‘n ander karakter se oogpunt.

Hoe kulmineer hierdie ondersoeke in die kort gedig “urban hymn” op bladsy 82  – wat Walt Whitman se woorde oor liggaam en siel oproep? Dit tref my ook dat “urban hymn” die laaste gedig in die bundel sou wees, as dit nie vir die nawoord was nie. Hoe beduidend is hierdie plasing in die bundel?

 

urban hymn

daar was ’n kerktoring
sonder duiwe maar met wolke en whitman
iewers was daar son en eindelose drade
i sing the body electric   

Walt Whitman se woorde lui:                               

 

 I sing the body electric
I celebrate the me yet to come
I toast to my own reunion
When I become one with the sun

GU: Ek dink nie enige Afrikaanse digter wat sy of haar sout werd is, kan sommer die Afrikaanse Bybel buite rekening laat nie, omdat daar net te veel verwysings daarna in ons taal is: dink maar aan die woord “jobstrooster”. Dis veral die poësie onderliggend aan die 1933- en 1953-vertalings wat in my kop vasgelê is, dink maar aan Psalm 23 se “hy maak my hoof vet met olie”. Om metafore of verwysings uit die Bybel te gebruik in my gedigte is iets wat outomaties en onbewustelik na vore tree.

Wat “urban hymn” aanbetref: jy is in die kol dat dit op ‘n stadium die slotgedig was. Ek het baie gewik en geweeg voordat ek “nawoord” in die eindposisie geplaas het, maar die oorweging het gewen omdat ek ‘n sterker klem op die programgedig wou plaas: full circle, soos hulle in Engels sê.

Walt Whitman se poësie het ek eers werklik begin te lees terwyl ek my proefskrif oor die digter Mary Oliver gedoen het. Hy was haar grootste mentor al het sy hom uiteraard nooit ontmoet nie. Haar opstelle oor hom het my nuuskierig gemaak oor sy gedigte wat so uitgestrek is soos die prairies. “I celebrate myself” was so ongewoon en flagrant vir ‘n digter van die negentiende eeu en dan was hy nog boonop so cheeky om homself as ‘n Amerikaanse digter uit te basuin en nie as deel van die Engelse kanon nie. En die versreël – “I sing the body electric” – was vir my so modern vir iemand van sy tyd, dit klink meer soos ‘n reël wat uit cummings kon kom.

RB: Gisela, jy het so ‘n hegte, veelvlakkige bundel vir ons gegee. Ek wil darem baie graag stilstaan by die sereniteit, verganklikheid en oordenking van die reeks wat afdeling 5 volmaak – “vir ‘n zoeloeland-boeddha”.

Hier vind die leser helderheid, onskuld en ‘n momenteel koesterende natuur.  Daar is egter heelwat aksie –  hierdie is nie ‘n passiewe vrede nie, eerder ‘n rare vreugde. Jy het Boeddhistiese filosofiese begrippe gebruik om bepaalde gevolgtrekkings in jou gedigte te ondersteun en insigte uit te bou. Kan ek hierdie afdeling in die lig van ander musiek en liedere in die bundel ‘n boeddhistiese psalm noem? Ek weet nie eers of daar so iets is nie.

In hoe ‘n mate integreer jy Oosterse skryftegnieke en vaste vorme in jou digkuns? Waar soek ons die duiwe om die boeddha?

GU: Ek hou baie van jou nuutskepping, Boeddhistiese psalm, René!

‘n Westerling kan uiteraard nooit werklik Oosterse tegnieke vervolmaak nie, veral nie in ‘n taal waarvan die etimologie so fundamenteel verskil nie. Ek het in hierdie bundel met weinig vaste vorm gewerk, omdat ek oor so ‘n lang tydperk daaraan gearbei het. Ek wou die vrye versvorm behou omdat ek nie die bundel te laslappie-agtig wou hê nie. Dit gesê, vereis die vrye vers ook baie dissipline en struktuur, net van ’n ander aard as prosodiese vers.

Ek het hierdie gedigte-reeks geskryf in 2012, so ‘n paar jaar nadat ons vir vyf maande by die Buddhist Retreat Centre in Ixopo, KZN, gewerk het. Die kritiese leser sal opmerk dat die haikoes nie elke keer aan die sillabetelling voldoen nie, maar hier het ek eerder iemand soos Jack Kerouac se siening oor die haikoe gevolg wat nie so streng hou by die oorspronklike digkonvensies nie. Ek het egter intussen ook haikoes geskryf wat daarby hou, maar ek vind hulle minder treffend.

Ek het die essensie van die retreat probeer vasvang, die samesmelting van Boeddhisme wat posgevat het in die nat grond van die Natalse platteland; die mistigheid, die Zoeloevrouens se kleurvolle uitrustings en kopdoeke, die asemrowende Chibinivallei wat netsowel uit die eerste sin van Alan Paton se Cry, the beloved country, kon kom. Die reeks het maklik uit my gevloei.

RB: Die leser se speurtog na die waarheid oor duiwe meander deur jou genealogiese verse, sketse van oumas en oupas. Net soos die dogtertjie in die eerste gedig, het die vader,  oumas oupas en ander wesens ook op ‘n eiesoortige manier vasgevang gebly – sommige deur voorouerportrette of liefde en sommige deur vibracrete-versperrings.

Ons word begelei deur interteks en gedigte met bekende skrywers, Antjie, NP,  André, Ingrid, Ernst van Heerden, Gert Vlok Nel, gedigte oor skilderye. Vernietigende misdaad in die land kom aan die bod. Daar is ook nog kleuterrympies en kwaai juffrouens.  ‘n Paar kombuisruimtes kan met groot vrug bepeins word. Hierdie onderhoud is maar ‘n dun bolagie van al die ontginning en vrae wat moontlik is.

Wat ‘n vreugde om so ‘n volwaardige debuut te ontvang.  Dankie dat jy al my afdraaipaadjies geduldig gevolg het om my vrae te kan beantwoord, Gisela.

Mag hierdie bundel vlerke sprei en vir jou alles wees waarop jy gehoop het.

Is daar nog een laaste gedig wat jy wil uitsonder om hier met ons te deel?

GU: Dankie dat jy saam met my deur die tonneltjies en draaijies geloop het, René. Graag deel ek die volgende gedig met lesers:

 

geel sambreel

             I’m jealous of the rain
            that falls upon your skin
            it’s closer than my hands have been
            I’m jealous of the rain
                        –Labrinth

 

jy het my nie weer besoek nie
jou geel sambreel hier vergeet
 

ek skilder op die donkerte prewel
onvoltooide mantras teen die son
 

die buislig flikker in verblindende grepe
 

ek hoor jou soos ver-af tabla en sitar
jy was my indiese moeson
 

die droë seisoen het aangebreek
jou geel sambreel steeds hier

 

 

Agtergrond

Die waarheid oor duiwe is Gisela Ullyatt se debuutbundel oor intieme ruimtes, jeugherinneringe en verlies. Die sentrale tema wat deur die bundel aangespreek word, dui op ’n proses van vervreemding van die alledaagse, toenemende vereensaming, verlies en verlange. Sekerhede word opgeskort en die donker ondertone van die daaglikse, dikwels teleurstellende en selfs ontstellende werklikheid word ontbloot. Hierdie aanbod vind plaas teen die agtergrond van onder andere ’n religieuse onderbou van Bybelse en ook Boeddhistiese verwysings (veral in afdeling drie se haikoegedigte), wat ’n rol speel om die gegewe saam te snoer en bepaalde temas uit te bou.

 

Oor die outeur

Gisela Ullyatt is in 1977 in Bloemfontein gebore en behaal die grade MA (Duits) en MA (Engelse taalstudie) aan die Universiteit van die Vrystaat. Sy behaal haar PhD (NWU) in 2013 en haar tesis handel oor die Amerikaanse digter Mary Oliver, gesien vanuit ’n Boeddhistiese raamwerk. Sy dig sedert haar hoërskooldae en van haar gedigte is in Nuwe Stemme 5 opgeneem waardeur sy bewys gelewer het van haar vaardighede as digter. Sy en haar man, Tony, hou hulle soms besig met literêre vertaling en was deel van die vertaalprojek In a Burning Sea, met Marlise Joubert as samesteller. Sy behartig ook ’n blog op die poësiewebwerf, Versindaba waar sy gereeld bydraes lewer. Daar word met afwagting uitgesien na haar debuut.

 

Verkoopsmoontlikhede

’n Bundel wat vir ’n paar debuutpryse in Suid-Afrika in aanmerking sal kom.

 

Lesersprofiel

Intellektuele lesers.

 

TITEL: Die waarheid oor duiwe
OUTEUR: Gisela Ullyatt
GENRE: Poësie
PRYS: R200.00 (BTW ingesluit)
VERSKYNINGSDATUM: Februarie 2020
ISBN (gedrukte boek): 978-1-4853-1066-2
FORMAAT: 213 x 137 mm
HARDEBAND/SAGTEBAND: Sagteband
AANTAL BLADSYE: 92
VERSPREIDING: Wêreldwyd

Hoe het die heelal ontstaan? Deur ’n oerknal, ’n Skepper-god? Niemand kan met absolute sekerheid weet nie; slegs aannames kan aangevoer word.

Die Boeddhisme veronderstel dat geen fenomeen (dharma, nie te verwar met die Dharma wat na die Boeddhistiese leerstellings verwys nie) onafhanklik van ’n ander dharma kan ont- of bestaan nie. Hierdie sentrale veronderstelling word dependent origination genoem. Boeddhisme kibbel dus nie oor die aanwesigheid of afwesigheid van ’n godheid nie:

All phenomena in the Universe are produced within the cosmos by internal causes. This is to say, each phenomenon is the cause of a further phenomenon, which, in its turn, will go on to be a cause of something else, and so on, ad infinitum (Snelling 2000:29).

Dependent origination sluit dus aan by die Interkonneksie-konsep wat ek reeds aangevoer het in Deel 1 en 2. Waar presies sou die Groot Poësiebrander op Facebook ontstaan het? Was dit een individu of ’n groep wat die konsep uitgedink het? Was die land van oorsprong dalk Amerika? Ek is deur Annette Snyckers genooi en sy deur iemand anders … die terugspeel na elke rolspeler klink byna soos die Ou-Testamentiese geslagsregister, “begat”. Die entoesiasme waarmee die Poësieuitdaging begroet is, het my verstom en laat besef dat facebook ’n perfekte manifestasie van beide Interkonneksie (Indra se Net) en dependent origination is.

Op Dag 2 lyk my status só:

“Vir dag twee van die poësie-uitdaging waarvoor Annette Snyckers my genomineer het, besin ek oor Wallace Stevens se ‘The Snow Man’. Ek het dit die eerste keer raakgelees op die brose ouderdom van 15. Bron: Rika Cilliers se digbundel, Vlier. Sy haal ’n gedeelte aan uit ‘The Snow Man’ wat as motto vir een van die gedigte dien. Ek was onmiddellik oorrompel. Tog had ek geen idee wat Stevens se woorde beteken het nie. Dit was ’n beeldskone raaisel, diep begrawe in ys. So twee en ’n bietjie dekades later grawe ek steeds in die sneeu rond, maar met die volgende besef: ek wil net in stilte na hierdie gedig luister; ek wil dit nooit ontsyfer nie. Stevens se gedig vra na ’n tipe binnereis, ’n meditasie-‘oor’. Veral die laaste strofe vra van die leser om met aandagtigheid die pousering te eerbiedig; elke asemteug na elke komma. Charl Cilliers, jy het ook hierdie gedig op jou status gedeel en weet goed dat my hart hierin begrawe lê. Ook ’n verdere uitdaging vir fb-vriende wat van speurwerk hou: in watter Rika Cilliers-gedig sal jy hierdie Stevens-motto vind? En, watter spesifieke gedeelte haal sy aan? Flinkdink vir die poësieliefhebber”.

The Snow Man

One must have a mind of winter
To regard the frost and the boughs
Of the pine-trees crusted with snow;

And have been cold a long time
To behold the junipers shagged with ice,
The spruces rough in the distant glitter

Of the January sun; and not to think
Of any misery in the sound of the wind,
In the sound of a few leaves,

Which is the sound of the land
Full of the same wind
That is blowing in the same bare place

For the listener, who listens in the snow,
And, nothing himself, beholds
Nothing that is there and the nothing that is.

-Wallace Stevens

“Hiermee nomineer ek die volgende fb-vriende om vir vier dae, elke dag ’n gedig te deel wat jou ontroer, of waarsonder jy nie kan klaarkom nie. En elke dag, kan jy, as jy wil, ’n paar mense nooi om dieselfde te doen. Weer eens: as jy stomfloumoeg is, of reeds genomineer is, ignoreer die nominasie. Geen druk, of verpligting nie. Goed, hier volg ’n paar name : Louis Jansen Van Vuuren,Carien Smith, en Susan Smith.Izak Du Plessis: as jy so ’n tydjie kan afknyp tussen al jou onderhoude en reise na interessante dorpies. Ag, ek weet julle is almal oorlaai, maar sien dit as ’n toilet- of smoke break so tussen al die opeenhopings van elke dag. Dankie ook vir almal wat die uitdaging gister aanvaar het: ek het reeds soveel nuwe gedigte leer ken”. http://www.wallacestevensbiography.com/wallace-stevens-reading-his-poetry.htm. Hierdie skakel neem die leser direk na ’n voorlesing van Wallace Stevens van “The Snow Man”.

Dus: vir die nuuskierige poësie-vraat: (1) in watter Rika Cilliers-gedig (Vlier:1989) haal sy Wallace Stevens aan as motto, en (2) watter gedeelte van “The Snow Man” word as motto gebruik? Ek hoor graag van Versindaba-lesers.

 

Vir Dag 1 se uitdaging deel Heilna du Plooy, bekende literator, digter, literêre vertaler en skilder ’n gedig van Les Murray, die Australiese digter wat sy in Afrikaans vertaal het:

Child logic

The smallest girl
in the wild kid’s gang
submitted her finger
to his tomahawk idea –

It hurt bad, dropping off.
He knew he’d gone too far
and ran, herding the others.
Later on, he’d maim her brother.

She stayed in the bush
till sundown, wrote
in blood on the logs, and
gripped her gapped hand, afraid

what her parents would say
to waste of a finger.
Carelessness. Mad kids.
She had done wrong some way.

Kinderlogika

Die kleinste dogtertjie
in die bende wilde kinders
het haar vingertjie onderwerp
aan sy kapmesspeletjies –

Dit was baie seer, die vinger morsaf.
Hy het geweet hy het te ver gegaan
en weggehol, die ander almal agterna.
Later het hy haar broer ook afgeknou.

Heeldag bly sy in die veld,
tot sononder toe, skryf
in bloed op stompe hout, en hou
die verminkte handjie vas, bang

vir wat haar ouers gaan sê
oor ’n afgekapte vinger.
Onverskilligheid. Stoute kinders.
Sy moes iets verkeerds gedoen het.

Dag twee: “XII. Here’s Our Clean Business Now Let’s Go Down the Hall to the Black Room Where I Make My Real Money”:

You want to see how things were going from the husband’s point of view—
let’s go round the back,
there stands the wife
gripping herself at the elbows and facing the husband.
Not tears he is saying, not tears again. But still they fall.
She is watching him.
I’m sorry he says. Do you believe me.
Watching.
I never wanted to harm you.
Watching.
This is banal. It’s like Beckett. Say something!
I believe

your taxi is here she said.
He looked down at the street. She was right. It stung him,
the pathos of her keen hearing.
There she stood a person with particular traits,
a certain heart, life beating on its way in her.
He signals to the driver, five minutes.
Now her tears have stopped.
What will she do after I go? he wonders. Her evening. It closed his breath.
Her strange evening.
Well he said.
Do you know she began.
What.

If I could kill you I would then have to make another exactly like you.
Why.
To tell it to.
Perfection rested on them for a moment like calm on a lake.
Pain rested.
Beauty does not rest.
The husband touched his wife’s temple
and turned
and ran
down
the
stairs.

– Anne Carson, The Beauty of the Husband: a fictional essay in 29 tangos.

Vir Dag 3 skryf Heilna: “Hier is my derde gedig. Ek het honderde Afrikaanse gedigte op die punte van my vingers, maar daar is gedigte in ander tale wat miskien minder bekend is en wat net eenvoudig oorrompelend is. My eerste bydrae was van Australiese oorsprong, die tweede een van die Skotse Carol Anne Duffy (tans Poet Laureate in die VK) en vandag s’n van die Amerikaanse groot gees, Wallace Stevens.

As ek met my internasionale versreis klaar is, sal ek sommer vir die lekker met Afrikaanse gedigte verder gaan. (Terloops, Stevens het regtig “bucks” geskryf al dink mens die meervoud is gewoon “buck”.)”

Earthy Anecdote

Every time the bucks went clattering
Over Oklahoma
A firecat bristled in the way.

Wherever they went,
They went clattering,
Until they swerved
In a swift, circular line
To the right,
Because of the firecat.

Or until they swerved
In a swift, circular line
To the left,
Because of the firecat.

The bucks clattered.
The firecat went leaping,
To the right, to the left,
And
Bristled in the way.

Later, the firecat closed his bright eyes
And slept.

Dag 4: “In hierdie gedig van die enigmatiese Emily Dickinson is ’n mens nie seker of die slot van die gedig op aanvaarding of gelatenheid of oorgawe dui nie. Nogtans was dit een van daardie gedigte wat ek na ’n enkele lesing nie weer vergeet het nie”:

After great pain

After great pain, a formal feeling comes –
The Nerves sit ceremonious, like Tombs –
The stiff Heart questions was it He, that bore
And Yesterday, or Centuries before?

The Feet, mechanical go round –
Of Ground, or Air, or Ought –
A Wooden way
Regardless grown,
A Quartz contentment, like a stone –

This is the Hour of Lead –
Remembered if outlived,
As Freezing persons, recollect the Snow –
First – Chill – then Stupor – then the letting go –

Louis Jansen van Vuuren, kunstenaar, mede-eienaar van La Creuzette, ’n chateau in Frankryk se Limousin-streek met die mooiste roostuin in Frankryk (hy verskyn ook in Marita van der Vyfer se Marita Kook-DVD wat op Somerkos in Provence gebaseer is), digter asook samesteller van Portretteer, het ook heerlik saam met die poësiebrander gerol. Hier is sy vier dae:

Dag 1:

Smoke

My father kept a stove
with dog’s legs
on a pink hearthstone.

One morning he climbed down the icy stairs
and spread his palms
on the blood-warm metal flanks.

He cranked open the iron doors,
like a black bank safe’s
but found no heat and ash heaped in its place.

He cracked grey whittled coals
released brief blue flames,
and knocked downy soot through the bars of the grate.

The ash-pan, softly loaded
and almost as wide as a doorway,
he carried like dynamite through the dark house,

his bright face blown with smuts.
At the back door
he slid the ash into a tin dustbin,

then snapped sticks,
crumpled newspaper,
struck a match

and dipped it between the kindling.
Smoke unrolled, flames spread,
the rush of the stove eating air started up,

and my father would shake on rocks
from an old coal hod
and swing the doors shut.

But this time
he took a book, broke its spine
and slung that instead:

his diaries
year by year
purred as their pages burned,

their leather boards shifted, popped
and fell apart.
Soon I would arrive,

pulled from under my mother’s heart,
and grow to watch my father
break the charred crossbeam of a bird from the flue,

wondering if I too
had hung in darkness and smoke,
looking up at the light let down her throat
whenever my mother sang or spoke.

-Jacob Polley. 2003. The Brink. (Picador).

Dag 2:

What’s Broken

The slate black sky. The middle step
of the back porch. And long ago

my mother’s necklace, the beads
rolling north and south. Broken

the rose stem, water into drops, glass
knobs on the bedroom door. Last summer’s

pot of parsley and mint, white roots
shooting like streamers through the cracks.

Years ago the cat’s tail, the bird bath,
the car hood’s rusted latch. Broken

little finger on my right hand at birth—
I was pulled out too fast. What hasn’t

been rent, divided, split? Broken
the days into nights, the night sky

into stars, the stars into patterns
I make up as I trace them

with a broken-off blade
of grass. Possible, unthinkable,

the cricket’s tiny back as I lie
on the lawn in the dark, my heart

a blue cup fallen from someone’s hands.

– Dorianne Laux. 2007. Facts About The Moon.

Dag 3:

Mes

Jy het die hef in die hand,
ek het die lem;
die vingers wat op die grond beland
is myne as ek rem.

Sheila Cussons. Plektrum. 1970

Dag 4:

Elegy for the living

We wash up side by side
to find each other

in the speakable world,
and, lulled into sense,

inhabit our landscape;
the curve

of that chair draped
with your shirt;

my glass of water
seeded overnight with air.

After this bed
there’ll be another,

so we’ll roll
and keep rolling

until one of us
will roll alone and try to roll

the other back — a trick
no one’s yet pulled off —

and it’ll be
as if I dreamed you, dear,

as if I dreamed this bed,
our touching limbs,

this room, the tree outside alive
with new wet light.

Not now. Not yet.

-Katryn Simmonds. 2013. The Visitations .

Fred Barnard, gedugte taalpraktisyn en advokaat (laasgenoemde, ‘n beroep wat hy vir die liefde vir taal vaarwel geroep het), deel die volgende verse:

Dag 1:  “The snake” deur  DH Lawrence

Dag 2:

When I Heard the Learn’d Astronomer

When I heard the learn’d astronomer,
When the proofs, the figures, were ranged in columns before me,
When I was shown the charts and diagrams, to add, divide, and measure them,
When I sitting heard the astronomer where he lectured with much applause in the lecture-room,
How soon unaccountable I became tired and sick,
Till rising and gliding out I wander’d off by myself,
In the mystical moist night-air, and from time to time,
Look’d up in perfect silence at the stars.

-Walt Whitman

Dag 3:
Broeikas

ek het vir my ‘n kamera gekoop
en die son afgeneem
die son hang nou van my plafon
ek maak die gordyne nooit meer oop nie

teen ‘n muur is nou my tuin
die bome is selfs groener die lug blouer
dis altyd lente hier by my
ek maak die gordyne nooit meer oop nie

jy het nooit weggegaan nie
want jy’s lewensgroot in elke kamer
jy glimlag en jy’s lief vir my
ek maak die deure nooit weer oop nie

-Stephan Bouwer

Marie Bredenkamp het Fred se Dag 3 gelees en ’n foto van Stephan Bouwer as kommentaar gepos wat “many moons ago” geneem is toe sy hom as spreker na die Durbanse Vroueklub genooi het:

*

 

Aanstons volg Deel 4 van Facebook en Die Groot Poësiebrander…

Bibliografie

Snelling, J. 2000. Buddhism: An Introductory Guide to the Buddhist Tradition. Shaftesbury, Dorset: Element.

In Deel 1 het ek gebruik gemaak van ’n Boeddhistiese invalshoek om Indra se Net aan te dui, ’n sentrale metafoor rondom Interkonneksie (Interconnectedness of Interconnection). Verder het ek hierdie metafoor aangewend om die verband tussen ’n sosiale medium soos facebook en Interkonneksie  aan te dui. Die fenomenale interkonneksie tussen fb-gebruikers is op ’n kragtige wyse geïllustreer deur die volgende uitdaging, wat poësie behels het: om vir vier dae ’n gedig elke dag op jou fb-status te plaas en terselfdertyd vier ander mense elke dag uit te nooi om dieselfde te doen. Hierdie ‘oefening’ in Interkonneksie het gedigte soos ’n virtuele wegholbrand laat versprei. Kommentare van die fb-netwerk het ingestroom en hierdie oorweldigende positiewe reaksie dui op ’n geweldige hongerte van poësie-liefhebbers om iets anders as net “no make-up selfies” of afgesaagde status updates te deel. Hier dink ek byvoorbeeld aan een van Breyten Breytenbach se skilderye, getiteld “Selfkop”. Die self of ego verskans die werklikheid van “the interconnectedness of all”. Alhoewel die deel van poësie op die prinsipe van persoonlike keuse gebaseer is, draai dit tog weg van fb-jeremiades (ek sluit myself geensins uit nie) op facebook wat die idee van die individu as afgesonderde en afsonderlike entiteit markeer. Daarom kan uitdagings soos hierdie die uitgebreide netwerk beklemtoon en die self effens met rus laat.

Kom ons kyk na nóg gedigte:

Marlise Joubert, digter, waterverf-kunstenaar en webmeester van Versindaba skryf só oor haar Dag 1 en wyle Ronnie Belcher en plaas ook ’n foto waarop sy, Louis Esterhuizen en Ronnie verskyn:

“Wat ’n spesiale en vermaaklike mens was hy nie! Hy was een van onse Bekgeveg maats (Die Versvreters) toe ons destyds opgetree het by die KKNK. Wie kan dit nog onthou? Ek haal dus ’n versie van hom aan wat spesiaal is in dié konteks. Ons het saam met hom die aand opgetree by Dorpstraat toe hy dié sonnet sommer so uit sy mou skud vir die gehoor. Sy poësie dek ’n wye spektrum wat wissel van humoristies-tragiese volkskwatryne tot die tradisionele vorme soos die sonnet, waarvan hy sekerlik as een van die voorste beoefenaars in Afrikaans beskou word”.

Poësie-aand

Sal ek vanaand in Dorpstraat se kafee
my siel ontbloot for everyone to see?
Hier tussen die geskinder en gepraat
my siel ophang soos aan ’n doringdraad?
Met ander se geroggel en gerook
my sielsgeheim met nikotien bestook?
Hier tussen al die waaiers en die fans
myself beskinder saam met also-rans?
Nee, eerder lieg en skurwe rympies maak
oor snaakse goed wat ander siele raak
soos ghoffels wat kafoefel op ’n trein
and other dear souls crying in the rain.
Maar smokkel met my siel se brood-en-jêm
voor al dié vreemde wesens? Not-a-dêm!

Uit: Van heidebos en klip

Dag 2: (Slegs die eerste gedeelte uit hierdie gedig word aangehaal, maar dalk kan dit op ’n later stadium op versoek as ’n geheel op Versindaba geplaas word. Met Buiteblaf se goedkeuring, natuurlik).

“Ek kies ’n Breyten-gedig wat vir my een van die allermooiste (en skreiende) verjaarsdaggedigte is aan ’n jarelange vriend. Daar is natuurlik honderde ander aangrypende verse wat ek sou kon kies van BB. Die gedig is lank, maar die moeite werd om deur te lees. Hoop julle geniet dit”.

paginamagina

(verjaardagaantekening as ode aan Ampie Coetzee)

Ouboet, ek sit my beste gesig op
om hierdie gedig vir jou te skrywe
want jy, liewe maatjie, word ’n fris sewentig

(let daarop hoe spoor die rym na gewig)
en wanneer lig en lied ons laat staan

en ons skeef gaan lê met die stil kreet
van protesvreugde in die hart
is ons wat jonk is van dae en nagte
(meesal omdat ons die tyd se gewrigte vergeet het)
dit aan ons weggaan verskuldig
om mekaar van die wal in die sloot te help
en so die koei van verbeelding in die put te versuip

en omdat ek lief vir jou is
kom: ons drink die wyn en eet die brood
en tjoeftjaf is ons albei dood […]

(Julie 2009)

Dag 3: “Ek is ’n groot bewonderaar van Gilbert Gibson (medikus van beroep) se verse. Hy verras my immer met oorspronklike en vernuwende metafore en beelding! Soos in hierdie ‘liefdesvers’. Talle gedigte spreek my aan, (selfs al verstaan ek almal nie heeltemal nie), maar ek plaas een wat sal illustreer wat ek bedoel. Terloops, sy volgende bundel Vry- sal einde Julie verskyn. Iets waarna ek baie uitsien”.

[14]

jou oë lê soos dooie vullens bokant
jou wange na ’n uitbraak van perdesiekte
die wenkbroue daaroor die kleur van brommers
in die son. soos klippe in die veld
lê jou oë, en ’n wind wat die aanheg
van gras tot skaduwee roer, waai deur jou mane.
jou oë dryf in die bloed onder jou voorkop
die wimpers geril tot inkennigheid

ek wil jou ribbe inval soos runderpes, die lyf
infekteer en stilletjies wegsluip voor die vlerkklap
van aasvoëls. ek neem jou besit soos ’n slaak
van verligting, jou oë ’n gestorwe graal:
jou keel is blinkvos
jou mond ’n splinternuwe saal

© gilbert gibson. Uit: [vii]: 2010.

Dag 4: “Ek kies ’n kort vers (in Afrikaans vertaal) oor ’n boom van die Meksikaanse digter Octavio Paz wat in 1990 die Nobelprys ontvang het vir sy literêre werk. Paz is een van die digters wat ek gereeld lees en wat onteenseglik altyd die kreatiewe prosesse aan die gang sit in my eie onbewuste. Rodney Williamson vertolk die betekenis van die boom in die gedig soos volg: Uit: The writing in the stars – A Jungian Reading of the Poetry of Octavio Paz. “The tree symbol so prominent in this poem and central to the volume to which it belongs, Arbol adentro, is the image par excellence of this correspondence of innerness and outerness. The tree is an element of nature, planted by the other, contemplated by the poet, and as we have seen in the circular poems of phase four, an icon closely identified with the poet’s childhood. But it is also an interior mental tree, Jung’s ‘philosophical tree’ or ‘tree of knowledge,’ a concrete symbol of growth of the psyche and of the self”:

Die boom hierbinne

’n Boom het in my kop gegroei,
’n boom het ingegroei.
Sy wortels is are,
senuwees sy takke,
sy deurmekaar blare die gedagtes.
Jou blik steek dit aan die brand
en sy skadu-vrugte
is bloedlemoene,
vlammende granate.
Die dag breek

in die nag se liggaam.
Daar binne, in my kop,
praat die boom.
Kom nader, kan jy dit hoor?

(Uit Spaans vertaal deur De Waal Venter)

Nicolette van der Walt, maatskaplike werker wat op die hoofbestuur van die ACVV dien asook digter, (Floriskoop) se vier dae is soos volg:

Dag 1:

 

           To drink

I want to gather your darkness
in my hands, to cup it like water
and drink.
I want this in the same way
as I want to touch your cheek-
it is the same-
the way a moth will come
to the bedroom window in late September,
beating and beating its wings against cold glass;
the way a horse will lower
his long head to water, and drink,
and pause to lift his head and look,
and drink again,
taking everything in with the water,
everything.

– Jane Hirshfield

Dag 2: Nicolette haal “Dunes” deur die Sloweense digter, Taja Kramberger (Mobilisations: 2004) aan (vertaal deur Ana Jelnikar). Vanweë die lengte van hierdie gedig, word slegs Deel 1 aangehaal:

Allí
donde mi presencia es esperada me hago realidad.
(Jorge Pimentel, Balada para un Caballo)

I.
No heavenly body nor an earthly one,
no gliding between them.
No sleepless head drooping above or below the bed.
No abdication of territory or status – not a chance.

Your real hand leading to the origin of mine,
this very chair here you and I in turn sit on – is enough:
tout à sa place.

Here you are, here I am, here is all
we need,
here are
two large dunes that fold into one,
and then rain and then passion and then the ground beneath our feet.

Two large dunes from all that is familiar, but from four very concrete
and independent hands, four eyes, ten toes and fingers.

Two dunes out of a myriad sand granules touching
each other, each of them communicating with all the rest.

Dunes, two curves closed into a circle by a gentle embrace of love.
Dunes, two inner worlds seeping into one in a gentle embrace of love.

Nicolette skryf die volgende oor Dag 3: “Ek was in Graad 8 toe J C Steyn se debuutbundel verskyn het. As ’n plaaskind uit die Klein-Karoo, waar droogtes ’n algemene verskynsel is, het hierdie gedig my altyd gefassineer. Ek neem aan dat vir die tyd dit moontlik ’n kontroversiële gedig was! Dit laat my steeds glimlag”:

Verbitterde boerseun bid

Ja, ek weet ons moet glo
gló, en bid ook, glo
en hóóp: dit bring glo
“in ons leed versagting”.
Die geglo sal glo die westewind laat draai –
Orraait, maar dan val natuurlik weer die hoop water
dat al die gesaaides spoel in hul maai.
En daardie lekker vrypas agterna
van “laat maar u wil geskied”.

Laat maar. U wil geskied.
Om reën bid ons donners verniet.

– Uit: Die grammatika van liefhê (1973)

Dag 4 sluit ’n gedig van Nicolette in, getiteld “Bloeiwyse” (Floriskoop:2015) wat op Soundcloud deur Eva Mouw vertolk word. Eva het ook “Bloeiwyse” getoonset. Die kombinasie van Eva se stem en Nicolette se woorde is treffend en kan op Soundcloud geluister word:

https://soundcloud.com/evie-m/bloeiwyse-n-gedig-deur-nicolette-van-der-walt

Con Robinson, wat by Protea Boekwinkel in Bloemfontein werk (hy verrig wonderwerke met boekbestellings) en graag in sy vrye tyd skilder en skryf, se Dag 1 word ingelei deur een van sy eie gedigte:

Stom

Ek het nie meer woorde
hulle laat my in die steek
my boodskap gaan verlore
as ek struikel oor my woorde

Op Dag 2 en 4 deel Con ook twee van sy eie gedigte. Lesers kan sy poësie-blog volg op: http://sapphomuse.blogspot.com/2014/12/untitled.html.

Dag 3:

Sonnet XVII

I do not love you as if you were salt-rose, or topaz,
or the arrow of carnations the fire shoots off.
I love you as certain dark things are to be loved,
in secret, between the shadow and the soul.

I love you as the plant that never blooms
but carries in itself the light of hidden flowers;
thanks to your love a certain solid fragrance,
risen from the earth, lives darkly in my body.

I love you without knowing how, or when, or from where.
I love you straightforwardly, without complexities or pride;
so I love you because I know no other way

than this: where I does not exist, nor you,
so close that your hand on my chest is my hand,
so close that your eyes close as I fall asleep.

-Pablo Neruda

Louis Esterhuizen, bekende en bekroonde digter, is deur Con Robinson genooi om aan wat Louis “’n poësiebrander” noem, deel te neem. Ek ontleen dus ’n gedeelte van my blog-titel aan Louis se term.

Louis skryf oor sy Dag 1: “Hieronder volg my eerste gunstelingvers; ’n gedig wat 1,200 jaar gelede in Sjinees geskryf is en via Eddie van Vliet se boek Pleidooi voor de Poëzie manjifiek deur Heilna du Plooy in Afrikaans vertaal is. (Die Afrikaanse vertaling van Van Vliet se essay het in 1998 by Protea Boekhuis verskyn)”:

Nooit weer oorlog maak nie

Soveel slanke meisies. Ontblaar

soos jong boompies. Ek gaan almal verby

al staan hulle sy aan sy,

met glansende hoofde bymekaar.

Wat kan die gode my nou nog skeel,

en in my dorpie die rooi aandgloed?

Ek het ’n honderd wonde en niks kan hulle genees nie.

Ek het die dood gesien, so dikwels en so groot.

Die oë van kinders is soos goue reën.

Versigtig dra hulle die bekers wyn.

Ek wil gaan lê en slaap langs die grootpad

en nooit weer oorlog maak nie.

Dag 2:

Reën in die voorwinter

Vier mure teen die Suidewind-
my swartoogvrou, my blondhaarkind.

Kareehoutstompe in die vuur,
ketel en kaggel brons geskuur.

My bont koei lê op koringstrooi,
my swart haan roep die dagbreek rooi.

Soet deur die lang nag sing die reën;
moflammers sal ek vroeg-Mei speen.

Die wendam stoot sy uitloop oor-
blink breek my ploeg die middelvoor…

– G.A. Watermeyer

Dag 3: 

Gift

A day so happy.
Fog lifted early I worked in the garden.
Hummingbirds were stopping over honeysuckle flowers.
There was no thing on earth I wanted to possess.
I knew no man worth my envying him.
Whatever evil I had suffered, I forgot.
To think that once I was the same man didn’t embarrass me.
In my body I felt no pain.
On straightening up, I saw the blue sea and sails.

-Czeslaw Milosz

Dag 4: “Vandag is my laaste bydrae tot die poësiebrander wat deur Gisela Ullyatt begin is. Dankie daarvoor. En op ’n manier is ek hartseer, want nie net is dit ’n fantastiese inisiatief nie, maar daar is nog SOVEEL gedigte wat ’n mens sou wou plaas. Nietemin, my laaste plasing is vir my ongelooflik spesiaal omrede dit alles bevat waaroor poësie handel. Vir my gaan ’n gedig oor kontekstualisering (die “wie”, “wat” , “waar”, “wanneer”, waarom” en met “watter magsterkte” van die lewe) PLUS resonansie; dit wat ek ook “melancholie” noem. Sappho vermag dit binne die bestek van enkele woorde. Wat ’n kragtoer! (En ek vertaal vrylik)”:

Dit is al lank na middernag.
Alleen lê ek en wag.
Jy het nie gekom nie.

 

Haal solank jou verkyker uit vir die volgende skuimende Poësiebrander op Versindaba. En oefen daardie Umlauts….

 

 

En skielik was daar Facebook.

Noem dit wat jy wil: Bakkiesboek, Vleesbroek (vir dié wat meer as net kuise selfies neem) of Feesboek (waarop jy pronkend die hoeveelste Springbokkie en Jägertjie down: zefste onsie óóit. Tot die volgende happy snappy saam met jou “besties”). Dis ’n netwerk waar jy vinniger as wat jy “Steve Hofmeyr” kan sê, ’n missing-pic van Hannibal, jou geliefde Rottweiler, kan share wat om donderswil al wéér uit die erf ontsnap het. Sy missing-pic laat Breaking Bad na ’n geflopte Romanza lyk.

Nie ’n idee wat om vir aandete aanmekaar te slaan nie? Facebook jou vriende. Tjop-tjop sal skakels op jou fb-muur verskyn van virtuele resepteboeke. Iemand mag selfs hul Ouma Baby se flatervrye pof-omelet met jou deel. Kry jy angsaanvalle oor die reiskoste van jou voorgenome Engeland-toer? Vra jou fb-vriende in Clacton of jy nie vir ’n paar dae by hulle kan gaan ‘doss down’ nie. Jy kan dieselfde guns aan hulle bewys wanneer hulle eendag jóú dorp aan die gatkant van die aardbol besoek.

Alleen en gatvol? Facebook is goedkoper as ’n dating website. Dit skakel outomaties BA-Manvang en studieskuld uit.

Ook kan jy herenig met jou nefies wat jy dertig jaar laas gesien het… in jou tannie se bad. Toe had Suid-Afrikaners nog ’n werklikheidsbegrip van waterbesparing: ten minste vyf junior familielede kon saam in ’n skuimbad geskrop word. Nou hoop jy maar niemand tag jou in hierdie Shipmate-oomblik uit 1980 nie. En ja, om nie te praat van ou skoolfoto’s wat uit Danté se bevrore hel opgediep word nie. Jou uni-brow was dalk tóé ‘n juweel. So ook die kuif, so styf gespuit soos ’n meringue se sagtepuntstadium…

Kôk-kôk: politieke kapokhaantjies en -hennetjies; daar is ’n eindelose gepik in die fb-hoenderhok (deurspek van tirades vol spelfoute). Selfs girl with cake word nou van politieke agendas beskuldig omdat sy koeke bak en aan haweloses uitdeel.

Tóg.

Vanuit ’n Boeddhistiese oogpunt sou ’n mens Facebook as ’n aangrypende moderne metafoor van Interkonneksie (Interconnectedness) en Indra se Net kon beskou. In die konteks van ons tegno-era is laasgenoemde ’n skitterende voorbeeld van hoe die World Wide Web se permutasies prakties manifesteer.

Indra se Net funksioneer as sentrale metafoor in die Boeddhistiese literatuur wanneer Interkonneksie onder die loep geneem word en verwys terug na die oorspronklike Hindoe kosmologie (vandaar die konneksie met die gode). Dit kan verder nagespoor word in die Avatamsaka Sutra (derde eeu voor die huidige jaartelling (VHJ)).

Vervolgens kan hierdie metafoor kortliks opgesom word as:

In the heavenly abode of the great god Indra is a wondrous net that has a light-reflecting jewel at each of the infinite intersections of its thread. Each jewel exists only as a reflection of all the others, and hence has no self-nature (Jones 2003:16).

Stel jou dus voor: ’n net wat tot in die oneindigheid strek, met biljoene der biljoene skitterende juwele. Elke sentient being word deur hierdie web verbind: “Indra’s Net symbolizes a cosmos in which there is an infinitely repeated interrelationship among all the members of the cosmos” (Cook 1981:2). Die idee wat by meeste van ons ingeprent is van kindsbeen af, dat elke individu as ’n afsonderlike entiteit funksioneer, is dus, vanuit die metaforiek van Indra se Net, slegs ’n illusie.

Gedagtig aan bogenoemde formulering van Indra se Net, is facebook natuurlik nie net die hoenderhok-drama wat dit soms kan wees nie. ’n Praktiese voorbeeld van hoe facebook Indra se Net illustreer, is wat ek “die Groot Poësiebrander” noem.

Konteks: facebook het van tyd tot tyd sogenaamde nominasies/uitnodigings waarin jy jou vriende kan uitdaag en tag. Gewoonlik vind ek hierdie nominasies pure snert en ’n totale mors van tyd en energie (alhoewel die intensie daaragter sekerlik goed bedoel is). ’n Voorbeeld hiervan: ek is getag om ’n no make-up selfie te neem en op fb te plaas as my profielfoto, ter onderskraging van borskankerpasiënte. Die idee is dan dat jy terselfdertyd nog vriende tag/nomineer om dieselfde te doen (ek neem aan slegs vrouens óf dan miskien mans wat gewoonlik grimering dra?).

Ek het gevind dat die hele kettingreaksie dalk vir party mense gewerk het, maar dat, na ’n dag of wat niemand daadwerklik iets vir borskankerpasiënte deur hul no make-up selfies gedoen het nie. Geen pasiënt, sover ek weet, het na vore gekom en gesê dat dit hulle daadwerklik beter laat voel of genees het nie. Hoekom dan nie maar iemand met borskanker ondersteun deur kos te neem vir die gesin wanneer sy in die hospitaal is of van jou hare laat afsny en skenk vir ’n pruik nie? Of begin ’n fb-blad ter ondersteuning van ’n pasiënt? Ongelukkig ontaard uitdagings soos hierdie soms in ’n ongeduldige, voorskriftelike vingerswaaiery, ’n bietjie soos die uitdagende en dweepsieke “If you love Jesus, share this message on your wall”. Betrek slegs mense wat werklik van ’n spesifieke uitdaging sal hou.

Ewenwel.

Soms kom daar tog ’n tag/uitnodiging op jou fb-pad wat ’n wesentlike verskil maak. Annette Snyckers, een van my fb-vriende, vryskut-vertaler (Engels, Duits en Frans) en skilder, nooi my uit om vir vier dae elke dag ’n gedig of ’n bepeinsing oor die digkuns op facebook te deel en dan terselfdertyd ook vier ander vriende elke dag te nomineer.

Ek skryf die volgende op my status update na Annette se uitnodiging:

“Gewoonlik “doen” ek nie nominasies op fb nie. Ek het nie die oudste foto “gedoen” wat ek op fb gehad het of een of ander gedwonge besigheid wat almal skielik voel hulle moes doen nie. Maar Annette Snyckers het ‘n uitnodiging aan my gerig wat my na aan die hart lê: poësie. Om elke dag, vir vier dae ‘n gedig of iets oor poësie (aanhaling, ens) met almal te deel. Nou dís ‘n uitdaging wat ek met ope arms verwelkom. Ek nomineer ‘n paar fb-vriende wat ek weet ‘n spesifieke liefde vir poësie koester. Maar, asseblief, daar is geen verwagting dat enige iemand dit ”moet” doen nie. No pressure. As jy egter lus voel om vir vier dae elke dag ‘n gunsteling gedig op jou status wil pos of iets wat jy oor poësie gelees het wat jou geïntrigeer het, of selfs een van jou eie gedigte, nomineer ook vier ander mense, as jy wil, om dieselfde te doen. Ek nomineer vir Charl Cilliers, Ilisna Nel, Melanie Grobler, Marlise Joubert, Marie Bredenkamp, Lieze Stassen, Con Robinson, Tessa Muller, Nini Bennett, Nicolette van der Walt, René Bohnen, Ester de Beer en Fanie Marais“.

Die eerste gedig wat ek as deel van die uitdaging plaas, is Mark Strand se “Lines for winter”, wat Strand aan Ros Krauss opgedra het (Selected Poems:1979):

Tell yourself

as it gets cold and gray falls from the air

that you will go on

walking, hearing

the same tune no matter where

you find yourself –

inside the dome of dark

or under the cracking white

of the moon’s gaze in a valley of snow.

Tonight as it gets cold

tell yourself

what you know which is nothing

but the tune your bones play

as you keep going. And you will be able

for once to lie down under the small fire

of winter stars.

And if it happens that you cannot

go on or turn back

and you find yourself

where you will be at the end,

tell yourself

in that final flowing of cold through your limbs

that you love what you are.

Annette se gedigte kom dus eerste aan die beurt omdat sy my ‘genesis’ was. Ook plaas ek slegs gedigte van mense wat ek DIREK genomineer het. ’n Paar van die nominasies kon egter nie deelneem nie weens persoonlike en/of werksverpligtinge of die feit dat hulle nie baie tyd op facebook spandeer nie. Ek het hulle tags dus uitgelaat vir Versindaba om niemand in ’n moeilike posisie te plaas nie. Die blogs sou ook te uitgesponne  raak as ek vier gedigte van elke deelnemer geplaas het. Ek het my bes gedoen om deur al die gedigte te werk, maar kon onmoontlik nie ieder en elk gaan opsoek en met die oorspronklike vergelyk nie. Daar mag dus ’n paar foute ingesluip het betreffende versreëls, ens. Soms het mense die datum of digbundel en selfs bladsynommer aangedui, soms nie. Ek het dit meestal net so gelos, weereens omdat dit maande sou kon duur om elke bundel, bladsynommer en datum van publikasie te gaan opsoek. Baie mense het ook van die internet af gewerk en ken ook nie die besonderhede nie. Die gedigte en hul bundels wat as deel van hierdie uitdaging aangehaal word, verskyn dus nie in die bibliografie nie.

Annette is deur Christine Muller Coates genomineer (sy het onder andere Mary Oliver se “Wild Geese” aangehaal. Christine is ook betrokke by vanjaar se McGregor Poetry Festival in Augustus); Annette se eerste keuse vir Dag 1 is “Introduction to Poetry” deur Billy Collins:

I ask them to take a poem
and hold it up to the light
like a color slide

or press an ear against its hive.

I say drop a mouse into a poem
and watch him probe his way out,

or walk inside the poem’s room
and feel the walls for a light switch.

I want them to water-ski
across the surface of a poem
waving at the author’s name on the shore.

But all they want to do
is tie the poem to a chair with rope
and torture a confession out of it.

They begin beating it with a hose
to find out what it really means.

Dag 2: Finuala Dowling se “An initiative to increase the numbers of male readers”:

We do love men with charming looks
but send us more who have read books.

We ogle men who’re built like champs
but send us more with reading lamps.

We still like men who make us passes
but send in more with reading glasses.

We’ll race with men in racy cars
if they have valid library cards.

Please, please, goddess, before it’s bed
send in men who have read
hardbacks.

 Vir Dag 3 kies Annette die volgende aanhaling uit Breyten Breytenbach se Intimate Stranger:

Poetry is a love. Of what? Of the discovery and the celebration of words, things, feelings, ideas, undigested memories, insights, other people, yourself, other selves, mystery, sense, eternity, other eternities, nonsense, nothingness, the whales and the foam and the shadow of the grass on the mountain, the bones of the dog buried in the garden. Of love itself. And it is an engagement with all of the above. It is a love-act.
Poetry is a love of that art of making which will take you away from self-indulgence — for even as you fashion it, it takes on a life of its own.

Op Dag 4 plaas Annette gedeeltes van Antjie Krog se “die laning”.

die laning

die laning is ‘n ruggraat
die laning rig homself teen die heuwel op
die laning geur diep in panele terpentyn en denne, honderoos, moerbei
in digte potblou seders
van ver af dink sy
o, hoe blou is die groen
hoe olyf die pers
hoe roerloos die sipresse
en dig hulle mantels as die donderweer rammel
en die aarde antwoord soos iets vrygelaat en diep ontroer
[…]
die laning skitter soos ‘n held
die laning klim glanssilwerend die heuwel uit
die laning behou homself in panele van iep, van eik, bokdoring en berk
hoe timmer die merel
hoe glip die uil se beitelklankies
hoe snipper die vinkies soggens geluide van koelte en dou
hoe ritsel koringgeel oortjies hoe geur die besembos
hoe blom melkdistels en sigorei blou skoelappers van hulle stingels los
[…]

Melanie Grobler, bekende Afrikaanse digter, deel een van haar eie gedigte, genaamd  “Die Argonauts”:

Soos Atlas buk onder die juk van die wêreld
leun hul teen die reuse roeispane

die verrotte spane merk wel die plek
op die wit strand waar hul nou soos die gode rus

hul laaste asem buig om die platane
teen ’n winderige berg se hang.

Nini Bennett, digter, kies die volgende vir haar Dag 1:

Nothing erases the immoral act. Not forgiveness. Not confession. And even if the act could be forgiven, no one could bear the responsibility of forgiveness on behalf of the dead. No act of violence is ever resolved when the one who can forgive can no longer speak; there is only silence. ― Anne Michaels

vader Andrei vertel

 

soms as ek die mis bedien en ek onthou die dinge

wat ek in die oorlog gedoen het toe ek ’n soldaat

was, dan begin ek huil. die mense dink ek huil

oor god maar ek huil oor myself, ek huil myself skoon

op      miskien huil god in my          in my huil god       oor als

wat ek gedoen het in die oorlog toe ek nog soldaat was

in nikos se leër    dan kan ek nie ’n woord vind

om te sê nie    hulle, die armsaliges, wat hiernatoe

gekom het om die mis te vind, hoor dat daar nie gepraat

word nie     die mis misluk vandag         god huil verlate

en alleen tussen die spierwit tafeldoeke en stukkies

witbrood heen     sy trane vlek die brood

en heeltemal ontwy huil hy soos vader andrei,

troosteloos

Petra Müller (Om die gedagte van geel:102).

 

Op Dag 2 deel Nini toe Dolf van Niekerk se gedig 7 uit Nag op ’n kaal plein (2006) en op Dag 3 skryf sy:

“Gisela, met jou liefde vir sneeu en gedigte wat oor sneeu handel, plaas ek graag dié bekende gunsteling van Tomas Tranströmer”.

Sick of those who come with words, words but no language,
I make my way to the snow-covered island.

Wilderness has no words. The unwritten pages
stretch out in all directions.

I come across this line of deer-slots in the snow: a language,
language without words.

– soos vertaal uit die Sweeds deur Robert Robinson

Vir Dag 4 haal Nini ’n gedig aan uit Tom Gouws se bundel, Stigmata (72-73).

Fanie Marais, wat aan die hoof van Cordis-Trust staan, deel op sy eerste dag die volgende gedig van Mardene Marais, sy dogter wat op die ouderdom van 21 oorlede is en aan die destydse RAU studeer het:

KUNSMUSEUM

ek kuns deur die museum
en bondel die kleure tot diep binne my
my oë verf oor die skilderye
en ekspressionisties word ek deel daarvan
my hele bestaan ry wipplank
en bedwelmd kan ek nie genoeg kry nie
ek raam my gedagtes
en vernis dit vir nou
môre
en die oormôres in my drome.

Dag 2:

Herinnering

Onthou hierdie nag, môre reeds “laas nag”,

oor ’n week, ’n jaar, ’n lewe: ’n nag

vuurwit van verspreide mane agter reën

en in die dor hout van ranke naby my ruit

die winter en die wind. ­- Wees alleen

vir hierdie nag in tye wat kom: wag

ongemerk en praat, praat want nagte

sonder teken sal kom. O sal dit anders wees

en my oë in die donker slaap, ek nie weer skrik

vir ’n hewige wit, ’n geruis en geen vlees

in my vlees die vatbare engel onthul?

O brand in my in, nag,

want ’n dowwer lig moet kom met die dag

en uit die koue spieël dieselfde vertroude totaal,

maar soek góú wat is nuut en behou, vóór

die onverloorbare lyfwag jou weer inhaal.

            -Sheila Cussons  (Omtoorvuur:1982)

Dag 3 se gedig lui soos volg:

Trombose

 

Mens weet nie aldag wie om te beween:

die kind en jongeling is lankal heen,

die deftige, bedaarde heer is moeg

van jarelange sorge en geswoeg,

van drome in kolomme dwing, les bes

tot sterwens toe versadig van sukses.

Al was sy loopbaan ingestel

op snel besluite neem en ewe snel

ten uitvoer bring, het hy nooit onbesuis

of teatraal gehandel – waarom juis

vanmiddag met so ’n onbesonne haas

sy personeel en vriendekring verbaas?

Asof die Akte van die Maatskappy

hom onbeperkte volmag skenk het hy

(sonder beraad met mededirekteur)

sy nuwe stap nie eens genotuleer,

versuim om sy verpligtinge te oorweeg,

kontrakbreuk sonder blik of bloos gepleeg,

geen boodskap op die diktafoon gelaat

geen jaarverslag en geen finansiestaat,

niks om die aandeelhouers mee te paai.

Nou moet die rekenmeester alles raai

want hoe beraam mens skade en profyt

as syfers saamvloei voor die boekjaar sluit?

(Hy’t selfs nie aan sy tikster of sy vrou

verduideliking of opdrag toevertrou

voor hy met bondige gebaar die Dood

van konkurrent verhef het tot vennoot.)

– Elisabeth Eybers (Die helder halfjaar:1955)

Dag 4:

 

’n mens moet

 

’n mens moet éénkeer in jou lewe

’n droom vér-vér gaan haal

’n put uitgrawe

totdat die water oor jou lippe spoel

’n boom klim

sonder vrees vir hoogte

of dat die takke sal knars en breek

totdat jy die wind tussen blare voel

’n mens moet eenkeer baldadig wees

langs die see gaan staan

jou verbeel dit is Hermanus

en dat jy ’n walvis of ’n digter is

wat die wêreld in verdoeseling

met jou woorde

skoon kan vee

’n mens móét eenkeer

’n vreemde skare

kan binneloop

alleen op die trap gaan staan

en onbevrees verklaar

dat die arena jou nie ontsenu

dat jy die kake van leeus

oop kan breek

dat jy nie bang is vir dolke in die rug

en op vuur sal loop

as dit moet

’n mens moet eenkeer

kan spring waar jy nie sien

jou oë en lippe sluit

en in die stilte wag

om te hóór

of ander jou

met hul woorde of hande

in selfloosheid kan dien

’n mens moet eenkeer

op jou knieë gaan

en onbeskroomd

in skamelwoorde stil verklaar

dat jy verkeerd was

sodat jy eenkeer

kan vergifnis vra

– ©Marie Bredenkamp

Kry jou branderplank solank gereed vir Deel 2 van Versindaba se Groot Poësiebrander …

Bibliografie

Cook, F.H. 1981. Hua-Yen Buddhism: The Jewel Net of Indra. University Park, PA: Pennsylvania State University Press.

Jones, K. 2003. The New Soacial Face of Buddhism: A Call to Action. Somerville, MA: Wisdom.