Die gedig as kleitablet, sakrament of sms
Joan Hambidge
I Agtergrond:
Die jaar 2010 het ʼn hele gerf goeie bundels opgelewer en in hierdie oorsig fokus ek hoofsaaklik op solo-bundels. Daar is uiteraard die Nuwe stemme 4-reeks, wat uitvoerig bespreek is op die blad (1) en die Versindaba-bloemlesing. Lina Spies se keuse uit haar werk deur Johann de Lange, Die skyn van tuiskoms (Human & Rousseau) gee ʼn blik op ʼn besondere digterskap. Op die agterblad staan tereg: “Want vir Spies is taal ʼn landskap op sigself, ʼn tuiskoms”. De Lange se eie keuse, Judasoog, gee eweneens ʼn besonder indrukwekkende blik op die ontwikkeling in hierdie digterskap. Soos Henning Snyman dan tereg skryf op die agterblad: “Binne die geestelike diepgang van sy verse kom die beeld ágter die beeld te voorskyn”.
Die heruitgawe van Kahlil Gibran se Die profeet (vertaal deur Louis Fourie en uitgegee deur Adamastor) het sterk poëtiese reëls soos die volgende:
“Mense van Orphalese, julle kan die tamboer omfloers en die snare van die lier laat skiet, maar wie van julle kan die lewerkie beveel om nie te sing nie?” (52).
“En wat is die son vir hulle behalwe die bron van skaduwees?” (52).
“Net soos die pit van die vrug moet breek sodat sy hart in die son kan staan, so moet julle pyn ken”(60). Hierdie bundel beklemtoon dat daar verskillende digterlike tradisies bestaan. Hopelik sal hierdie uitgewershuis of Protea M.M. Walters se reeks Poësie uit die verre lande (met o.a. Spaanse vertalings van Uys Krige) weer uitgee?
Verder was daar die debat oor die aanvanklike nie-toekenning van die Ingrid Jonker-prys, maar danksy ʼn debat – aangevuur deur myself, Daniel Hugo, Johann de Lange en Johann Lodewyk Marais – is die prys toegeken aan Tania van Schalkwyk vir Hyphen, wat sy onder mentorskap van Stephen Watson voltooi het aan die UK. Daar was geen persoonlike belang hierby betrokke nie; net ʼn matelose ongeduld met die arrogansie van diegene wat ʼn prys met ʼn lang tradisie wou “herskryf”. Gelukkig het die polemiek ʼn gelukkige einde gehad, want die prys is toegeken, ironies genoeg presies op dieselfde wyse as in die verlede, met drie beoordelaars wat stem vir die beste. (3) Loftus Marais se artikels, dikwels oor fiktiewe letterkundige figure in BY, begin nou afgesaag raak, omdat die grap te veel kere herhaal word. Danie Marais het weer Peter Blum as ʼn soort buikspreker gebruik om sekere kwessies wat hom irriteer aan die kaak te stel. Die vraag is: sou Blum so gepraat het? Hy sou skerper gewees het. Die twee digters het onderskeidelik verlede aar en vanjaar die Sala-prys verower, terwyl Annelie Botes se prys terug getrek is na haar omstrede onderhoud in Rapport.
II
Die meeste bundels is deur my geresenseer vir LitNet, Die Volksblad en Die Burger. Van tyd tot tyd word daar ook besprekings gedoen vir FineMusicRadio, ʼn onafhanklike radiostasie in Kaapstad. Die oorspronklike besprekings word breedweg herhaal. Hier en daar het ek wel ʼn bespreking aangepas of verkort of ʼn mening hersien. Bundels word bespreek soos wat aangestuur is deur die jaar en nie in ʼn rangorde van gehalte nie.
Oor die stand van die digkuns is ek saam met Marthinus Beukes gevra om ʼn opinie te gee vir Rapport (4). Jo Prins het by Beeld ʼn rubriek Verslangs gelanseer waarin ʼn literator of digter se analise van ʼn gedig langs ʼn gewone leser s’n geplaas is. Met interessante reaksies waarin die verskillende strominge in die digkuns na vore gekom het soos die meer hermetiese vers versus die praatvers. (5) Verder was daar ʼn aangename verrassing met die verskyning van die Kanadese literatuurteoretikus Jonathan Locke Hart se debuut. (6)
T.T. Cloete se versamelbundel Uit die wit lig van my land gesny is gepubliseer deur Pooka en in hierdie bundel met verse wat handel oor sy afgestorwe vrou vind ons ʼn meester aan die woord.
Omslag
Vroue van Vermeer
Dit is meestal ‘n mooi jong vrou.
Meestal is sy alleen binnenshuis,
dalk met ‘n wit veraf brief wat sy vashou,
naby, in ‘n gloeiende klein hand
voor ‘n kleiner of groter oop
venster. Daar kom ‘n ligte geruis
van ‘n wêreld aan uit ‘n land-
of groter wêreldkaart
wat teen die muurvlak oorkant
hang, daar waar seestrome en wind loop
met haar land se ganse skeepvaart.
Sy staan, sy sit, sy buk oor kant,
sy droom of sluimer
in lig wat in vlokkies of korrels brand
of dof kaats in die ruimer
ruimte van ‘n skildery of spieël of in ‘n wynhouer
ivoor maak, of sy speel klavesimbaal
of sy loer oor haar skouer
en dra ‘n sonnende pêrel teen haar nek
se skadu. En altyd is daar lig wat áfstraal
ín in die liefs klein afgemete vertrek,
oorvloedig, uit die oop grote
universum en wat die klein aardse geslote
stilte in die onmeetlike laat asemhaal.
oogensiklopedie. gilbert gibson
Gilbert Gibson se Oogensiklopedie (Tafelberg) het die ATKV-veertjie prys verower en hierdie deurgekomponeerde bundel werk op ʼn vernuftige wyse met die oog as simbool. Die gedig werk met verwysings na ander gedigte – dikwels met endnotas verklaar – maar hierdie sleutels kan ook lei tot interpretasiebreuke. Op sy beste vang hy dikwels ʼn moment buite woorde op, op sy swakste word die gedig iets van in die kamer was ʼn kas, in die kas was ʼn laai, in die laai was ʼn gedig waarop staan: kyk hoe slim is ek!
Gilbert Gibson het vanaf sy debuut met Boomplaats (2005) die aandag getrek as ʼn opwindende digter wat op ʼn slim wyse werk met intertekste. Toe kom die tweede bundel Kaplyn (2007) en hy maak van die intertekstuele spel iets verregaande en uitdagend. Hy verskaf vooraf woorde, nee eintlik spore, waarmee die leser die bundel moet benader. Daar is selfs ʼn woordelys agterin om vreemd-klinkende en mediese woorde te help verklaar in die leesaksie wat ʼn kaplyn is. (En ʼn kaplyn is ʼn boomgesleepte skoon stuk grond tussen twee vegtende lande, spesifiek met die intensie om spore wat op die kaplyn kruis op patrollie raak te sien.)
Die verduidelikings / endnote help dus die leser om die gedig oop te maak en as’t ware vanuit die digter se bedoeling te lees. Ons het dus die inhoudsopgawe – op die voorblad soos by Loftus Marais se Staan in die algemeen nader aan vensters – en dan die gedigte met die verklarings (aangegee as “woorde”). Gibson stel dus bepaalde eise aan die leser, omdat sy gedigte nie volgens konvensies werk nie. “another roadside attraction” aktiveer onder andere Tom Robbins se kultusroman uit 1971. Dit is ʼn roman bekend om die non-liniêre progressie en in die gedig word die leser gekonfronteer met ʼn bloedige einde: ʼn gesin word uitgewis en “ingelyf” by ʼn vervoerwa weens ʼn kind wat ʼn balletjie gooi. Die pa se aandag word afgetrek: hy het sy oë neergeslaan.
Al die geledinge rondom die oog word in hierdie bundel in ʼn komplekse simbool-struktuur geaktiveer: sikloop, katarak, sien / kyk, sluiter, versluier, blik, wenkbroue, wimpers, oogknip, oogvog, pupil, sig, blind (onder andere is daar ʼn gedig oor Borges). Dit is ʼn digterskap waarin daar dikwels besin word oor die rol van die digkuns. Die gedigte beweeg tussen hoogs emosionele verse en gedigte wat intellektueel in beheer is.
“Ek onthou jou dus behendig / gephotoshop teen die dood” (124) is van die ongelooflike beelde wat die digter gebruik. ʼn Baie sterk motief in hierdie bundel is die talle verwysings na die religieuse belewenis. In die slotgedig “wat die mens” (130) word daar duidelik ingespeel op die Bybelse gegewe, maar dit word hier verdraai na die moderne mens met al sy ellendes en angste. Dit is asof die digter in hierdie bundel besig is met ʼn bestekopname van sy jeug en sy lewensfilosofie van nou probeer bepaal teen dit waarmee hy groot geword het. “Sewe dubbelsinnighede” betrek weer Willliam Empson se bekende studie oor die digkuns. Dalk ʼn gevaarpunt vir die digterskap: die verduidelikings is myns insiens dikwels onnodig, omdat ingeligte lesers tog weet wat dit bedui. Of wil die digter ons juis bewus maak van sy notas en die prosesse róndom die skryf van ʼn gedig? Soos “kenosis” – letterlike leegmaking uiteraard weer Harold Bloom se sieninge oor die digterskap (A map of misreading,1975) aktiveer en sy sieninge oor die Kabbalisme in ʼn gedig indra. Vir Gibson behels dit die wegdoen of afstand doen van die eie ek by die skryf van ʼn gedig – die “ek” wat skuilhou tussen dit wat gelees en gesien is. Die sleutels gee sy unieke aard weer: hoe eiesinnig hy ʼn gedig skryf en konstrueer. Die leser word dus attent gemaak op hierdie proses waar die gedig dikwels hortend tot stilstand kom of reëls afgebreek word. Dikwels is daar ʼn e.e. cummings-aanslag met doelbewuste dubbelsinnighede soos “nuttig” (72) waar die boor-metafoor gebruik word en Coleridge in die digter se geheue geaktiveer word. Die internet-gedig “://_ mezangelle” (64) illustreer dit by uitstek. Die taal van die hart (en hard) is so geheim(sinnig) soos superstringteorie.
Ander kere is die Auden-verwysing onnodig en amper ʼn onderskatting van die leser se kennis soos in “lafras cuyper kannonier”(57); ander kere help dit vir die ondersoek en uitpluis.
Apostroof, Fanie Olivier (Human & Rousseau, 2010, Isbn 978 0 7981 5168 9)
(Resensie: Joan Hambidge)
apostroof
Die apostroof, volgens Alex Preminger (red.) se klassieke ensiklopedie, is ‘n stylfiguur waarin die afwesige persoon aangespreek word. Ons vind hierdie aanspreekvorm – wat sterk verband hou met personifikasie – dikwels by Shakespeare met die Oh! Of in ander tekste met die versugting (A!). Die apostroof (‘) is ook waar letters weggelaat word: ‘n in Afrikaans vir een, ensomeer.
Apostroof is ‘n bundel na ‘n lang publikasiestilte, weliswaar nie skryfstilte nie. Olivier het die afgelope jare per e-pos vanuit Pole lieflike gedigte vir vriende en kennisse aangestuur. Hy debuteer in 1971 met Gom uit die sipres (bekroon met die Reina Prinsen-Geerligs-prys). Om alleen te reis (1973), Paradysrigting van die wind (1976), Skimmellig (1978) en verklarings 1967 – 1987 (1988). Olivier se digkuns bevat sowel politieke verset as persoonlik en intiem-belydende verse.
Sy jongste bundel doen verslag van die kartering van ‘n spesifieke verlies: die verwerking van die dood van sy geliefde vrou, Rike. Terselfdertyd bevat dit verse ten tyde van haar lewe. Daar is liefdesgedigte en teer verse waarin die mooi geliefde waargeneem word deur die spreker. Die voorblad bevat ‘n skild uit die Middeleeue waarmee die aangesprokene se belangstelling in die Middeleeuse letterkunde geaktiveer word en as ‘n mens mooi kyk, is daar ‘n apostroof in die hoek – en daarbo koekeloer die dood.
Dit is ‘n besonder aangrypende bundel wat die verlies navigeer, onder andere deur Breytenbach, Ingrid Jonker en veral Uys Krige! Die beroemde “Tram-ode” met sy Aldarin word o.a. geaktiveer in die gedig “Tussenteks” (47). En wanneer ‘n mens weer na hierdie gedig kyk, is dit opvallend hoe die melancholie en die oproep van name in hierdie bundel van Olivier weerklank vind. Hy besê die lewe namens die afwesige geliefde: die opdrag lees immers (vir die sinne wat sy [ge-] maak [het]). Hy gebruik gewone parenteses en ander kere fonetiese hakies. Is dit ‘n soort spel soos by die gerekonstrueerde tekste van Sappho om te wys wat het verlore geraak, wat het behoue gebly? Die geliefde is immers oorlede aan ‘n slopende siekte waarin sy haar semantiese funksies verloor het. En hierdie skrynende proses beskryf die digter vir ons. Ons word meegevoer deur die slopingsproses tot met die dood. Ten slotte beleef ons ‘n goedkoop avbob-kissie waarin die as geberg word. Die digter laat dit te water en hoop dat ‘n Vlaamse seuntjie dit sal uitvis.
Hierdie kissie is “veerlig, loodswaar, ‘n holte vir my voete later”. Op die agterblad verskyn ‘n lang gedig waarin die Advokaat Olivier met God in geding tree. Dit is ‘n “vituperation” en op ‘n skitterende manier word die nydigheid van die regswêreld ontmasker.
Dit het vir hierdie leser gevoel asof Olivier terugkeer na sy beginverse: verse wat dikwels sterk op die woordspel ingestel is. In ‘n vers soos “bliksem!” (48) word daar ‘n soort blokkiesraaisel opgebou; in “krematorium” (45) is alleen dit wat agterbly op papier, uiteindelik ter sprake.
Op sy beste, so weet ons, reduseer
‘n vers baie dinge, iets of iemand
tot essensie: wat word, was vroeër was.
Daar is verse wat die Poolse landskap skandeer en die ontreddering van die vreemdeling beskryf en die soeke na die regte woord om ‘n ervaring te beskryf. Die digter, ‘n samesteller van die mooiste liefdesverse in Afrikaans, wonder:”hoe sê ‘n mens dat ek // jou liefhet in ‘n vreemde tong…” (30). Daar is dan verse wat hier en daar in opposisie plaas soos “van podolany tot in rondebosch – geyk” (31). Deurgaans bly ‘n mens bewus van die digter se ontginning van woorde, sy spel met taal – of hy is bewus van sy gebrek aan ‘n woordeskat in ‘n vreemde landskap of die geliefde se soeke na woorde…
Dit is ‘n aangrypende bundel van ‘n digter wat sy regmatige plek weer kom opeis het. Dit is oop verse, geskryf uit die hart. Maar júis in hierdie direktheid lê die krag van Apostroof. Daar word inderdaad nou alleen gereis.
Notas uit die empire
Notas uit die empire is Hans Pienaar se tweede digbundel gepubliseer deur Alto-Media. Hy is veral bekend as joernalis vir Business Day en die blog “Africa”. Die skrywer het Rapportprys vir Nie-fiksie verower vir sy Die derde oorlog teen Mapoch. In Nuwe stemme 2 (saamgestel deur Petra Müller en Nèlleke de Jager) vind is ʼn handvol verse wat die belangrikste temas in sy digkuns aandui: die wrang blik op die geskiedenis vanuit ʼn joernalistieke perspektief; die gebruik van die parlando; die vermoë om onthoubare reëls te skep soos “die stad slaap soos ʼn Buick onder ʼn bokseil”; die bykans surrealistiese taalgebruik; die gevoel van vervreemding, en dies meer. In Nuwe stemme 2 staan die volgende knap gedig:
Pelgrimsrus
O die dood kom ook
stadig soos die melktrein aan
by elke stasie moet die stoker stook
die trein vir elke melkkan staan (76)
Nuwe stemme is ʼn belangrike debuut-plek vir jong digters en veral Nuwe stemme 4 het my nogal opgewonde gemaak oor die veelheid van talent wat hier aanwesig is. Maar daar was slypskole waar die digters onder die leiding van die samestellers geleer is oor versvorme en procédé. Hans Pienaar het ʼn ónbetwiste digterlike talent, maar vir my gevoel is sy gedigte soms te woordryk en tuimel die gedig dikwels verby die suggestie of die natuurlike slot. Die eerste gedeelte in Notas uit die empire heet “Lank leef”, en dis dan vir my die sterkste afdeling. Waar die gedigte teen foto’s geplaas word, soos in die tweede afdeling “Tweeduisend-en-vier”, is dit egter minder oortuigend. (Hier is die verse meer gestroop.) Die beelddig, dit wil sê, die gedig wat inspeel op ʼn bekende foto of skildery het ʼn galery van groot figure in Afrikaans opgelewer met Johan van Wyk se Heldedade kom nie dikwels voor nie as ʼn kragtoer. Hierop volg daar ʼn reeks reaksies van digters op foto’s van Marilyn Monroe met T.T. Cloete as voorloper. Al die ander gedigte is palinodes of antwoorde op hierdie vers.
Die beelddig skep ʼn broeiende spanning tussen foto en gedig. Die een kan later nie meer onthou word sonder die ander een nie. Maar, die gedig moet steeds in eie reg sterk wees. Indien die foto langsaan pryk, word dit soos ʼn klankversterker. En die foto of skildery moet weer op sy beurt ʼn kunswerk in eie reg wees. Dit bewys Johann Johl se verse ook by uitstek. (Die promosie-pamflet skryf dat die plaas van foto’s en gedigte uniek is. Dit is al reeds gedoen. Uniek waarskynlik dat die digter self die foto’s geneem het.)
“Statig” (97), ʼn vers wat die sub-titel dra “Suid-Koreaanse parlement, Seoel”, klink so:
Vir ʼn wyle hier, voor die deure
van mag outomaties oopgaan,
kan jou herinneringe ʼn loop
neem oor lang dae toegesneeu,
en mymer oor komplotte. Hoe
hulle neig om te broei en voete
op matte laat aarsel terwyl in
agterplase bome statig vergaan.
Enkele van die gedigte wat inspeel op foto’s is wel knap, soos “Tier”, “Grond”, “Pilare”, “Papiervliegtuig”, “Dialoog” en “Kamele” met die rondeelagtige spel met rymwoorde. Die reisgedig stel die reisiger altyd bekend aan ʼn ander land, maar hierdie soort gedig word altyd ʼn ontdekkingsreis-na-die-self. Onvermydelik word die opposisies tussen hier en daar, toe en nou, kulturele bakens presies dit waarom hierdie soort gedig wentel. Die vraag is of hierdie reisgedigte die eiesoortige aard van ʼn stad opvang?
Die voorblad, deur die digter self, is treffend. Die parkeerterrein in Vrededorp wat ander “empires” oproep. Die titel is uiters ironies: die hawelose se “empire” (ʼn wasgoeddraad en vullis) word teen die agtergrond van die Statue of Liberty en ʼn Hollandse windmeul geplaas. Sowel die Statue of Liberty as die meul is versier met ʼn Heineken-blik wat weer die kwessie van kolonisering oproep. ʼn Mens sien Staten Island
in die verbeelding…
Die bundel se sterkste vers is ongetwyfeld “Kraaie in die bome” in reaksie op 9.11 met sy sterk refrein en elegiese aanslag:
New York. New York.
Kraaie in die bome.
Harte treur oor New York.
Die taalspel op bladsy 32 is indrukwekkend en “Dit was toe nie” (37) getuig van vakmanskap.
Die gedig “Tromsolo” (120) uit ʼn reeks is eweneens sterk:
… Ek bly agter, soos ʼn wit jas
by die kroegdeur opgehang, uit gewoonte.
Ek dwaal deur leë strate, eindig waar ek was.
ʼn Dief in my eie middernag, op my eie pas.
ʼn Bundel dus met ʼn handvol goeie verse. ʼn Sterker redigeerder of keurder sou die bundel gesnoei het sodat net die béstes oorbly. Miskien moet ʼn volgende bundel aan Protea of Tafelberg voorgelê word vir die raadsamer keuringsproses. Die titel evokeer ook die komplekse kanoniseringsproses. Notas uit die kanon en oor die kanon. Dalk ook teen die kanon? Die programgedig is so gelees nie alleen ʼn komplekse siening van die geskiedenis nie, maar ʼn staning in eie reg. Die kolonie praat terug, besef ons.
Omslag
In 2001 het Kobus Lombard gedebuteer met Geknipte naelstring en hierna het Tussen wysvinger en duim in 2005 gevolg. Die jongste bundel Vlerke vir my houteend het soos die vorige bundel eweneens by Protea Boekhuis verskyn. Die digter gebruik gestroopte, sober taal en veral die Namibiese landskap kom aan bod in hierdie digkuns. Gedigte oor die geloof is ʼn verdere tema en in die uitgewershuis se publikasieverslag word daar geskryf dat die digter in sy tweede bundel die liefde vir sy aanneemma verwoord en die moeder wat hy nooit geken het nie. Die derde bundel het hierdie leser begin lees sonder hierdie voorkennis en ek is van mening dat die leser nie nodig het om kennis te neem van hierdie outobiografiese gegewe nie.
Lombard skryf ʼn eenvoudige vers met min woorde, maar in die “eenvoud” is daar dikwels ʼn geladenheid opgesluit. Ek het die gewoonte om ʼn digbundel van agter na voor te lees en dan weer van voor na agter. Op hierdie manier kan jy dikwels die konstruksie van die bundel op sy kop draai of deur ónbedoelde motiewe of saamgroeperings breek. Die slotgedig in hierdie bundel is ʼn vers wat waarskynlik ʼn sleutel verskaf vir vele verse in die bundel. Dit heet “Ma se erflating” (78):
in jou vulpenadres
kan ek my ʼn kamer verbeel
in jou silwer poeierdosie
kan ek partikels
van jou lyf vermoed
selfs die brei in jou stem
is tegnologies bewaar
maar hoe streel ek
die swart van jou hare
agter die glans van ʼn foto (78)
En vele gedigte probeer hierdie toestand-van-die-onmoontlike besê. Die gedig bring dus ʼn soort versoening tussen die gevoel van verlies of nostalgie en die werklikheid. In die titelgedig word daar ʼn ars poëtika vir die leser gegee waar die idee van die houtkerwer se werk gelyk gestel word aan die digterlike proses (42). Vir my is die mooiste en aangrypendste verse in hierdie bundel gedigte wat handel oor die verhouding met die moeder, daardie primordiale relasie wat ons almal se identiteit bepaal. In die psigoanalise word daar ook gekyk na die verhouding tussen digterlike taal en die moederbuik; ʼn mens dink hier veral aan die teorieë van Julia Kristeva. Wat dus ʼn vers oor die moeder is, kan ook gelees word as ʼn gedig oor die skryfproses en die onvermoë (waarmee vele digters worstel) om dit wat buite woorde lê, onder woorde te bring.
Daar is ʼn handvol gedigte in die bundel wat onthoubaar is, soos “Eenrigtingkaartjie” (67):
met die vertrek van my reisgenote
staan ek telkens voor die eenrigtingglas
van dié eenmanvertreksaal
geen oproep om aan boord te gaan
geen digitale flikker
oor die beplande tyd van aankoms –
die bestemming, so sê die reisbrosjure,
het strate van goud, engelekore
en ʼn stadspoort van opaal
dog vir hierdie enkelreis
bly ek tot die dood toe bang
Die moontlikhede van die skryfproses word ontgin: so byvoorbeeld in die gedig as ʼn “briefwisseling” verander die letterlike brief verander na e-pos, maar lewer ook kommentaar op die intieme aard van die skryfproses.
Vanaf die debuut tot nou, is daar groter selfvertroue by die digter opmerklik. Dit is ʼn beskeie bundel, maar in die eenvoud en suiwerheid aangrypend en belangrik.
Omslag
Tom Gouws se Ligloop het by Human & Rousseau verskyn en is ʼn besondere leeservaring. Die titel aktiveer om in die lig te loop, dus spiritueel te wees en om versigtig om te gaan met die gegewe in hierdie bundel. Reeds in die programgedig word die leser gemaan “trap ligvoets ligvoets as jy oor my woorde loop” (“he wishes for the clothes of heaven”, 11). Die motto uit Bakhtin (“We are the voices that inhabit us”) aktiveer die gesprek met T.T. Cloete en Antjie Krog. Daar is ʼn gesprek met Akmatowa en Sergei Esenin wat ʼn gesprek met die Russiese letterkunde oopmaak. Yeats word herskryf – met sukses en ʼn gedig oor Johannes Kerkorrel tree in gesprek met De Lange se vers en die liedere van die sanger. Die Bybel, veral Elia, verskaf ʼn ander ryk voedingsbron waarop die digter teer. Die spel met die Afrikaanse digkuns en die WVK word in ʼn wrang distigon van Watermeyer beskryf: “elia en die ou boereplaas” (73). (Trouens, dit sou ʼn fassinerende ondersoek wees om al die motto’s en verwysings te aktualiseer.) Cloete se klassieke vers “Die vroue van Vermeer” word deur Gouws “vermeerder in vers”. Krog se Jerusalemgangers word herbesoek via J.P. Claasens se studie oor hierdie trekkers. Breytenbach se “allerliefste” word nou in die kuberruim aangespreek en in ʼn distigon, “elia en die ou boereplaas” (73) word die profeet Elia ʼn masker vir Gouws se blik op die Afrikaanse letterkunde en die siening van die plaas. In ʼn wrang “aftelrympie” word die bloedige verloop van die land se geskiedenis weergegee met die onthutsende slot via Peter Blum: allesverloren. Daar is vele motto’s by gedigte en Van Wyk Louw open die religieuse dimensie in hierdie bundel wat in sterk kontras staan met die verwysings na die politieke en aktuele wat soos ʼn fyndraad (of lig?) deur die bundel skyn. En ook Eybers is hier in sowel ʼn vers wat aan haar opgedra word en in daardie bekende spanning tussen die man en vrou. Die webbe roer hier en die leser word telkemale bewus van die gedig wat uit die self spruit. Gouws is bewus van die self as ʼn konstruksie en die spel met die “wisseling van lywe” word behendig volgehou: soms in die skoene van Vermeer, dan as diensmeisie, dan as Elia, soms net as digter of méns. In ʼn “wyding”, ʼn liefdesvers, word die geliefde ʼn vers gegee waaruit sy eendag moet put:
eendag as jy oud is en saggies met jouself praat, en bewe,
en die tou te kort word vir die skep uit putte van herinnering,
vat dié vers, geliefde, lees dit weer as onvoldoende wyding
van ʼn digter wat na woorde soek vir die diepgang van ʼn lewe.
Soms is die self ʼn kleitablet, ander kere ʼn sakrament.
Titels van bundels en gedigtitels is in kleinletters en die verse getuig van ʼn streng tegniese beheer. Die beelddig is veral in Afrikaans deur Johan van Wyk met Heldedade kom nie dikwels voor nie (1978), verrassend ontgin. Cloete se Marilyn Monroe-verse bly eweneens bakens hier. Dit is ʼn ryk geskakeerde bundel bedoel vir die ernstige poësieleser. Woordspel, flink ryme, eksperimentering met vorme maak van hierdie bundel ʼn genoeglike leeservaring. Veral die verse oor Vermeer is aangrypend. Die bundel nooi ʼn psigoanalitiese lesing uit via Lacan veral met die verwysings na spieëls, die camera obscura, meniskus, en studies oor die betekenis van simbole (soos die leeu) in die skilder se werk. In ʼn gedig “advent” (44) word die self genadeloos bekyk. Die twee hooftemas in die bundel word goed teen mekaar afgespeel in ʼn gedig oor Moeder Theresa se nalatenskap en Vermeer se bankrotskap. Die speelse vind ons hier in ʼn klein juweel:”resep vir sinlike soesji”(53).
Ligloop is ʼn bundel oor die “verskeie teksture van die landskap van die self”, soos die digter skryf in “die geograaf” (29). Die invloed van D.J. Opperman en die maskers van die digter word aanskoulik geïllustreer in die slot gedig wat ons as ʼn visioen kan lees.
Die verwysings is goed verwerk en vorm en inhoud word één in hierdie ontroerende bundel.
In 1990 het Gouws gedebuteer met diaspora, hierna volg troglodiet in 1995 en syspoor in 2002.
Omslag
Martjie Bosman se Toevallige tekens is gepubliseer deur Protea. In 2003 debuteer Martjie Bosman met die bundel Landelik waarvoor sy bekroon word met die Ingrid Jonker-prys. Soos die titel van die tweede bundel Toevallige tekens dan ook suggereer, moet die leser die tekens en spore in hierdie bundel met nougesette aandag volg. Die teken as teiken dus en ʼn mens word telkens bewus van ʼn volgehoue semiotiese spel met die leser.
Van Wyk Louw rig dan ook die bundel in ʼn motto:
… dié Woord
vol bybetekenisse en bowe-tone,
té vol vir bloot net beteken of betekenis.
Die digter aktiveer die Afrika-wêreld waar mense die “tekens van gemene besit / op allemansgrond, gebied onder koningsgesag” beleef (“Meent”, 15). Die bundel spreek ʼn Afrika-landskap aan en so tree die bundel in gesprek met Opperman-kodes. In die gedig “Grondeis” (35) spreek sy Opperman dan direk aan. Dirk-se-erf is nou ʼn beleërde plek waar die digter haarself moet verweer met guerillategnieke. Bosman aktiveer telkens op ʼn konkrete wyse ʼn sintuiglike dimensie wat sy plaas teenoor die “angs van binneruimtes”. Vigs (“groter siekte”) is ʼn harde werklikheid waaraan geloofsgenesing niks kan doen nie. Die Mosambiekse landskap word eweneens ontgin met Maputo as ʼn vervalle stad. Vir hierdie leser wat die landskap intens en gereeld besoek het, is die beskrywing van die menslike ellende en die hospitaal-dienste, helder weergegee. En Bosman skryf eweneens oor die nood van vrouwees in so ʼn bestaan waar verkragting en liggaamsgeweld ʼn harde werklikheid blyk te wees. Hierom is daar ʼn motto by “Mutilados” wat verwys na Dine van Zyl se Die verminktes. “Die kind van Kigali” (24) tree weer in gesprek met Ingrid Jonker se ikoniese gedig “Die kind”. Die Rwanda-werklikheid kom eweneens aan bod in hartgrypende verse oor die volksmoorde aldaar. Die digter hou die pynlike en transgressiewe gegewe in beheer met sterk metafore. In die hande van ʼn mindere digter sou hierdie gedigte skel kon oorkom. Maar dit is júis wat hierdie verse onderskei van ʼn berig in Time: sy gebruik herhalings wat ʼn soort pynlike inkantasie word van die koeëls wat “in sagte vlees wegsink”. Die iteratief-duratief (wegsink in plaas van die verlede tyd weggesink) aksentueer dat die pyn voortduur in die menslike gemoed. Die bundeltitel word verklaar in “Eendagskoon” (27) waar die verval in Afrika weergegee word. Hierdie gedig tree eweneens in gesprek met Ina Rousseau se voortreflike tuin/Eden-verse en kan gelees word as ʼn ars poetica. In “Soet seisoen” (80) soek sy na ʼn metafoor om die verval van ʼn stad te verbeeld, maar die gedig bly die aftakeling ontwyk. Juis deur ʼn gedig te skryf kan sy haar verweer teen die sloping wat sy meemaak en is die tekens van die gedig “‘n tuin van alle liefde”. In die personifikasie van ʼn skreeu (“Die skreeu”, 31) word die weerloosheid van mense binne ʼn geweldgeteisterde Afrika-werklikheid belig. Die slim toespelings op Toon van den Heever en Marais skep winste vir die gedigte, nie alleen in die vervloë wêreld wat dit oproep van ʼn verlore stam nie, maar ook ʼn bewusmaking vanwaar die Afrikaanse digkuns tans staan. Hierom is daar waarskynlik ʼn bestekopname van die digter se verlede met aangrypende en nostalgiese gedigte oor die jeug. Ons vind reeds in die herinneringsverse ʼn slim kind as waarnemer wat tekens probeer dekodeer en nou as volwassene terugkeer na die verbeelde wêreld wat sy beleef het. In “Kispak” (58) vind ons ʼn lykdig wat weer terugwaaier na T.T. Cloete se vers oor die verskillende rokke van sy vrou. Hier is dit die kispak:
Dan word die pak diep weggepak
tot dié dag wanneer die kis
die pak weer waardig is.
Martjie Bosman bewys met haar tweede bundel dat sy ʼn knap digter is wat aan elke beeld en woord aandag gee. Haar leser word bekoor deur die tekens wat jy moet snap: foto’s, musiek, mense, diere se geluide. Daar is verse oor bekendes (soos Wena Naudé) en gedigte oor die Spaanse landskap. Die gedigte lyk op die oog af sober en in beheer – onder is daar ʼn melancholie wat by elke herlees ʼn mens dieper tref. Dit is ʼn bundel oor “vae en ontwykende drome” wat helder en stip verwoord word. Alles is hier dringend in klein tekens op papier gemerk, om die digter aan te haal.
Diorama
Sedert sy debuut, Die somer is ʼn dag oud, wat bekroon is met die Ingrid Jonker-prys, het die digter Johann Lodewyk Marais omgewingspoësie begin ontgin en ʼn bundel ter viering van Marais se “Winternag” gepubliseer: Honderd jaar later.
Hy skryf gereeld oor die figuur, Eugène Marais, veral op die Versindaba se webruimte. Hy het ʼn doktorale proefskrif voltooi oor Marais se wetenskaplike en natuurprosa. Daar was ook ʼn reisboek oor Mosambiek en versamelbundel oor ekologiese gedigte: Ons klein en silwerige planeet (saam met Ad Zuiderent).
Die jongste bundel heet Diorama en is ʼn voortsetting van die bundel Aves wat oor voëls gehandel het.
Die outydse voorblad is deur Thomas Baines (Herd of buffalo, opposite Garden Island, Victoria Falls, 1862).
Diorama dan in die sin van die skaalmodel van ʼn landskap of historiese momente. Die digter nooi dan ook die leser in die programgedig uit:
Ek wil in my gedig ʼn wildtuin skep // en jou uitnooi om ʼn besoek te kom bring (13)
En wat ʼn uitnodiging is dit nie! Die leser beleef ʼn springhaas, maar terselfdertyd word dit ʼn meditasie oor die skryf van ʼn gedig. In die vers oor “Streepmuis” (22) word die onmoontlikheid van die proses vergelyk met die vang van ʼn streepmuis en die bladsyverwysings na die boek waarin jy moet blaai, dui op die intertekstuele proses van sowel die skryf as die lees van ʼn gedig. (In “Rooiduiker”, 38 byt die gedig in die stof!) Soos dit ʼn goeie digter betaam, is die gebruik van ou patrone nie aan hom onbekend nie soos in die voortreflike, “Gevlekte hiëna” (23), ʼn soort villanelle, met sy herhaling van twee reëls en die gebruik van twee rymklanke. Heel vlot beweeg hy dan na die kwatryn met “Luiperd” (24). Later is daar ʼn handvol haikoes. Marais se digterlike handtekening is om met die gestroopte vers te eksperimenteer en “Wildehond” (27) bewys hoe goed hy dit kan doen. Die “fyn besonderhede” van die optekening is opvallend en die digter maak opwindende poësie oor wilde diere en plante. Daar is toespelings op bekende gedigte en ʼn in-grappie oor die “Okapi” (35) wat bloot as “Aha!” aangegee word. Met die konkrete voorstelling word ook geëksperimenteer in “Rietduiker” (45) waar die uitgespreide vlerke oor die bladspieël staan.
Marais het in sy debuut, Die somer is ʼn dag oud, aangrypende verse oor sy jeug geskryf. In hierdie bundel keer hy terug na die landskap van sy jeug: nou is daar plaasmoorde en aanvalle. Die tuin van Eden is aangetas. So beskou word die diaroma dan ʼn representasie van sy digkuns én persoonlike ontwikkeling. Die beeldgedigte is suiwer: ʼn mens kry ʼn portret van ʼn bekende soos Jan Smuts, Richard E. Leakey, Jane Goodall, e.a. Dit word egter nie dordroë navorsingsgedigte nie, maar verse wat ontroer en tref. Tobias maak ook ʼn draai hier en selfs Saartje Baartman is verïkoniseer. Daar is uitstekende verse in hierdie bundel soos “Die brein” (15) En “Springhaas” (21). En die volgende juweel het onlangs op die Versindaba se webblad verskyn:
Diego Maradona
Die vlugvoetigste is Maradona
met ‘n durende veggees in sy bloed.
Hy wat met grasie die nr. 10 dra.
Kleintyd het hy ‘n sokkerbal geja
en teenstanders gesystap met sy spoed.
Die vlugvoetigste is Maradona.
Gou het hy met sy flinke rabona
die klubs ‘n prys laat betaal vir sy voet.
Hy wat met grasie die nr. 10 dra.
Oral in Napoli en Sevilla,
op én af van die veld, was hy verwoed.
Die vlugvoetigste is Maradona.
Sy aangee na Jorge Burruchaga
het die hele Buenos Aires laat toet.
Hy wat met grasie die nr. 10 dra.
In ‘n stampvol en luide Azteca
erwe hy die Wêreldbeker se soet.
Die vlugvoetigste is Maradona.
Hy wat met grasie die nr. 10 dra.
Die gesprek met Van Wyk Louw, soos die debuuttitel en die bundel oor die omgewingsgedigte suggereer, word voltrek in die gedig “Ex unguine leonem” (85). Daar is gestaltes en diere in hierdie voortreflike, netjies-afgewerkte bundel. Die spel tussen verhulling en onthulling word deurgaans goed hanteer.
Louis Esterhuizen se Wat die water onthou het eweneens by Protea verskyn:
wat die water onthou
dat die papier se grein vorm gee
aan die vloei van kleur: jy herken
‘n boom hier, ‘n sonvlek daar
voor jy selfs nog weet van berge
verder agtertoe: spatsels kleur
tussen die vloeiings tak en blaar,
die blomtapyt in die voorgrond
waarmee die papier verwater
tot dit is wat dit wel wil wees –
die gestolde vloeipatroon
van water wat verdamp het
en nou bewaar word
agter droë glas
Esterhuizen is nie alleen die onvermoeide skrywer van nuuswekkers vir die webblad van die Versindaba nie, maar hy is ʼn bestendige digter in ons digkuns wat veral imponeer met sy besonder intens deurgekomponeerde bundels. Gedigte van ʼn bundel loop ook soms oor na ʼn volgende bundel. Op LitNet maak hy die volgende relevante stelling:
Poësie “is nie iets wat tydgebonde is nie. Dit is wat maak dat poësie altyd relevant is en sal bly. Dit is nie soos ‘n roman wat jy klaar lees en op jou boekrak wegpak en byna nooit weer sal lees omdat jy die storie daarvan ken nie, nee. ‘n Gedig se ‘storie’ is eintlik nooit klaar vertel nie, want elke keer dat jy hom lees, is dit ánder assosiasies, ánder inhoude wat in jou losgemaak word. Die poësie is immers die kunsvorm van die emosie, en ons emosionele landskap is nóóit staties nie.”
Vir my gevoel speel elke bundel van Esterhuizen terug op die vorige tekste, asof hy met ʼn emosionele skaakspel besig is. (Daar was dan ook ʼn bundel wat Patzers heet.) Kyk byvoorbeeld hoe word teruggepraat met ʼn vroeë gedig uit Op die oog af (1988):
Landskap
Die landskap afgebeeld
weier om gelees te word.
Al is elke kontoer
uitgeskryf in die verweerde bolaag
van retina en senuwee
vir die lewenslange strompeltog –
halfblind, halfdol om klinker en konsonant,
wéét jy:
vanuit die oog rol beelde na die horison
waar die ligvlak ingenaat by strome
die geheue deurspoel.
Ook dié oog slyt mettertyd tot sand;
‘n uitgedroogde rivier wat terugkrimp
na sy bron –
verborge sediment vir dooie grond.
Die spel met “dat” rig die verse: dit kan waarskynlik verwys na die digterlike proses tussen die belewenis en die onthou. Hoofsin en neweskikkende sin verbeeld die spel tussen belewenis en neerskryf wat dan in die gedig ʼn representasie word van die ervaring en dit uitwis of vervang. By Esterhuizen is die onthou selde ʼn nostalgiese verlange, eerder ʼn poging om deur middel van die digkuns die slopende en dus pynlike ervarings te herkonstrueer in die takelwerk van gedigte. Die digter het ʼn sterk intratekstuele bewussyn. Die aangehaalde vers kan ook as ars poëties gelees word:
en nou bewaar word
agter droë glas
Die simboliek van water (teenoor vuur) is volgens Cirlot gekoppel aan die onbewuste. Water word op verskillende simboliese maniere in die leser se gemoed gekoppel aan natuurverskynsels, aan die voorgeboortelike lewe, aan die oorgang tussen lewe en dood (die Styx).
Toe dit nog vroeg was deur Mari Grobler. (Tafelberg 2010)
toe dit nog vroeg was
Hierdie bundel het bykans ongesiens verbygegaan. Dis ‘n baie mooi bundel waarin die digter veral die San-wêreld ontgin – met woordverklarings en voetnote. In “Winter”(35) word die liefdesvers nuut aangepak binne die wêreld van die San. Die gedigte klink outentiek op en getuig van deeglike navorsing. Maar die navorsing bedreig nie die gedig nie. Die primordiale bestaan van die San word beeldend vergstalt. “Jy’s mooi” (38) vang die inkantatiewe aard op van’n bestaan onder die gounja (maan).
Die afdeling “Storie” handel weer oor die intiem-persoonlike waar ‘n geliefde afgestaan is aan die dood. Die verbeelde, mitiese gegewe word dus hier deel van die digter se bestaan:
sy mag nie ‘n dooie volg
sy drome wakker maak nie
omdat afreis van spore glo
onsigbaar is (57)
Die een voetspoor op die bundel word dan ‘n klein ikoon binne-in die teks waar ons twee voetspore vind – met die leser as ‘n spoorsnyer.
Die bundel praat met die hele tradisie van die San, nie net met die Afrikaanse tekste nie, maar ook met Stephen Watson se Return of the moon. Veral Eugène Marais se boesmanverhale word hier geaktiveer en die herdigtings van Antjie Krog word ook opgeroep. Grobler gee egter haar eiesoortige interpretasie van die gegewe. Sy werk met min woorde, helder beelde en die verse het beslis ‘n sjamanistiese kwaliteit. Daar is enorme skoonheid in hierdie eenvoud opgesluit. In spaars woorde neem sy jou terug na al die debatte oor hierdie gedigte, onder andere die kwessie van besit/appropriasie.
“naglig”(16) is onthoubaar mooi met die slot:
hy verstaan die taal wat kwartels
deurnag met wyfies
onder ‘n volmaan praat
Dis so jammer hierdie bundel het ongemerk verbygegaan, want dit verdien beslis meer aandag. Dis goed om binne die intellektuele tradisie ook hierdie soort gedig te lees.
Xô! Dis ‘n mooi bundel.
Tydelose gety
Die jongste bundel van Lina Spies heet Tydelose gety: die tydeloos aktiveer tydelik én tydloos, die hier én die ewige. Hierdie spanning vind ons regdeur die digter se oeuvre en veral in die bundel Hiermaals word die gesprek tussen die lewe op aarde en die Ewige bestaan ʼn digterlike onderwerp. Spies spreek in hierdie bundel die toestand of aard van die ouer persoon aan. Die vrou sonder masker en in hierdie opsig tree sy in gesprek met twee ander vrouedigters wat hierdie onderwerpe behandel: Elisabeth Eybers en Antjie Krog. By Eybers is daar die vormvastheid wat bekoor; by Krog die woede en kompromislose siening van die lyflike ontglansing. ʼn Vers soos “Vraag” (28) spreek Eybers se “Taalles” aan, terwyl die belewenis van die liggaam gelees kan word as ʼn implisiete antwoord op Krog se verse waar kragwoorde gedy. In “Leeftyd” (12) kom sy in opstand teen die siening dat liefdesverse nie behoort tot haar tyd nie. Sy verset haar teen die klaagliedere wat hierdie tydvak kenmerk. Die digter kies dan beelde waarin sy haar lewensvreugde weergee, en hierom haar oorgee aan die “eb en vloed” wat in elke gety stu. By Lina Spies is daar van meet af aan ʼn sinvolle gesprek met ander digters. ʼn Mens dink aan haar Emily Dickinson herdigtings (Die enkel taak: Die merkwaardige verwantskap tussen Elisabeth Eybers en Emily Dickinson (1995) en in hierdie bundel vind ons eweneens vertalings, herdigtings en indigtings van bekende gedigte: Paul Celan se “Todesfuge” (“Fuga van die dood”), Pavel Friedmann se “Die skoenlapper” waarin Spies haar liriese kwaliteite ten toon stel. Daar is beelddigte oor Nelson Mandela en Anne Frank. Hierdie bundel wil sig teen die stereotipiese en die geykte van die lewe stel soos die digter dan ook skryf in die programgedig “Lectori Salutem” (11). Die liefdesverse is onthoubaar soos die gesprekke met twee groot digters, Elisabeth Eybers en Vasalis in die aangrypende vers “By wyse van vergelyking” wat inspeel op die voorblad van die bundel (23):
Vasalis het haar geliefde
met ʼn landskap vergelyk
waarin sy haar neer kon lê
en uit kon strek
maar toe besluit hy lyk
nog meer na die lug daarbo
waar ruimte is vir wolke.
Ek sou jou kon benoem
met dieselfde metafore
maar ek het jou lief
met my eie hart
en ek sien jou met my eie oë
en vir my lyk jy
die meeste op ʼn kroonden
met sy hoë stam
en sondeurstraalde kruin:
ʼn boom waarna mens op moet kyk
en waarteen jy aan kan leun –
sonder vrae, sonder beloeftes, sonder vrees.
Die eiesoortige praatvers wat sy skryf, is in hierdie bundel nie altyd ewe suksesvol nie. Vir my gevoel is die verse dikwels spanningsloos en die opdrag en uitdaging aan die leser in die programvers word nie orals nagekom nie. ʼn Vers soos “Gewoon” (19) en sy inspelings op Eleanor Farjeon se geestelike lied, wat deur Cat Stevens gepopulariseer is, klink flets op. Daar is gesprekke met Emily Dickinson en Philip Larkin – selfs ʼn herdigting Maya Angelou. Die gevaar is immer dat die oervers kragtiger mag opklink vir sommige lesers. In ʼn gedig word die band met Afrikaans besing (“Moedertaal”, 54) en verse vir Degenaar en Elisabeth Eybers, twee duidelike mentors vir Lina Spies. Ook Audrey Blignault word vereer.
Tipies Spies is daar verse met ʼn religieuse strekking (soos “Kategismus”, 67) en natuurlik: Anne Frank. Vir Lina Spies-bewonderaars is die bekende temas (liefde, godsdiens, vrouwees, ouerword, die dood) daar en getroue volgelinge sal steeds iets put uit hierdie bundel wat deur Protea uitgegee is. Hierdie bundel is nie Spies op haar beste nie; ons het haar bestes gesien in die keur van Johann de Lange.
IV Debute en nuwe stemme:
Omslag
Martina Klopper se Nadoodse ondersoek (Human & Rousseau) kan ek helaas nie bespreek nie, omdat hierdie werk voltooi is onder my leiding aan die UK in Kreatiewe Skryfkursus. Die bundel is goed ontvang en ten spyte van ʼn vermeende plagiaat-caskenade met ‘n resensie in Rapport het die bundel sy eie pad geloop. Dit is ‘n intelligente, gestroopte digterskap.
oewerbestaan
Oewerbestaan van Melt Myburgh het by Protea verskyn. ʼn Debuutbundel is ʼn besondere oomblik. Dit is wanneer die digter vir die eerste keer sy/haar verskyning maak en wys watter bydrae kan daar gemaak word binne ʼn kanon. Dikwels kan ʼn mens terugskouend al die temas terugvind in die debuut wanneer ʼn digter verder ontwikkel. Myburgh se Oewerbestaan is ʼn bundel wat die jeug in ʼn gerepresseerde en rassistiese bestaan sinkopeer met die leefwêreld van Lorca. Dit is uiteraard ʼn ambisieuse opset, juis omdat Lorca so ʼn groot digter is. Die besoek aan Lorca se leefwêreld in die Andalusiese dorp Fuente Vaqueros in Granada is die oerbron waaruit ander gedigte waaier. Lorca was ʼn komplekse figuur en hy is veral binne die gay-wêreld ʼn ikoniese figuur. Die digter is wel bewus van hierdie problematiek, want hy vra:
“hoe skryf ek, dierbare frederik, hiérdie landskap vir jou oop // sonder om reëlreg my eie graf in te loop?” (16)
Die digter aktiveer dus argetipes in ʼn Jungiaanse denke: lewe, dood, waansin, normaliteit, en dies meer. Die bundel betree die wêreld waaruit die digter kom (“karos”, met die onderskrif 40 km buite Upington, 16) en die landskap waarna verlang word, te wete die Spaanse wêreld van Lorca. Hierdie digter word dan ʼn simbool van die dood en die hele bundel kan gelees word as ʼn spanning tussen eros en thanathos (in Freud se terme). Die besef word uitgespeel in die vers oor die vader se selfmoord, “by my pa se dood” (67) in die afdeling “inkdood” waarin die seun desperaat die vader vra om sy “gedigpraat” aan te hoor. Dit sluit aan by die vers op bladsy 15 waarin die digter as’t ware sukkel “om ʼn john deere // te laat dreun op die onderpad van sy geheue”. Hiermee word ʼn psigoanalitiese lesing uitgenooi: die dood van die vader en die dood van Lorca word een in die onbewuste en hierdie spanning kan alleen in die ruimte van die gedig opgelos word. Die films wat vasbrand in skoolsale, is die herinneringe wat vir die spreker oorweldigend en pynlik is (16).
Die lotgeval van die gay-man word dan op verwoord in verse soos “aan jeffrey dahmer”(68), tereg met erkenning aan Johann de Lange, wat dit uitmuntend gemetaforiseer het en in ʼn gedig oor Laurie Gaum wat heet “jesus in vlak water (na die foto van laurie gaum) (52) waar die problematiek van Gaum se Rapport-foto’s so verwoord word:
as jy op water kon loop,
sou die offer tussen jou hande
nie ʼn enkele koerant verkoop.
Om Gaum se ontbloting aan Christus se lot gelyk te stel, vind hierdie leser gewoon problematies. Mag dit?, wonder ʼn mens. Is enige mens se leed vergelykbaar met Christus se simboliese offergawe? In “privaat skool” (53) word die draadwerk ʼn verwysing na onanisme, terwyl “playstation 2” (54) die tema aanspreek wat reeds deur Johann de Lange soveel sterker uitgewerk is. In die lykdig, “by my pa se dood” (67) word die selfmoord van die vader in ʼn pynlike bestekopname beskou:
intussen hou ek die spieël angstig dop
vir lyne wat jóú lees as voorsaat
Die gedigte tree in gesprek met De Lange se pa-gedigte wat regdeur sy oeuvre loop en die gedig as beswering van die konflik met die vader wat die kind versaak het. Die vaderfiguur waarmee Myburgh in gesprek tree, is Lorca. Die leser is hierom dan bewus van ʼn gevoel van uitsigloosheid en somberheid. Die beste verse is oor die wêreld wat die digter ken, soos “upington” (21) met die trae refleksies en die mirador van ʼn oewerbestaan. Nie al die verse is deurgekomponeer nie. Daar is gesogte beelde (hoe lui ʼn foon slank?, 17) Dikwels staan verse nog te na aan die ervaring, maar wanneer dit slaag, soos in ʼn handvol, is daar beslis bewys van talent. Daar is hiperbolies gedink, om die digter buite verband aan te haal, en die gesprek met Lorca bring winste. Ons ken almal die voortreflike vertalings van Uys Krige in Spaanse dans. Myburgh is oorweldig deur die betowering van Granada en die “heuwels staan knop soos boude” (32). Daar is suggesties en openlike verwysings na homo-erotiese aanrakings; iets wat moeiliker was in die ruimte waaruit hy kom. Heen en terug flits die gedigte na mekaar: die nou en die verlede toe die oksels nog vry was van skadu’s. Die liefdesverse is egter al beter deur Auden, et al. (en by ons De Lange) hanteer en waarskynlik is die landskap-van-die-jeug die beste verse: dit wat die digter werklik ken én verken het.
V Ten slotte:
Nuwe Stemme 4
Dit was ʼn goeie jaar vir die Afrikaanse digkuns. Twee sterk debute en ʼn handvol besonder knap verse in Nuwe stemme 4 het beslis die aandag getrek: Lewies Botha en Fourie Botha is name om dop te hou. Corné Coetzee dig ook met ʼn vaste hand, maar al die bydraes in hierdie versamelbundel is die moeite werd om te lees. Daar het ʼn paar bundels op my tafel geland wat in my strydvaardige jeug ʼn skerp reaksie sou ontlok en die digters na lug sou laat HAP het. Van die self-gepubliseerdes is net Hans Pienaar al daar. Vir die ander is dit nog ʼn “long long way to Carol OK”. Op LitNet verskyn daar ook van tyd tot tyd kopooprukkende soet, sentimentele vrot verse, hoewel ʼn bekende of wat darem glorie aan die ruimte verleen.
Reëls soos die volgende is beroerte-materiaal vir die leser:
in die middag jou liggaam
‘n rooi sjinese bruggie
gebuig oor my snikke
in die stille heilige nag
van kerse en vuurwerk
wat soos droewe vure op die water
na ons toe dryf
Wanneer laas het ons “droewe vure” beleef? Snikke? I ask you.
of:
Die wond se eerste sug is verlig,
verlange na lewe met sy onhebbelik-
hede wat mens hals en kop oorval.
Toegevou in doeke en met ‘n mond
wat gretig suig, blaas die mens
uit stikstofbewolkte longe asem.
of:
en mens murg stik en sy mond aan trane smeul,
pyn aan lewe se oorblyfsels wurg
en mens na die dood soos na lig smag.
Die redakteur behoort waaragtig nie sulke verse te plaas nie. Stuur dit terug en vra vrae oor die geykte, soet beelde. Dit is die verantwoordelikheid van ʼn redakteur om te keur! Die gedigtekamers op Versindaba handhaaf ʼn hoër peil en ʼn mens is Die Burger dankbaar vir die gedigte wat elke Maandag op die Boekeblad verskyn. Die belangrikste tendense in die digkuns is die gesprek met ander digters, soos by Gibson, De Lange, Spies, Johann Lodewyk Marais. Sowel die buitelandse digkuns as die Afrikaanse gekanoniseerdes word aangetref. In Nuwe stemme 4 vind ons die loslit-praat-vers, terwyl ʼn gevestigde digter soos Spies ook hierdie tegniek aanwend. Daar word met vorme geëksperimenteer, soos die villanelle, rondeel, ballade en by vele digters is daar ten slotte ʼn ars poëtiese bemoeienis, voortreflik hanteer deur o.a. Johann Lodewyk Marais. ʼn Digter soos Tom Gouws skryf in kleinletters; ander weer gebruik formele interpunksie. Die internet, sms-taal, Facebook, ensomeer het ook sy invloed laat geld op die digkuns en hopelik beskou digters ʼn publikasie op die internet as ʼn eerste vingeroefening en nie as die laaste woord nie. Ook slypskole en kreatiewe skryfkursusse se impak kan nou reeds afgelees word uit die debutante wat binnekort solo publiseer (Andries Samuel, Fourie Botha, Aniel Botha) of in Nuwe stemme 4 en die Versindaba se 2010 uitgawe gepubliseer het. Marlene van Niekerk het aan die US ʼn kollokwium-aand gereël rondom Allen Ginsberg se “America”. Min (dalk drie?) van hierdie verse het die paal gehaal, wat steeds Ginsberg se statuur as ʼn ongelooflike digterlike krag bevestig en in Afrikaans is sy “Howl” uitstekend deur Johann de Lange vertaal. Ginsberg kon politieke kommentaar met onsentimentele beelde dra sodat die vers bly staan al is die figure vergete. Gaan kyk gerus op You Tube hoe dra hy “America” voor! ʼn Politieke vers word baie maklik ʼn retoriese, afgesaagde, skellerige, beeldarmoedige eendagsvlieg. Marlene van Niekerk bewys wel dat sy oor die digterlike allure beskik om woede te koppel aan digterlike drif. “ek berei ʼn slaai voor die oë van my vader” (opgeneem in die Versindaba-uitgawe) voorspel ʼn welkome terugkeer na die digkuns. Uiteindelik is die digkuns soos Louis Esterhuizen se “Weerkaatsings” dalk
‘n moeë spieël van mis
en verbeelde vloei.
Die digkuns is ʼn proses, dit is ʼn gesprek met ʼn tradisie, sowel binnelands as buitelands, met ʼn erkenning van verskillende tegnieke, digvorme, digterlike aanbiedinge hetsy die parlando of meer hermetiese gedig. Sommige digters hou van gedigte voordra, ander verkies die binnekamer. Sommige digters maak selfs gebruik van musiek en videogrepe om die gedig te dra; ander dra hul eie verse swak voor en goddank vir Margot Luyt, Nic de Jager en Antoinette Kellerman se radio-vertolkings.
Joan Hambidge
Kaapstad einde Desember 2010
Endnote:
1.
Joan Hambidge. Nuwe Stemme 4 is ʼn 4×4
Nuwe stemme 4
Saamgestel deur Danie Marais & Ronel de Goede
Tafelberg, 2010; Sagteband 140 bladsye
ʼn Bespreking deur Joan Hambidge
I
Nuwe stemme is al ʼn instelling binne die Afrikaanse digkuns, ʼn ruimte waar jong digters wat nog nie genoeg verse het vir ʼn solo-bundel ʼn bietjie kan kom uitstal en spog met hul, nuwe ware. Stiebeuel het Sheila Cussons opgelewer. Uiteraard is die begrip “nuut” in enige digkuns omstrede: wat ons dikwels as nuut/anders/baanbrekend ervaar, is al vantevore gedoen. Uys Krige het die praatvers puik hanteer en nou kom dit weer tot sy reg.
Nuwe Stemme 4
Die jongste bundel is saamgestel deur Danie Marais & Ronel de Goede (daardie Ronel Foster wie se bloemlesing van postmodernistiese gedigte, gedoen saam met Louise Viljoen op ons almal se boekrakke pryk). Daar word geen biografiese besonderhede van die digters gegee nie en die leser word verwys na LitNet vir die bio’s – wat van die leser wat nie internet-vaardig is nie? Verder staan daar op p. 62 Maggie Loubser in plaas van Maggie Laubser. Party van die digters praat op die Versindaba se webbladsy; ander kom weer na vore op LitNet. Sommige uitsprake oor die digkuns is naïef. Ander gesofistikeerd.
Dieselfde geld hierdie bundel waar daar sterk heuristiese verse staan, teenoor stroomop-eksperimente. Party digters het ek vir die eerste keer hier ontmoet, ander se werk ken ek uit ʼn LitNet-Skryfskool (soos Bibi Slippers) en drie is oud-studente, naamlik Fourie Botha en Lou-Anne Stone wat formeel onder my studeer het en Corné Coetzee was ʼn skryfskool-kandidaat aan die UP se Winterskool ʼn paar jaar gelede.
Hierdie bespreking wil eerder fokus op tendense as digters. Ons is terug by Neruda se siening dat daar geen digters is nie, alleen ʼn digkuns – ʼn stelling wat Sheila Cussons hier te lande oorgeneem het. Hierdie siening van gesprekke en transformasie vind ons ook in Harold Bloom se studie oor die digkuns: The anxiety of influence (Oxford University Press, 1973).
Die betekenis van ʼn gedig is immers ʼn ander gedig. ʼn Nuwe stem voeg iets by tot die kanon wat reeds bestaan, ontken of verminder/verbeter word. Bloom verwys na die klinamen (of digterlike “misprision”), die tessera ( waar die digter voltooi wat hy ervaar die ouer digter nie klaargemaak het nie), kenosis (oftewel herhaling of diskontinuïteit), demonisering (of die teen-sublieme, wat ʼn mens dikwels in die parodie vind), askesis (of suiwering / solipsisme waar die digter homself probeer wegtrek van enige invloed) en ten slotte die apophrades of terugkeer van die dooies…
II
Hierdie leser was aangenaam verras met die bundel en in die voorwoord beywer die samestellers hulle dan ook vir die rivier-delta eerder as die stroom of rivier. ʼn Baie relevante en belangrike stelling: die erkenning van die stilistiese en tematiese verskeidenheid as een van die vernaamste kenmerke van die kontemporêre Afrikaanse poësie.
Die samestellers besef gelukkig ook dat alles nie kan/mag nie. “Gelukkig heers daar steeds, soos enige poësieliefhebber weet, breë konsensus oor wat nie goeie poësie is nie” (6).
Trouens, Marais se satire op die Versindaba se webbladsy oor swak poësie lui as volg:
Wat swak gedigte weet
Poetry makes nothing happen – W.H. Auden
Hoekom depress vrot poësie my dan so mateloos?
Vroeër het ek gehoop
dis oor slegte gedigte leuens is
wat soos goue sandale
verlange obseen maak.
Ek het gedink dis die voorspelbare vertwyfeling
die Highveld Stereo-hartstog
die emosionele pornografie
die infantiele woordspel
die kreupel rymdwang en die paraplegiese paarrym
die zombie-hallelujas
die grillerige intimiteite en nat klapsoene
die ongesofistikeerde teleurstelling
die hangtiet-ontboesemings in wolke van opdringerige parfuum
die onafgewerkte noodkrete
die selfmoordbriefies vol spelfoute
die onbelese arrogansie
die onbeholpe pretensie
die selfbewuste eerlikheid
die vervelige nagmerries
die macho selfbejammering
die loopmagiese realisme
die voorstedelike surrealisme
die alewige gatkruip by die doofstom Muse
die arseen poeticas
die aansitterige besorgdheid oor die natuur
die kleingeestige politieke prekerigheid …
Maar dis alles bysaak –
dis die onmiskenbare waarheid in swak poësie
wat my moedeloos maak.
Die goeie gedig is die frats, die leuen,
want die wêreld ís van kak styl en hol retoriek gemaak –
die lewe is ‘n heruitsending van ‘n sepie
die dood bloot formaliteit.
Goeie gedigte is die kopligte
wat jou fataal verblind,
want dis ‘n moorddadig geykte uitdrukking
agter die stuur van dié twaalfton-cliché.
© Danie Marais. Feb. 2010
So alles kan nie.
Wat is nuut? Wat beteken nuut? Beteken dit ʼn digter wat soos ʼn “new kid on the block” pas gedebuteer het of beteken nuut uiteindelik ook ʼn nuwe aanslag? En kan ʼn mens iets wat nuut is dadelik bepaal? Of eers by nabaat? Daar is dikwels digters wat in hul tyd oor die hoof gesien is en later ʼn beduidende invloed gehad het. Dan is daar weer digters wie se debute so “anders” en belangrik is dat dit ʼn hele nuwe manier van lees opeis: ek dink hier aan Breytenbach en Cloete, o.a. Beide digters het ʼn leestrategie behoef en beide het digters ná hulle beïnvloed. Ek dink in hierdie verband is Francis Galloway se opmerking oor Breytenbach uiters tersaaklik. 1. Hierdie belydenis van Galloway som presies op hoe nuut Breytenbach se aanslag ervaar was indertyd.
III
Die bloemlesing plaas die digters nie afsonderlik nie, maar eerder onder hofies soos “Hier en daar”, “Toe en nou”, “Oral en altyd” met woordverklarings ten slotte. Die digter se afsonderlike verse kan jy dan agterin vind met die bladsyverwysings. Die gesprek met Van Wyk Louw (Pieter Hugo, Lou-Ann Stone, Hunter Kennedy o.a.) is opvallend en die Facebook-fenomeen (Slippers) vind eweneens sy beslag in gedigte hier. Die vermenging van Afrikaans en Engels, d.w.s. spreektaal, is opvallend en die gedigte werk dikwels met ʼn gevoel van vervreemding: herinneringe aan hoe dit was/kon wees en die harde realiteite van nou. Die grensoorlog en die letsels van so ʼn sinnelose politieke oorlog word sterk verwoord (Lewies Botha). Genderpolitiek en seksuele ontwaking vind ons ook hier: Fourie Botha se gelade seksuele gedigte en Corné Coetzee se gedig oor bruide bevestig dit. Die rassekonflik is tematies aan te tref o.a. by Marius Swart en André Trantaal. Maar dit gaan in die digkuns nie om die wát alleen nie, maar veral die hoé iets verwoord word. Die voorkeur vir die loslit-vers is oorweldigend en eksperimente soos Jan A. F. Du Plessis se “episte(mol)ogie”(128) waar die mol as’t ware tussen begrippe gaan of Hennie Meyer se konkrete gedigte soos “Vyf anders as om” (127) waar die leser ʼn gevoude vliegtuigie sien met woorde op. Jou kinderherinneringe word so geaktiveer met die verskillende betekenismoontlikhede wat die woorde inhou. Die leser se assosiasies word hier geaktiveer om die leë plekke in te vul (vol te maak?). Dieselfde geld Francilié Hoek se “mind the gap”(43) waar die leser tussen twee strofes beweeg (tussen platform en trein) om betekenis te skep. Vir my was die lees van die gedigte rondom temas baie lonend. Die gedigte speel dus ook op mekaar in en kry as’t ware ʼn groter trefkrag. Die verskeidenheid van aanslag is treffend: Hunter Kennedy se lirieke en spel met betekenis (“oop vir misinterpretasie”, 118) neem my terug na Bloom se siening van “misreading” of “misprision” waar die digter vir hom/haarself ʼn eie plek binne die kanon moet vind deur die reeds genoemde tegnieke. Van Wyk Louw en gert vlok nel is duidelike invloede (en vele gedigte van gert vlok speel weer terug op Louw) sodat ons dikwels hier die beginsel van tessera of voltooiing vind. Hunter Kennedy in sy proses (met ʼn sagte blik op Koos Doep) weier om skuldgevoelens te ervaar wat die Afrikaanse gemeenskap tans kollektief versmoor.
ek herinner myself aan my pa
hulle moes grens toe gaan
dis nie my skuld nie
Groot verseboek is dus hier in ʼn antwoord dikwels, in parodie of teenstem. In hierdie gedig is daar ook ʼn verskuilde siening oor die praatvers en oor uitpraat. Stilbly is nie ʼn opsie nie. Pieter Hugo vereer gert vlok nel (met die i en al!) in sy pragtige “kom in gert kom in kom in”, 124) waar die digter oor ʼn walkie-talkie met gert praat oor sy “beautiful” woorde: die interteks en postmodernisme word deel van die gedig se weefwerk.
Die ander word aangespreek: die blik van buite op die self soos in Marike Groenewald se “voor die lig groen word”(129) waar die blik van die man op die plaastrok haar gyselaar hou in haar eie kar. Paranoia en geweld is immers ons uitvoerprodukte sedert Outspan-lemoene.
In Fourie Botha se “Erediens” (130) gaan dit nie net om kerksake nie, maar die seun se vrees dat sy pa ook sy nek sal knak soos die voëltjie wat deur die dakwaaier getref word. Hunter Kennedy is satiries oor die hemel: dis skynbaar die platteland (131). Sy parodie van Louw klink so op bladsy 134:
en ek was ʼn kind
en al die helder wete
van bloed en maagdelikheid
bly eenmaal in my oë
met verskillende weergawes in die gedig self. Die apophrades dus of die opstaan uit die dode!
Die Calvinisme agtervolg Lize Viljoen in haar gedig “Calvinis”(137) waar sy haar persoonlikheid beskryf as ʼn kerkbank wat “hard, ongemaklik” is met ʼn mond wat soos ʼn gesangeboek toeklap.
IV
Nie al die verse is hardegat of sinies nie. Lewies Botha se verruklike “My broer” (113) tref die leser in die maag. Dit openbaar daardie ondefinieerbare moment van ʼn pakkende gedig: die vermoë wat ʼn mens die tegelykertyd-aspek noem van die digkuns. Die digter beskryf eers die dood van die vader en hoe dit op hom en die broer ʼn effek gehad het. En hierna, in die tweede fase van die gedig, die begrafnis van die broer en hoe hy in sy moeder se drome aan haar verskyn.
My broer kom kuier gereeld vir my ma in ʼn droom
en vertel haar dit gaan goed.
Wat eet jy, my kind?
Ag Ma, baie lekker, een dag hier en ʼn anner dag daar.
ʼn Duif kom sit op my ma se hand
en eet mieliepitte van die oes.
Ek het hierdie gedig voorgelees vir ʼn vriendin op ʼn Saterdagmiddag in die Waterfront, wat onmiddellik aangevoel het dat dit eintlik oor die broer se dood handel. Die kelnerin was ontsteld oor ons beide se emosionele reaksie op hierdie gedig wat ʼn mens kan uithaal en afstof vir lesers: só lyk ʼn vers wat handel oor verlies en pyn en die dood, sonder om sentimenteel te wees. Of melodramaties. Dieselfde geld “Likantropie” (115), neffens hierdie gedig, van Jannie Malan:
In die winter van jou kind se dood word jy weer wolf,
groei die skuldgevoel té groot
en drink jy bakhand water uit die wolf se spoor.
En ek dink onwillekeurig aan die Ierse digter, Paula Meehan se “Child burial” oor die dood van ʼn kind of aan Lina Spies se klassieke lykdig “Op die dood van Riëtte”.2. Die saamgroepering van die gedigte eerder as die digters bevestig dus my siening van die digkuns (in navolging van Bloom) dat die betekenis van ʼn gedig ʼn ander gedig is. Dat die gesprekke of die tapisserie wat so geskep het, belangrike verbintenisse tussen gedigte skep. Bykans soos ʼn magneetveld.
V
ʼn Bloemlesing van en in ons tyd sal uiteraard politieke en sosiale kommentaar lewer. En hiervan is daar baie te lese. Trouens, die bundel open met Annie Klopper se “hoe om ʼn dorp te verf” (11) wat in BY bespreek is in die rubriek Verslangs en vir die leser hier volledig opgeneem word. 3. Eskom word gekritiseer – in geen onduidelike taal nie – deur Niel van Deventer en by Marius Swart is daar ʼn bewuswees van ʼn klas- en rasverskil wat mense van mekaar skei. In ʼn satiriese gedig (“Kiepie se klaaglied”, 83) word al die oordele en vooroordele van ons samelewing uitgestal.
VI
Hoe kan ʼn mens jonk wees en nie oor die liefde dig nie? Ook hiér is die problematiek van die “already said” duidelik aanwesig en die digters stoei (om Bloom weer by te haal) om ʼn eie plekkie in die liefdesson te kry. Breytenbach word geparodieer deur Swart in ʼn “liefdes-e-pos” (93) en Pieter Hugo skryf oor die “Dear John”-brief wat ontvang word, maar wat hy eers later, nadat hy met die honde gaan stap het, oopmaak. Die uitstel van die inligting, maak die impak des te groter en die leser treur saam met die ontvanger van die boodskap (“Honde”, 107). Ook die Facebook-fenomeen word deur Bibi Slippers ontgin:”OMW!” (88).
(Hugo skryf op sy blog oor hoe hy die vers teruggesnoei het tot sy essensie.)
VII
Aan die basis van die digkuns is daar ook repressie of verdringing, aldus Bloom. Lewies Botha verwoord dit met hierdie woorde:
… terwyl ek myself soek
en my gevoelens in ʼn army-balsak toerits (113)
Die geslaagde gedigte is dan, volgens hierdie leser, dáárdie vers wat die emosie terughou, terugsnoei – sodat die werklike impak jou eers veel later tref.
Daarom is ʼn beeld waar die wêreld “sag soos sneeu skuif” van Corné Coetzee onthoubaar (112).
ʼn Bespreking verraai altyd die leser se eie smake of voorkeure. Hoe dan anders. ʼn Mens lees mos vanuit jou eie verwagtingshorison en leeservaring. Hierdie bloemlesing getuig van kreatiewe impulse en ʼn mens voel die begeleidende hande van die redakteurs en ʼn kennisname van die reeds-geskryfde. Un coup de chapeau! Karlien van der Merwe skryf in “Plaasskoollewwie” (61) so:
en sonsyfer deur die groenroes van spykergate.
ʼn Gedig moet met beeldspraak toor, ja. Selfs A.P. Grové gooi hier ʼn draai in ʼn gedig (en luister, hy kón gedigte lees) en ja, tussen die vrye verse deur is daar ʼn distigon! Hiep-hiep hoera. Daar is verwysings na kundalini, lotus en Calvinisme. Hier en die buiteland. Lewe en dood.
VIII
Die bundel wys ook op kreatiewe angste. Dit is immers die lot van die jong digter wat sy of haar eie plek moet vind in Afrikaans. En Bloom bevestig dat dit is wat die digter dryf. Sleng, kru taal, Maleierafrikaans (Syda Essop) vind ons ook hier. Die ontginning van spreektaal is verruimend; Engelse woorde of begrippe – waaraan talle digters skuldig is – kan dikwels as ʼn maklike uitweg gesien word. Ander lesers sal weer meen dit is ʼn outentieke weergawe van ons dig-soos-ons-praat.
Wie ʼn solo-bundel uiteindelik sal lewer, dit sal die tyd alleen leer. Selfs hiervoor sal die nederige nee-digters maar moet wag!
4. (Almal kon nie vermeld word nie, vergewe my. Onthou ek het eerder op tendense as digters-met-pense gelet.) Die buiteblad van Michiel Botha is treffend. Kyk ons het nie meer foto’s van die digters nie, omdat daar groter fokus op die gedigte is. Is dit ʼn oorskulp op die buiteblad? Dat ons moet luister na die jong digters se sieninge van die lewe en ontgogeling met politiek? Ook waarskynlik omdat vele gedigte klankmatig is of gewoon lirieke. ʼn Monoloog in stereo, dus. Of soos Camille Paglia meen ons moet luister na ʼn gedig en wat dit wil oordra. 3.
Daar is ʼn spanning tussen die idilliese plaaslewe en die harde werklikheid van Yskor. En Eskom-debakels. Daar is raspejoratiewe – met effek. Hoe dan anders?
Hierdie is nommer vier in die reeks en hopelik sal daar nog nommers wees vir jong digters om te “show case”.
Dis goed om na Karlien van der Merwe te luister en haar beeldspraak te beleef.
Die intertekste in hierdie versameling is goed verwerk en daar was slypskole wat waarskynlik vele van die vratte en moesies uitgewys het.
Hierdie bundel spreek van Kundalini, soos, ons iewers lees, en die inspeel van gedigte opmekaar, het beslis ʼn positiewe effek gehad.
Om poësie te skryf, is nie vir sissies nie.
Kom ons kyk wie publiseer binne die volgende jaar of wat ʼn solo-bundel!
Een van die Bothas? Dalk Corné Coetzee?
Joan Hambidge
Bronne:
Bloom, Harold. 1973. The anxiety of influence. New York: Oxford University Press.
Paglia, Camille. 2005. Break, blow, burn. New York: Pantheon Books.
Endnote:
1. www.litnet.co.za (Besoek op 29 April 2010).
Wat is jou gunsteling-boek en hoekom?
Francis Galloway [2010-04-08] LitNet
Francis Galloway oor die boek wat haar lewe verander het: Die jaar waarin Breyten Breytenbach debuteer, was vir my die Jaar van die Sneeu op ons plot in die Vrystaat. Ek onthou vaagweg dat my pa briewe uit Die Huisgenoot vir my ma voorlees waarin mense kla oor die snert wat die nuwe digter, met die naam wat soos ‘n rympie klink, skryf. Anders as Antjie Krog, behou ek nog ‘n wyle my onskuld oor hierdie digter wat die horison van die Afrikaanse poësielandskap radikaal verskuif. Dit verander oornag toe ‘n eksentrieke dosent in my eerste jaar op universiteit die ysterkoei moet sweet vir my leen. My lewe keer linksom.
Die boek met sy pampoengeel stofomslag en afsigtelike tekening maak ‘n totale aanslag op my gemoedelike plaaslike bestaan. Dit dop my bekende en veilige wêreld om en lê ‘n ander polsende werklikheid daaragter bloot. Dit ruk die mat van matriek-idees oor wat poësie is, onder my uit. Dit ondermyn my opvattings oor reg en verkeerd, mooi en lelik, werklikheid en verbeelding.
Die oneerbiedige, sluwe en bitter eende, die blomme met are soos voos rubberpype, die strotbytende en knabbelende karkasse wat hierdie rymlose verse sonder hoofletters en leestekens bevolk, sak snags in volkleurdrome op my toe en skiet my gode en sekerhede in die buik en boud. Terselfdertyd is ek verruk deur die ronde visse met rooi truie, die fontein van sêmaarso, die kopreis van vrees tot saad, die patatranke met die séér ore langs die spoorlyn, die klouter met lanterns soos draakoë op getande dakke om na die grommende maan te kyk. Dit was daar in oorvloed, boordensvol: die fantastiese, die sintuiglike, die sap van die lyf, die sáámbestaan van verskriklik en verruklik, dood en lewe, ontbinding en buitelende groei.
Sedertdien loop ek soos ‘n hans Grietjie op die spoor van die woordklippies wat hierdie digter-denker strooi. Die (ver-)dwaalpaaie lei my telkens na mirakelland, want ander wêrelde, ander moontlikhede bestaan mos. En al hou my gids nie by sy vae belofte van ek-hou-op-die-smal-paadjie-van-een-werklikheid-en-vermy-rondspringery nie, bly hy beweeg, vér anderkant bevryding, want niks is vir ewig gewen nie – of waarskynlik vir ewig verloor nie.
* Bydrae tot Theo Kemp se artikel “Pampoendag vir die maer man met die groen trui”, De Kat, Sept/Okt. 2009:31-32
2.
http://www.consolatio.com/2006/11/paula_meehan_ch.html (geraadpleeg 1 Mei 2010).
Child burial
Your coffin looked unreal,
fancy as a wedding cake.
I chose your grave clothes with care,
your favourite stripey shirt,
your blue cotton trousers.
They smelt of woodsmoke, of October,
your own smell there too.
I chose a gansy of handspun wool,
warm and fleecy for you. It is
so cold down in the dark.
No light can reach you and teach you
the paths of wild birds,
the names of the flowers,
the fishes, the creatures.
Ignorant you must remain
of the sun and its work,
my lamb, my calf, my eaglet,
my cub, my kid, my nestling,
my suckling, my colt. I would spin
time back, take you again
within my womb, your amniotic lair,
and further spin you back
through nine waxing months
to the split seeding moment
you chose to be made flesh,
word within me.
I’d cancel the love feast
the hot night of your making.
I would travel alone
to a quiet mossy place,
you would spill from me into the earth
drop by bright red drop.
3. Hierdie rubriek is geskryf op versoek van Jo Prins vir BY (“Verslangs”) oor die gedig van Annie Klopper “Om ʼn dorp te verf”. Dit verskyn 1 Mei 2010.
Die betekenis van ʼn gedig is nog ʼn gedig, het Harold Bloom op ʼn keer beweer. En hierdie dorp-gedig aktiveer bekende verse oor dorpe soos Peter Blum en T.T. Cloete se dorp-gedigte onder andere. Die spanning tussen stad/platteland gaan terug tot Trekkerswee. Dit is nie net ʼn gedig oor ʼn dorp nie, maar ʼn aanwysing hoe om ʼn dorp te verf, dit wil sê, verstaan (of dekodeer) en dan ʼn gedig daaroor te skryf. Eers die onskuldige dorp (met sy posbusse!) wat oorgaan met geweld in die idille. Opperman se beroemde vers uit Kuns-mis (1964) is dan by implikasie in die gedig “opgesluit” of lê dalk soos ʼn brief in daardie posbus:
“Hoe om ʼn bundel Chinese poësie te skryf”
Skryf op snippertjies papier:
berg, bamboes en blom,
verder: boom en stroom en droom,
en skommel telkens om.
Die gedig van Klopper lewer politieke kommentaar en is sydelings ironies oor die taal wat lesers as grensoorskrydend ervaar – sy versag dit dan vir die leser van die gholfbal-posbus tot “oes” en “ak”. (ʼn Mens dink hier aan lesers se verontwaardiging oor Antjie Krog se gebruik van die p-woord in ʼn gedig.) Verder is daar kritiese kommentaar op ons tydsgewrig waar woordeboeke nie meer geraadpleeg word nie en spelfoute op die internet gedy. Die moderne media het die skryfproses radikaal verander en skryf het ʼn vinnige, onmiddellike reaksie geword. Die gedig beskryf die agteruitgang in die sosiale orde: daar is graffiti op die mure en drank/dwelms verwoes menselewens. Selfs die jong skooldogter wag al in ʼn ry vir die pil by ʼn kliniek wat dit gratis uitdeel.
Hierom is die reël “om drome in te perk daar en te bewaar” erg ironies. Selfs die kerk kort ʼn sewe (7 staan vir die ewigheidsgetal): die Orde van Geloof is aangetas in hierdie dorp. Die uiteindelike “skildery” van hierdie dorp (en dus ook die gedig) is uiters negatief: hierom woorde soos verbleik / verweer / spoeg / boor. Om hieroor te skryf, sal ʼn paar keer herhaal moet word wat dui op die sinneloosheid van die daad. Die gedig kan niks doen aan die orde wat aan die verval is nie. Op alle vlakke is die leser bewus van die “fyn skadu’s van roes” van agteruitgang – selfs die bejaardes word nie ontsien nie. Die gedig speel sterk in op die onbewuste van paranoïa wat die Suid-Afrikaanse landskap (die “political unconscious” in Fredric Jameson se woorde) kenmerk.
Alles roes in hierdie kleurlose gedig.
Camille Paglia skryf in Break, blow, burn (Pantheon, New York, 2005):”Every reading is partial, but that does not absolve us from the quest for meaning, which defines us as a species”. En wanneer sy oor ʼn gedig skryf, luister sy daarna en probeer ʼn taal en toonaard vind wat pas by die idioom van die gedig.
Ek hoop ek het reg geluister.
Want woord skep wederwoord. En “art generates art”, besluit Paglia.
“Poets must remember their calling and take stage again”. Nie net saam met Fokofpolisiekar nie, maar met die ware digkuns.
Die digkuns moet weer die dorp rooi verf.
Joan Hambidge
hoe om ‘n dorp te verf
begin by die posbusse –
massiewe gholfballe, skoene, pampoene
geskakeer met fyn skadu’s van roes
verf dan die skoolbusse
skeur die banke en skryf op die dak
woorde wat rym met “oes” en “ak”
(onthou om spelfoute te maak)
skets die skoolmure na aan mekaar
om drome in te perk en daar te bewaar
teken dan ‘n tandlose vrou by die drankwinkel-till
‘n skoolrok by die kliniek in ‘n ry vir die pil
‘n beroofde bejaarde wat op ‘n sypaadjie bewe
‘n horlosie op ‘n kerktoring sonder ‘n sewe
‘n kind wat rook agter ‘n stegie se muur
en bergies wat baklei langs ‘n uitgebrande vuur
laat alles dan verbleik en verweer
spoeg op die sypaadjies
boor gate in die teer
en herhaal
‘n paar honderd maal
Herhaal
Annie Klopper
4. www. Versindaba.co.za (Geraadpleeg 1 Mei 2010).
Hennie Meyer: ʼn nederige needig
Die poet met die pot as ʼn pet …
Tuesday, May 4th, 2010 | Nuut op Versindaba.co.za.
Trackback from your site.
2.
Johann de Lange: Judasoog Die Volksblad
ʼn Keur uit die gedigte van Johann de Lange
H&R Isbn 978 0 7981 5149 8
144 bladsye
Resensent: Joan Hambidge
Akwarelle van die dors. Dit is nie alleen die titel van Johann de Lange se debuutbundel nie, maar dit is hoe ʼn mens hierdie ryk geskakeerde digkuns kan tipeer. Dit is ʼn digkuns van die paradoks, van onvervulling en juis hierom is daar ʼn intense belewing van die oomblik en die skoonheid in verval. ʼn Mens sou De Lange se poësie onder verskillende noemers kon plaas: die verhouding met die gestorwe vader wat soos ʼn herhalingsdrang deur die hele oeuvre beweeg (die digkuns en prosa), die gesprek met Ingrid Jonker, Sheila Cussons en N.P. van Wyk Louw. Die digter word (verkeerdelik) tipeer as gay-digter. Hy het van die sterkste verse oor hierdie tema in Afrikaans gelewer (veral in Nagsweet), maar De Lange het ʼn Januskant. Hy is sowel cruiser, gay-digter as besinger van die skoonheid. Hierom die gesprekke met en herdigtings van o.a. Dickinson, Baudelaire, Rilke, Auden, Edmund White; nader tuis, Opperman, T.T. Cloete, Ina Rousseau, Wilma Stockenström, o.a. Henning Snyman skryf op die agterblad tereg:”Binne die geestelike diepgang van sy verse kom die beeld ágter die beeld te voorskyn”. Dit is ʼn raak opsomming van die besondere beeldvermoë. Wat hierdie bundel uiters waardevol maak vir die waarderende leser, is die handvol nuwe verse wat ook opgeneem is in hierdie keur. Hier vind ons openlike gay-gedigte (die een is ʼn versweë antwoord aan ʼn ander digter) en ʼn lieflike vers oor Marilyn Monroe. Daar is ʼn vers oor Golgotha waarin die digter die moderne tegnologie aanwend soos google, sms, twitter, blog, ensomeer om te probeer bepaal hoé die moderne media-behepte mens sou reageer op die fenomeen Jesus Christus. Bekende digterlike temas tref ons hier aan: die liefde, dood, kortstondigheid van ons bestaan, die verhouding met die werklike en digterlike ouers, die “naakte algebra” van die gay-bestaan, gedigte oor dwelms en Vigs, verse oor ikone (soos Monroe, Kurt Cobain) ensomeer. ʼn Mens is opnuut onder die indruk van die digter se besondere vermoë om die gedig op ʼn sekure slot af te stuur:
Ek soek in die falende lig
na die slot van my gedig (126, “Slot”)
Hier gebruik die digter die wêreld-van-die-digkuns om die werklike lewe te beskryf, iets wat regdeur die oeuvre loop. Die intratekstuele en intertekstuele aanslag kom nou helder na vore en in ʼn keurbundel kry gedigte dikwels ʼn nuwe betekenis, omdat hulle nou langs ander verse lê. Die Judasoog van die bundel betrek nie alleen die eksplisiete seksuele verse soos “Loergat” (uit Nagsweet) nie, maar aktiveer die posisie van die leser as voyeur wat die private bestaan van die digter betree. Trouens, jonger navolgers van De Lange het beslis nie die vermoë om die eksplisiete en selfs transgressiewe beeldgebruik so oortuigend te gebruik nie. Die digter kan nooit van kitsch of grillerigheid beskuldig word nie, al dig hy oor reeksmoordenaars wat tot simbole verhef word. Selfs die gebruik van die plat woord (soos in “Tongnaai 2”) word metafories so in beheer gehou dat ʼn mens net jou hoed kan afhaal vir die digterlike energie. Wordende naak en Nagsweet, uit 1990 en 1991 onderskeidelik, bly my twee gunstelingbundels. In die middel van die oeuvre – en al die ander bundels voorspel en keer weer terug na hierdie twee suiwer bundels. Die Orpheus-mite is ʼn belangrike sleutel vir die begryp van hierdie digkuns met sy vele “correspondances” en “blomme van boosheid”.
Van die Tierra del Fuego tot aan die ysvlaktes van Groenland, van die Kaap tot Wladiwostok, vibreer hierdie gedigte met hul fyn toespelings op die Griekse mitologie en ou wyshede. “Daar is geen einde aan die skep van tekste nie,” lui die motto uit Prediker 12:12.
Johann de Lange is eweneens ʼn begenadigde vertaler (soos sy vertalings van Stockenström bewys het) en ʼn besóndere kortverhaalskrywer.
Maar dit is in sy digkuns waar ons onder die indruk kom van ʼn suiwerheid:
Die sagste wat ons het, die taal,
bestaan solank ons asemhaal. (“Taal”, 123)
Hierdie digkuns is bekroon met die Ingrid Jonker- en Rapportpryse.
Sy oeuvre word feitlik ʼn register van emosies, fel en diep, skryf Snyman. En dit is presies hoé dit is.
Beeld-kyk
Net die oog: ooglidloos
en ingedagte in marmer,
‘n gaatjie geboor
om ‘n soort pupil
– paradoksaal, want: pupil
is juis nie gaatjie nie,
maar: ‘n soort anemoon
met sluitspier kompleet –
te simuleer. En juis
die gaatjie: die gaatjie
gee jou daardie kyk,
daardie serene uitdrukking,
en is die verskil
tussen jou en my:
jy: soos klip,
ek: soos anemoon.
(uit: Akwarelle van die dors, 1982).
Die digter het self die verse gekies; ek sou waarskynlik nog bygesit het! Human & Rousseau se projek om keurbundels vir belangrike digters te gee, moet beslis aangeprys word – nes ʼn mens die wingerd prys.
Joan Hambidge
3. Joan Hambidge
Repliek in Rapport
In sy lang repliek op die kritiek van die nie-toekenning van die Ingrid Jonker-prys vir Engelse poësie, verwys Rustum Kozain na die kritiese vituperasies wat hy as ongelukkig en onverwags beskou.
Onverwags?
ʼn Mens kan miskien net aan Rustum Kozain uitwys: Afrikaanse letterkundiges is nie aan die slaap nie. Hierom die kritiek van my, Daniel Hugo en Johann de Lange op hierdie verbysterende oordeelsfout. Maar kom ons begin by die begin; ʼn goeie plek om te begin. Do-re-me!
Wie is Rustum Kozain om die appelkar om te smyt van ʼn gevestigde en prestigeryke-prys?
Sy hele skrywe (die volledige antwoord is te lese op www.Versindaba.co.za) sit vol vreemde beskouings. Soos dat die komitee uit vrywilligers bestaan. Presies hier begin sy hele argumentasie skeef te loop, want as hy nie wou deelneem nie, moes hy van die begin sy volunteer-skap opgehef het.
Dan wys hy daarop die beoordelaars geen vergoeding ontvang nie. So? Wat daarvan?
Hy verwys na die ondankbare werk wat Louis Esterhuizen al vermag het. Die woord ondankbaar is helaas maar part en deel van menige literator en skrywer se werk.
Maar waar hy veral begin kleitrap, is wanneer hy wys op dispute: soos ʼn digter wat reeds in een taal gepubliseer het en nou in ʼn ander taal debuteer. Hoe nou gemaak? Dit is duidelik dat die Ingrid Jonker-prys ʼn prys vir beginners is. Dus, Petra Müller kan nie bekroon word vir haar Engelse debuut nie, want sy is geen groentjie nie. Sy het reeds die Hertzogprys in Afrikaans verower – om ʼn voorbeeld uit my hoed te haal. Ek was nie op die komitee nie.
Die gees van die Ingrid Jonker-prys is tog glashelder, nie waar nie?
Dan praat hy van die teleurstellings en ontsteltenisse rondom die prys. Liewe vader, pryse is gelyk aan teleurstelling, omdat net één persoon kan wen. ʼn Ou grap van my: ek het die Ingrid Jonker-prys teen Donald W. Riekert verloor.
Donald wie?
Die regulasies wat hy eis, is tog glashelder soos Daniel Hugo alreeds uitgewys het, net toe hierdie bom gebars het.
En hoe gemaak met ʼn debutant in ʼn ander land?
Ag kom nou. Isobel Dixon, om ʼn voorbeeld te neem, kwalifiseer beslis; sy is Suid-Afrikaans gebore. En natuurlik mag ʼn self-gepubliseerde digter in aanmerking kom. Of ʼn rap-digter op ʼn CD of ʼn besoeker met ʼn visa (as hy/sy gelukkig is) hier publiseer. DIT IS ‘N PRYS VIR ALLE DEBUTANTE.
Impasse?
Rustum Kozain noem hierdie non-toekenning ʼn impasse? Hy praat van die “excoriating” kritiek wat hy moes verduur. So is die so. Elke plig het ʼn
rekening.
As hy my sou vra, kan ek vir hom ʼn lys verskaf van die afgelope tyd se digters en uitgewers. Ek sou selfs vir hom die boeke kon leen.
Rustum Kozain se oor die tweeduisend woorde-verskoning maak alles net erger.
Pleks dat hierdie energie lank terug ingespan is om probleme uit te stryk, verduidelik hy waarom hy nie sy werk gedoen het nie. Dit wil my voorkom dat hy nie verwag het dat die laksheid van die komitee soveel reaksie sou ontlok nie.
Goddank, nie alle digters hier te lande word wol oor die oë getrek nie. En as hy werklik wil weet wat fel kritiek behels, word hy onverwyld verwys na die Engelse of Amerikaanse letterkunde.
Dáár sou alle hel losgebars het. Ek sien in my geestesoog hoe Carol Ann Duffy ʼn satire oor hom sou skryf en Camille Paglia van hom ʼn polemiese sosatie sou maak.
Hy weet nie wat fel kritiek behels nie.
Hy moes liewers hierdie Bisantynse verduideliking gelaat het en saam met die komitee sy werk gedoen het.
Die eerbare ding sou wees om die Ingrid Jonker-medalje terug te gee, aangesien hy geen respek vir hierdie prys en die tradisie van die Ingrid Jonker-nalatenskap openbaar (het) nie.
Aangesien geld vir hom belangriker is as ʼn simbool, daag ek hom uit om dit onverwyld te doen saam met die ander loodswaaiers. Dis nou as die medalje nie al verpand is vir ʼn drinkgeldjie nie. Of as ʼn deurstopper gebruik word nie.
Joan Hambidge
4. Die stand van ons poësie Rapport
Joan Hambidge
Die Afrikaanse digkuns word veral deur die Versindaba-webwerf lewend gehou. Die gedigte wat hier verskyn is van die bekendes soos Daniel Hugo, Johann Lodewyk Marais, Marlise Joubert en andere, terwyl digters ook hier blog. Dit gee dikwels aanleiding tot skermutselinge tussen digters. ʼn Mens sou breedweg die debatte kon tipeer as simpatisante van die praatvers versus die meer hermetiese gedig. Beide maniere van dig het ʼn reg op bestaan en die verskillende stemme en manier van doen (rym?), dui op ʼn lewenskragtige letterkunde.
Op LitNet verskyn daar ook gedigte, maar van ʼn mindere allooi. Dit is eerder die plek vir beginners, hoewel die Litnet-aanlyn-skryfskool ʼn uitstekende ruimte bied vir jong digters om onder ʼn jonger en meer ervare digter geslyp te word. Dus Roof Bezuidenhout en Lina Spies. Jo Prins en Joan Hambidge.
Nie alle digters is bereid om hierdie soort leiding te verskaf nie, omdat die “raad” veral gelees word deur mede-digters.
Hoe lyk ons poësie tans?
Wel, veral met Nuwe stemme 4 (behartig deur Ronel de Goede en Danie Marais) was hierdie leser onder die indruk van ʼn veelheid van nuwe stemme. Digters wat aktief nuwe tegnieke of temas aansny, selfs Facebook gebruik. Tog bly hierdie leser veral geïmponeer met nuwe stemme wat ou temas ondersoek en in hierdie verband is die digkuns van Lewies Botha en Fourie Botha vir my besonder sterk in die gevoelige wyse waarop daar oor die vader geskryf word.
Ons het onlangs ook die solo-debute beleef van Melt Myburgh se Oewerbestaan (Protea) wat sterk verse bevat oor sy jeug en Martina Klopper se Nadoodse ondersoek (H&R) waarin die leser ʼn soort forensiese patoloog word met die gedig as lyk. ʼn Bykans kliniese manier van dig wat sterk inspeel op Opperman se spaars woordgebruik en gedistansieerde aanbod.
Nou onlangs was Johann de Lange se Algebra van nood op die rakke, nes sy simpatieke keur uit Lina Spies se gedigte en vertalings van Wilma Stockenström.
Johann Lodewyk Marais se bundel Diaroma (Protea) met die volgehoue gesprek met N.P. van Wyk Louw is ʼn bestendiging van ʼn sterk stem.
Om my te weerhou van ʼn blote enumerasie van wie gepubliseer het die afgelope tyd (ʼn volledige lys is beskikbaar op die Versindaba se webruimte), is dit lonender om te kyk na tendense. In hierdie opsig is dit byvoorbeeld opmerklik dat die kanonisering van die Afrikaanse digkuns radikaal verander het weens die internet wat sieninge oor wat poësie is voortdurend verskuif en uitdaag. ʼn Mens dink hier o.a. ʼn wedstryde vir digters soos die Hipertekspoësie-kompetisie op Litnet. Hier klik jy op ʼn woord en ʼn ander wêreld maak agter die woord oop. René Bohnen het met haar gedig oor Toulouse Lautrec (1) gewen, maar daar was ook bydraes van Roof Bezuidenhout wat op sy beurt weer die konvensionele siening van wat ʼn vers is, uitdaag met sy begeleiding van ʼn gedig.
Waarskynlik het die Groot verseboek (in ʼn blik) ook bygedra tot ʼn verskuiwing in die algemene opvatting oor wat die digkuns behels deur André P. Brink se ruimer siening van die digkuns. Digters wat nog net in die Nuwe stemme-reeks gepubliseer het, is opgeneem sonder dat hulle verse in solo-bundels die “toets van die tyd” deurstaan het.
Vir vele lesers van die Afrikaanse digkuns verskyn daar, veral op webruimtes en in klein antologieë, gedigte wat volgens húl siening van die digkuns nie as gedigte per se kwalifiseer nie. Hierdie leser se persoonlike voorkeur is die digkuns wat getuig van ʼn tegniese kennis. Die lees van glossariums oor digterlike terme is ʼn beginpunt vir enige jong digter.
Maar gedigte moet telkens uitdaag, die vormlike en tegniese aspekte probeer verander en verruim. En die toets van die tyd sal uitwys of ʼn digter wel ʼn wesenlike verandering meegebring het of beskou kan word as ʼn “normdeurbrekende” digter.
Dikwels word hierdie soort uitsprake gemaak, terwyl die ink nog nat is.
Daar het vele digters in Afrikaans gekom, maar veral verdwyn.
O, pazienza, pazienza che tanto sostieni, soos Dante opmerk. Dante via Leipoldt via ons webwerwe.
Joan Hambidge
Hipertekspoësie-kompetisie: Toulouse-Lautrec
René Bohnen
Toulouse-Lautrec
Spatsels kleur wat ek sterrehoog lanseer
in ‘n reënboog van gebreke en gebede,
drup soos taai absint se wase neer
op can-can-poppe en Henri-hoepelbene.
My olieverf-oë vloei oor kaskades kant
waar mans na vinnige dye vlug.
In jolige kroeë lispel ek ʼn klam konsonant
terwyl ons verwarm in kwynende lig.
Pluiskeile kom hyg in donker silhoeët
by vrugte uitgestal op rooi fluweel.
Skaduwees sug bo die blitsduet
wat uitblom in vannag se dronk bordeel.
My kwas streel in leë lig op die moeë vloer
oor die sifilis en skoon hart van ‘n hoer. Rustum Kozain Rapport Pieter Malan
Joan Hambidge
Repliek
5. Verslangs Joan Hambidge BY Jo Prins
Die betekenis van ʼn gedig is nog ʼn gedig, het Harold Bloom op ʼn keer beweer. En hierdie dorp-gedig aktiveer bekende verse oor dorpe soos Peter Blum en T.T. Cloete se dorp-gedigte onder andere. Die spanning tussen stad/platteland gaan terug tot Trekkerswee. Dit is nie net ʼn gedig oor ʼn dorp nie, maar ʼn aanwysing hoe om ʼn dorp te verf, dit wil sê, verstaan (of dekodeer) en dan ʼn gedig daaroor te skryf. Eers die onskuldige dorp (met sy posbusse!) wat oorgaan met geweld in die idille. Opperman se beroemde vers uit Kuns-mis (1964) is dan by implikasie in die gedig “opgesluit” of lê dalk soos ʼn brief in daardie posbus:
“Hoe om ʼn bundel Chinese poësie te skryf”
Skryf op snippertjies papier:
berg, bamboes en blom,
verder: boom en stroom en droom,
en skommel telkens om.
Die gedig van Klopper lewer politieke kommentaar en is sydelings ironies oor die taal wat lesers as grensoorskrydend ervaar – sy versag dit dan vir die leser van die gholfbal-posbus tot “oes” en “ak”. (ʼn Mens dink hier aan lesers se verontwaardiging oor Antjie Krog se gebruik van die p-woord in ʼn gedig.) Verder is daar kritiese kommentaar op ons tydsgewrig waar woordeboeke nie meer geraadpleeg word nie en spelfoute op die internet gedy. Die moderne media het die skryfproses radikaal verander en skryf het ʼn vinnige, onmiddellike reaksie geword. Die gedig beskryf die agteruitgang in die sosiale orde: daar is graffiti op die mure en drank/dwelms verwoes menselewens. Selfs die jong skooldogter wag al in ʼn ry vir die pil by ʼn kliniek wat dit gratis uitdeel.
Hierom is die reël “om drome in te perk daar en te bewaar” erg ironies. Selfs die kerk kort ʼn sewe (7 staan vir die ewigheidsgetal): die Orde van Geloof is aangetas in hierdie dorp. Die uiteindelike “skildery” van hierdie dorp (en dus ook die gedig) is uiters negatief: hierom woorde soos verbleik / verweer / spoeg / boor. Om hieroor te skryf, sal ʼn paar keer herhaal moet word wat dui op die sinneloosheid van die daad. Die gedig kan niks doen aan die orde wat aan die verval is nie. Op alle vlakke is die leser bewus van die “fyn skadu’s van roes” van agteruitgang – selfs die bejaardes word nie ontsien nie. Die gedig speel sterk in op die onbewuste van paranoïa wat die Suid-Afrikaanse landskap (die “political unconscious” in Fredric Jameson se woorde) kenmerk.
Alles roes in hierdie kleurlose gedig.
Camille Paglia skryf in Break, blow, burn (Pantheon, New York, 2005):”Every reading is partial, but that does not absolve us from the quest for meaning, which defines us as a species”. En wanneer sy oor ʼn gedig skryf, luister sy daarna en probeer ʼn taal en toonaard vind wat pas by die idioom van die gedig.
Ek hoop ek het reg geluister.
Want woord skep wederwoord. En “art generates art”, besluit Paglia.
“Poets must remember their calling and take stage again”. Nie net saam met Fokofpolisiekar nie, maar met die ware digkuns.
Die digkuns moet weer die dorp rooi verf.
6.
Jonathan Locke Hart Die Burger
Dreamwork
AU Press, Athabasca University
Isbn 1917 9405
98 bladsye Sagteband
Resensent: Joan Hambidge
Jonathan Locke Hart is ʼn bekende Kanadese teoretikus en ʼn digter van format. Dreamwork is op die internet beskikbaar en vir die begeesterde leser is hierdie ʼn bundel
ʼn staning op die boekrak werd. Dis uiters delikate gedigte wat soos die Japannese tanka en haikoe met min woorde werk. Maar onder die subtiele, min woorde – Opperman sou praat van spaars – word die leser uitgelok om die leë plekke in te vul. Die gedig is die droom; en die droom word ʼn gedig.
Die titel aktiveer Freud se beroemde Interpretasie van drome (1900) en al die psigoanalitiese interpretasies róndom drome. Die bo- en onderbou van die droom. Dieselfde geld die gedigte wat die leser laat nadink oor die betekenis wat in die gedig skuilhou; bykans soos wanneer ʼn mens tob oor die droomwêreld wat jy sopas verlaat het en die implikasies wat dit mag inhou. ʼn Waarskuwing?
ʼn Boodskap? Tog is die droom ook niks nie:
Dreams are unacknowledged
And, being nothing
Legislate nothing (5).
Digters is egter, soos Shelley geskryf het, “the unacknowledged legislators of the world”.
Die digter aktiveer al die moontlikhede van die droom. Die gedigte is genommer en gedig 23 begin so:
The distance from New Haven to Princeton
Is more than a metaphor. The scar
In Manhattan is hard to imagine
The people remarkably calm.
En dan vertel hy van die drome wat al deur New York beweeg het en die leser dink aan Delmore Schwartz se
“In dreams begin responsibilities” en skielik staan jy voor 9/11. Skielik draai hy die gegewe óm in die gedig. Nou beweeg ons van Princeton na New Haven, daar waar Wallace Stevens se groot gedig skuilhou en die gedig sluit:
The ghosts can do nothing to heal
The unsleeping horror of terror and violence.
In my eksemplaar het ek vele potloodmerke gemaak by gedigte waar die metaforiese lading tref. Tonnels, die “underground”, reise, die dood word behendig saamgebind:
92.
Another burial, never the last,
Takes away. The dun earth
Receives its guest: as the moon
Wanes, the dew melts.
Words come and are undone
But stay for now, this sturdy dream.
Die dood is ʼn ruimte waar mense veilig is: ʼn plek van geen bomme (93). Ook Vigs word in die verse aangespreek (“the place of poetry in a plague time”, 49), maar die digter probeer telkens wegbeweeg van die grusame werklikheid na die brose ruimte van die droom. Na die versugting van ʼn tyd voor metafore en treine, soos hy opmerk in gedig nommer 30.
Die onmag van die gedig om die werklikheid te verander, word verwoord in gedig 33:
Stanzas // Cannot hold the world, contain the day.
Die tegelykertydaspek van die gedigte is meesleurend. So dig hy in 52:
Something futile: crafting
A poem translating a dream
Into words. The possible world
Takes hold …
ʼn Verdere juweel staan op bladsy 58:
The prose of love
Will not live
Will stutter, words
Loose and absurd.
Daar was ʼn tyd voor treine en metafore, waarsku die digter. Boonop sukkel ons om by die werklikheid uit te kom. Daar is vele intertekste, verhuld, veral na die Ooskus-Amerikaanse digters. Dit is ʼn digkuns waarin die digter bewus is van die kortstondigheid van die lewe: daar is helaas te veel geskiedenis en te min tyd!
Wat ʼn lieflike bundel is dit nie! Cleanth Brooks se “the well wrought urn” is die beste beeld wat ʼn mens kan vind om hierdie pragbundel mee op te som wat die ware digter uitsonder van die babbelbek. Suggestie, min woorde, metaforiek, subtiliteit.
En, less is more.
