Resensie: I wish I’d said … Vol. 3 (Johann de Lange & Goodenough Mashego Reds.)
Thursday, September 24th, 2020
I Wish I’d Said… Vol. 3 deur Johann de Lange & Goodenough Mashego (Reds.) Naledi, 2020.
Resensie: Dewald Koen
I
In 1969 verskyn die Switsers gebore psigiater Elisabeth Kübler-Ross se wêreldbekende boek On Death and Dying waarin sy haar teorie oor die vyf stadia van verdriet uiteensit. Die Kübler-Ross model omskryf die vyf stadia van verdriet soos volg: Ontkenning, Woede, Bedinging, Depressie en Aanvaarding. Gedurende die afgelope tien maande is mense regoor die wêreld as gevolg van die Koronavirus gedwing om bestekopname te neem van die wêreld waarin ons woon en die mense met wie ons ons lewe deel. Honderdduisende mense vanoor verskeie vastelande het weens die Koronavirus gesterf en gevolglik is talle geliefdes, familielede, vriende, kennisse en kollegas se lewe deur die dood aangeraak. Kübler-Ross se model is ook op talle Suid-Afrikaners van toepassing wat tydens die grendeltyd ’n vorm van verdriet ervaar het. Ten spyte daarvan dat die Skoppensboer ons daagliks agtervolg, het die dood ons gemaksone onverwags betree weens die wêreldwye pandemie.
II
Dit is gevolglik heel gepas om AVBOB se jaarlikse Poetry Project wat vanjaar vir die derde agtereenvolgende jaar aangebied is binne die konteks van die Covid-19 pandemie te bespreek. In sy inleiding tot die bundel I wish I’d said… Vol. 3 verwys die redakteur Johann de Lange na D.J. Opperman se Joernaal van Jorik (1949) waarin die karakter Dabor opmerk: “Ons maak maar almal ’n geraamte groot”.
Die dood ontsien niemand nie. Daagliks moet iemand êrens in die land of wêreld van ’n geliefde afskeid neem. Tydens die rouproses moet elke individu sy of haar verdriet op individuele wyse verwerk ongeag watter stadium van Kübler-Ross se model betree word. Om die gevoel van verlies in woorde om te skakel, is seker een van die mees uitdagende ondernemings. Vir digters is laasgenoemde onderneming des te meer uitdagend vanweë die slaggate van clichés waarin gedigte soos lykdigte kan verval. Gelukkig is die Afrikaanse poësie geseënd met gesoute digters wat op geslaagde wyse oor die dood dig. Digters soos Lina Spies, Petra Müller, Marlise Joubert, Joan Hambidge, Johann de Lange, Daniel Hugo, D.J. Opperman en Breyten Breytenbach (om maar enkeles te noem) het al oor die dood gedig. Dit was immers Breyten Breytenbach wat tydens een van die Tuin van Digters-feeste op Wellington opgemerk het dat “’n mens natuurlik eers seker [kan] wees dat jy regtig dood is wanneer Joan Hambidge ’n lykdig oor jou geskryf het”. AVBOB se Hoof Uitvoerende Beampte beskou die bundel as “a bereavement resource available to all South Africans, to help them craft funeral pamphlets and write eulogies”. Ek wil egter aanvoer dat hierdie bundel veel meer bevat en ten doel stel as bloot “a bereavement resource […] to help [South Africans] craft funeral pamphlets and write eulogies”.
III
I wish I’d said… Vol. 3 kan (soos in die geval van die vorige twee volumes) beskou word as ’n versameling elegiese verse wat Suid-Afrika se rykdom aan tale weerspieël. Hierdie projek is sekerlik een van die innoverendste pogings om nasiebou en versoening te bevorder deur middel van taaldiversiteit. In ’n land waar taal ’n sensitiewe onderwerp is en maklik onmin tussen verskillende taal- en/of rasgroeperings teweeg kan bring, slaag I wish I’d said… Vol. 3 daarin om Suid-Afrikaners uit die elf amptelike taalgroepe byeen te bring deur een van die mees menslikste aspekte wat almal affekteer aan te raak, naamlik die dood. Die bundel bevat verse deur ’n aantal gevestigde digters uit die elf amptelike taalgroepe asook die drie wengedigte in elke taalkategorie. Die bundel word vir alle Suid-Afrikaners toeganklik gemaak deur die vertaling van die gedigte in Engels. Deur Engels as lingua franca te gebruik, kan verskillende taalgroepe mekaar se elegiese verse waardeer en kulturele praktyke ten opsigte van die dood bestudeer.
’n Toevoeging tot vanjaar se bundel is gedigte wat in ǀXam geskryf is. Wat ’n fantastiese inisiatief om die taal wat amper uitgesterf het, te bevorder. Met Erfenisdag wat op 24 September gevier word bied I wish I’d said… Vol. 3 ’n mikrokosmos van ons diversiteit in bundelformaat aan.
IV
Vanjaar se Afrikaanse opdragverse is so divers in invalshoeke oor die dood as die bundel self. Andries Bezuidenhout, Charl-Pierre Naudé, Corné Coetzee, Loftus Marais, Marlise Joubert en Ronelda Kamfer het gedigte bygedra. As redakteur van die Afrikaanse afdeling verdien Daniel Hugo ’n pluimpie vir die keuse van laasgenoemde digters wie se verse van uitsonderlike digvernuf getuig.
In sy gedig “Lasciare suonare” gee Andries Bezuidenhout lewe aan musiek. Die polsende ritme word met elke versreël gevoel en skep ’n kakofonie van klank waaroor Abdullah Ibrahim liries sal raak. Die treffende vers lees as biografiese skets van Ibrahim se lewe en dien terselfdertyd as huldeblyk aan ’n groot gees.
Is hierdie kroeg ’n katedraal? Mout, umqombothi, vaaljaapdop
op systap van tromboon en trompet, saksofoon ’n kraai,
’n meeu, soms lewerik. Die riff, die rip, die run,
o, die klawers, die klawers, die klawers, man!
die stride, die stroll, die scat, Jitterbug hop, Charleston skop
blitsige jazzbriewe, bebop epistels vir hulle in tavernes
op vlaktes, in doodskadudalle, in optogte –
[…]
Eendag, maestro van stilte, sal u vir oulaas
tot buiging kom? Sal u hande ’n bede, ’n mantra palm
om die gevolg uiteindelik tot stoet op te roep?
Charl-Pierre Naudé se “Leukerbad in Julie” neem die leser op reis na die sprokiesagtige suide van Switserland waar toeriste hulself aan die natuurskoon kan vergaap. Die gedig neem ’n gewyde toon aan waarin die spreker die toeristebestemming met pragtige beeldspraak beskryf: “En verblindend is die pieke / wat swewend hang / soos wit heksehoede bo die pikswart windstil nag”. In “Wanneer” sluit Corné Coetzee by Naudé aan deur die natuur as tema te betrek. Coetzee se gedig kan vanuit ’n ekokritiese oogpunt gelees word waarin sy krities staan oor die verhouding tussen die natuur en die antroposeen. Sy fokus op die dood van die natuur – die mens, dier en plant se natuurlike habitat wat weens aardverwarming en besoedeling teen onrusbarende tempo uitgewis word.
Wanneer hulle weg is,
die ongeliefdes en die onliefhêbares,
die vaartbelyndes en die tonnelgrawers,
die hoogtrappers en die laagvliegers,
die sonsingers en dié wat in die maanlig werk,
wanneer alles wat hulle s’n was
platgestoot en omgedelf
en hulle verhonger, verdryf, vergif is,
dan sal ons hulle gedenk:
Onthou jy die vuurvliegies daardie een Oujaarsaand?
Onthou jy die naaldekokers?
Onthou jy die skerpioen in die speelgoedkis?
Onthou jy bye op ’n stil someroggend?
Onthou jy die ferweelwurm?
Om hemelsnaam, onthou jy die heilige skarabee?
En dan – sou ons nog lewe –
Sou kinders ons vra: Hoe dan so? Waddefok?
Coetzee slaag daarin om sonder blik of bloos die mens se onreg teenoor die natuur te verwoord. Klinkklare beelde en die gebruik van herhaling beklemtoon die boodskap wat die spreker aan die leser wil oordra.
Ronelda S Kamfer se gedig “Lykskouing” fokus op die geliefdes wat na die afsterwe van ’n dogter en vriendin op onnatuurlike wyse probeer sin maak van hul verlies. In ’n land waar geweld asook geweld teenoor vroue en kinders die norm geword het, gee Kamfer ’n spreekwoordelike stem aan die duisende verontregdes wat daagliks slagoffers van geweldmisdaad word.
my vriendin se ma kan haar noggie begrawe nie
sy wag vir die lykskouing
sy sê lykskouing die way iemand ’n nuwe woord sê
wat hulle nog nooit gebruik het nie
’n woord wat normal mense nie nodig het om
te gebruik nie
lykskouing stap
in my vriendin se ma se woordeskat in
soos ’n overdressed kerksuster by ’n kind se doop
ek kan sien hoe die woord oor haar smelt
waar sy sit
in die voorhuis
waar my vriendin se soet musky reuk nog
in die furniture vassit
Marlise Joubert se “gedagtig aan ma” lewer ’n hartroerende huldeblyk aan ’n moeder. Joubert het in haar bundel Grondwater (2019) ’n soortgelyke huldeblyk aan haar moeder geskryf naamlik “in memoriam: ma didi”. Haar gedig aan haar ma gee gestalte aan die ongelooflike verdriet en verlies wat ’n kind ervaar wanneer hy of sy ’n ouer aan die dood moet afstaan.
[…]
nog eenmaal, ten minste, wil ek
by jou graf besoek aflê, ma
die donker omslag in graniet weer
streel, my van jou waarde vergewis
totdat ek helende kan glo dat jou
boek in goeie aardse hande rus
Joubert se gedig sluit aan by Hannes Visser se elegiese vers “Vir Piet Visser (21.7.1925 – 19.7.1967)”. Visser het die derde prys in die kompetisie gewen met hierdie vers waarin die spreker op sy verjaarsdag terugdink aan sy geliefde pa. Visser het in 2019 gedebuteer met die bundel Die jaar toe pa… waarin die spreker ’n jaar van sy lewe en die verlies van sy pa met die leser deel. Die gedig “Vir Piet Visser (21.7.1925 – 19.7.1967)” staan sterk as enkelgedig en sluit op gepaste wyse by Visser se debuutbundel aan.
Loftus Marais se satiriese vers “Begrafniskitsch” is egter een van my gunsteling opdragverse. Op tipiese Maraisagtige wyse slaag hy daarin om die “komminwaarkonkreetheid” van die Afrikaner tydens begrafnisdienste met sy literêre lugdrukboor oop te bliksem. Die gedig skep ’n balans tussen die meer somber elegiese verse en die ‘ligter’ humorisitese aspek van die mens se verganklikheid sonder om afbreuk te doen aan die dood as ritueel. (Die leser moet die bundel gaan koop om hierdie gedig te kan lees – dit sal nie teleurstel nie.)
Vanjaar se bundel bevat 102 gedigte waarvan 33 deur die wenners van die onderskeie taalkategorieë asook 66 opdraggedigte in die elf amptelike tale (Die oorblywende drie gedigte verwys na die ǀXam-gedigte). Maretha Maartens het met “Perperboom” die eerste plek in die Afrikaanse kategorie verower terwyl Marthina Broschk op haar beurt met “Swanesang” die tweede plak beklee. Al die gedigte is deur die digter en bekwame vertaler Douglas Reid Skinner in Engels vertaal.
Soos reeds genoem het Hannes Visser se huldeblyk aan sy ontslape vader die hartsnare geroer, terwyl Maritha Broschk met haar gedig “Swanesang” tragedie, kuns en dood byeengebring het. Broschk se treffende beeldspraak en gebruik van intertekstuele verwysings na Nietzsche en opera dra by tot die geslaagdheid van die gedig. Dwelmverslawing kom tematies aan bod en die stelselmatige agteruitgang van die verslaafde wat “soos ’n kwynende Odette” haar laaste dans dans, sal menige leser ontroer.
Die wengedig is getiteld “Peperboom”. Maretha Maartens bring hiermee, soos in die geval van Marlise Joubert en Hannes Visser, hulde aan ’n geliefde moeder. Maartens maak gebruik van die peperboom as metafoor vir die geliefde moeder. Die spreker beklemtoon egter dat selfs al vergaan die boom soortgelyk aan die afsterwe van ’n geliefde moeder, sal die nageslagte bly voorbestaan uit die spreekwoordelike sade wat die moeder nagelaat het. ’n Peperboom mag dalk afgesaag word, maar ’n moeder se liefde vir haar kinders is lewenslank.
“Geil en goed gegroei om só verwoes te word.”
Die lem vibreer deur bas en duramen
en jy, suurstofsoekend voor die venster,
kreun oor die peperboomstam wat grond toe stort.
Ma, jy was tog lewenslank lembestand
onknakbaar sterk en doodweerstandig
– ons lowerryke peperboom
huisboom, groen baken van ons binneland.
Ons het ons honger en nood voor jou oopgegooi
en die bessies wat jy strooi soos die sysies
streepkoppies en rooirugsaadvreters opgepik.
Weet jy, Ma, daardie bessies was genesend rooi.
“Aan ’n peperboom,” het jy gesê, “kleef daar ’n eenvoudigheid
wat aan saadvretervoëls en koeltesoekers bied wat hulle soek.”
Toe jy gekreun het omdat die stam dwarsdeur sy pithout knak
– ou huilboom, huisboom in jou gewaande onaansienlikheid –
moes ek gesê het: “Die boomsaer dink hy vát jou, Ma,
maar die takke uit jou stam sal jou peperbossies dra.”
V
AVBOB se Poetry Project dien as geskrewe simbool van Suid-Afrika se rykdom aan taal en kultuur. Die aantal inskrywings wat jaarliks groei, dien as bewys dat poësie nie ’n spreekwoordelike sterwende genre is nie. Soos die nasionale boekeredakteur van MEDIA24, Jo Prins, onlangs in sy rubriek Boekevat opgemerk het, het 2020 geen gebrek aan nuwe digpublikasies nie – kritiek ten spyt. Die Afrikaanse letterkunde begin reeds die vrugte pluk van ontluikende digters soos Lynthia Julius wat vanjaar met haar debuutbundel Uit die kroes gedebuteer het nadat sy vroeër ’n wenner van die AVBOB Poetry Project-kompetisie was. Wie weet watter opwindende jong talent nog deur middel van hierdie projek ontgin kan word? I wish I’d said… Vol. 3 is ’n geslaagde en hartroerende bundel. Die elegiese verse is omvangryk in diversiteit en die verstegniese vernuf waarmee digters met ’n onderwerp soos die dood omgaan, is prysenswaardig. Die redakteurs het hul goed van hul taak gekwyt.
Volg die onderstaande skakel om in te skryf vir die 2020-Avbob Poësiekompetisie. Groot kontantpryse kan gewen word:
https://www.avbobpoetry.co.za/?gclid=Cj0KCQjwy8f6BRC7ARIsAPIXOjgcXTaM8K11Sp2Zrq7gSws15ib4w4i2bySQ_
AioG2iNlcmBSb0OhiQaAmqpEALw_wcB
