Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Digstring

Enkele vrae oor die rugstring van ’n gedig

Watermerk

 

ek trek jou na

in 4B-potlood en grafiet

met die wegpak van die sketsboek

vee my palm per ongeluk ‘n skaduvlek deur jou

 

in my New Yorkse hotelbadkamer trek ek jou na

met ‘n vingerpunt in ‘n toegestoomde spieël

los druppers konvegeer en loop

‘n traan deur jou

 

ek trek jou na

teen ‘n wasemvlek in ‘n grou Schiphol-terminaal

oor lae lande styg ‘n vliegtuig wolkwaart deur jou op

 

met oë op skrefies trek ek jou na

langs my kar op ‘n bult net buite Moorreesburg

wuiwende groen koring word jou hare

roomvuil varkore beset jou oë

 

ek trek jou na

om ‘n vrou met ‘n latte in ‘n kafeetjie in Milaan

wat opstaan, in my rigting frons

en deur jou buitelyn weggaan

 

ek trek jou na

in die kantlyn van ‘n bundel

in jou wange is die woorde

“dis altyd jy, net altyd jy”

getatoeëer

 

ek trek jou nader

want jy is slegs die wysiging van ‘n invalshoek

‘n geduldige watermerk wat wag

net

op die reglê van die lig

 

(c) Jannie Malan (Uit: In ligte laaie, 2014: Protea Boekhuis)

 

*

Jannie, wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?

As ek reg onthou het ek die vers iewers in die eerste helfte van 2012 geskryf. In hierdie jaar moes ek heelwat oorsee reis vir my werk en was ek oppad na Italië. Ek moes op Schipol ‘n lang ruk op die lughawe deurbring terwyl ek op ‘n konnekterende vlug gewag het. Met die heen en weer stap om die tyd om te kry, het ek in een van die glastonnels wat die opstappunte verbind gaan staan en die aktiwiteite buite die terminaal dopgehou. Dit was toe dat ek die glas opgewasem het en onwillekeurig ‘n gesig met my vingerpunt in die wasem getrek het. ‘n Vliegtuig het op daardie presiese oomblik, bloot toevallig, van ‘n aanloopbaan opgestyg en deur die middel van die skets gevlieg. Dit was die vonk vir die skep van die gedig.

Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?

Toe die eerste, oorsprongstrofe (wat verwys na die Schipol-terminaal), eers op papier was, het dit onmiddelik die patroon bewerkstellig. Ek kon byna die hele gedig voltooi tydens die daaropvolgende vlug na my eindbestemming. Dit was egter eers ‘n losse versameling van oomblike, wat toe byeengebring moes word as ‘n volwaardige vers. Die ontknoping veral was problematies.

Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?

Soos vroeër vermeld het die vers na my toe gekom in een van daardie stadig-bewegende oomblikke, waarin jy besig is met ‘n doodgewone handeling om die tyd te verdryf – met ‘n vingerpunt ‘n patroon te trek in die wasem op die koue lughawe-venster terwyl jy staar na grondpersoneel wat bagasie karwy, betonstroke, ‘n aanloopbaan, ‘n vliegtuig wat tydsaam opstyg teen die grou streep van die Nederlandse lae landskap daaragter. En dan die skielike gewaarwording dat jy in hierdie oomblik iemand geweldig mis. Die gedagte of gewaarwording het hom dus so aan my geopenbaar, maar van daar was dit kopwerk om aan soortgelyke oomblikke te dink, en dit oplaas te omskryf tot volwaardige vers.

In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?

Die vers het sy eie vorm voorgehou: Die enumerasie van verskeie insidente en ‘n enkele strofe in konklusie, asook die deurlopende repetisie van die sleutel “ek trek jou na”. Daar is geen doelbewuste chronologie aan die insidente nie – om te eggo hoe hierdie oomblikke hulle op enige tydstip mag voordoen. Die strofes is dus geplaas soos dit vir my ‘reg’ gevoel het.

Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?

Ek het, toe ek ‘n eerste voltooide weergawe van die vers gereed gehad het, dit met enkele mense gedeel vir insae en terugvoer. Waar moontlik deel ek my verse met my vrou en met ‘n paar geselekteerde vriende – die wat ek voel darem effe in voeling is met taal en poësie.

Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?

Hierdie betrokke vers het vir die eerste keer in my debuutbundel In Ligte Laaie verskyn. Dit was deel van ‘n manuskrip wat ek in 2013 aan enkele uitgewers voorgehou het.

Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?

In hierdie spesifieke gedig is die oorgrote meerderheid van die gegewens op feite gebaseer – alhoewel dit nie noodwendig die geval in al my digwerk is nie. Ek kon ‘n gelyke oomblik van verlange, soos in elk van die strofes voorkom, uit my verlede gaan oproep; of in die gebeure in dae wat gevolg het op die moment in Schipol se terminaal – herken. Die strofe wat verwys na die bundel waarin die woorde “dis altyd jy, net altyd jy” in die wange van die geliefde getatoeëer is, is die enigste fiktiewe toevoeging – en dan ook net daarin dat ek spesifiek die frase gaan kies het omdat ek N.P. van Wyk Louw se Winterbome as interteks wou betrek, omdat ek gevoel het dit ‘n gelykmatige gevoel as my eie ge-eggo het.

Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?

Hierdie, eintlik eenvoudige vers, handel bloot daaroor dat ons, in ons alledaagse handel en wandel nie die gedagte aan, of verlange vir ‘n geliefde kan ontsnap nie. Wanneer jy iemand lief het, of veral ook verlief is, is dit asof die wêreld saamspan om konstant die beeld van die beminde aan jou voor te hou. Jy kan as’t ware nie van die gedagte aan die geliefde ontsnap nie, selfs al wil jy. Hulle watermerk skuil in alles, en word konstant belig. Herinnering sit in die mees alledaagse van handelinge en is onwillekeurig en konstant.

Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?

Alhoewel hierdie gedig uit ‘n persoonlike oomblik van gewaarwording gebore is, sou ek kon aanvoer dat my spesifieke ervaring van die afwesige geliefde – hoe uniek dit ookal op daardie stadium mag voel – ‘n volkome universele belewenis is. Ander digters dig hieroor, skrywers skryf daaroor, rolprente gebruik dit as stof tot inspirasie en musikante sing daaroor. Wanneer ek skryf beur daar onwillekeurig in my agterkop ‘n klankbaan na vore, sodat ek geredelik agter die gedig en die ervaring liedjies soos Your Ghost – Kirstin Hersh, The Blower’s Daughter – Damien Rice, en Vermiste Mense – Koos du Plessis kan hoor speel. Meer omdat dit, net die gedig, ‘n bepaalde stemming probeer emuleer.

Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?

Nie bewustelik nie, maar as ek dit ontleed, skryf ek moontlik in sommige gevalle wel vir ‘n spesifieke leser. Ek het na die publikasie van my bundel vanuit die terugvoer van lesers ervaar dat elke leser sy of haar eie voorkeure en interpretasie het. Ek skryf dus primêr vir myself as potensiële leser – indien ek die gedig teruglees en dit raak my, voel ek dat ek op die regte spoor is. Ek is definitief ook my eie grootste kritikus. Die vrees om ‘n swak vers te skep is konstant teenwoordig. Tog, as ek meer na die romantiese kant toe buig, het ek seker ‘n verbeelde “ideale” leser van my gedigte in gedagte – sy staan vroegoggend teen haar deurkosyn in ‘n oorgroot trui, en loer deur haar lang donker hare oor ‘n koppie koffie na die branders wat op die rotse breek, voor sy my bundel opknak in haar hand, om nog ‘n vers te lees – en wonder watter tipe mens die digter is, en of hy werklik is soos sy hom vanuit die wit spasies tussen sy versreëls ervaar.

In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?

Nie veel nie. Nie in die vrye vorm of in inhoud nie. Soos baie van my ander verse put ek uit die alledaagse as voertuig vir dieper emosie. Nes baie van my ander verse is daar ‘n versugting, die herken van ‘n leemte, die gewaarwording van ‘n gemis. Die liefde.

Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?

Die vers is nie spesifiek Suid-Afrikaans nie. Heimwee of ‘suadade’ is ‘n universele ervaring. Die beeld wat besigtig word vanaf die bult net buite Moreesburg is natuurlik eg Suid-Afrikaans – asook die werk van Van Wyk Louw, waarna ek verwys.

Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?

Ek kan nie onthou wie dit gesê het nie, maar iemand het aangevoer dat gedigte nooit voltooi word nie, maar bloot op ‘n gegewe oomblik deur die skrywer “abandon” word. Ek voel so oor hierdie vers. Alhoewel ek uiteindelik gelukkig was met die insidente (en daar was veel meer wat ek tydens redigering verwyder het) is ek steeds nie oortuig dat die finale strofe so sterk is as wat dit kan wees nie. Ek het dit herhaaldelik herskryf, maar ek voel steeds dat die gewaarwording dat die herinnering aan die geliefde intiem in die alledaagse doen en late verweef is, nog beter verwoord kan word. Dis egter selde dat ek op ‘n punt kom waar ek voel “aan die gedig kan daar nie geskaaf word nie, hy is nou perfek”. As digter moet jy leer om weg te stap van ‘n gedig en dit aan iemand anders – meermale ‘n redakteur – oor te laat om met voorstelle te kom.

Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?

Ja. Verskeie lesers het dit aan my genoem dat dit vir hulle ‘n besonderse vers is. Dat dit hulle geraak het. Dit is ‘n groot kompliment vir ‘n digter.

‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?

Ek moes baie jonk gewees het, kort na ek leer skryf het want in my geestesoog kan ek nog die onhandige letters onthou waarin ek my eerste gedig geskryf het. Dit het iets met ‘n byeenkoms van voëls te make gehad en was getiteld: “raaf laaf”. As ek reg onthou het dit sterk van paarrym gebruik gemaak. Waarom die raaf gelaaf moes word kan ek egter nie herroep nie… en dit is dalk beter so.

Baie dankie vir jou deelname, Jannie. Ons wens jou alle voorspoed toe met hierdie stewige debuut; mag daar sommer nog vele verruklike verse uit jou belewenisse tot stand kom.

(c) Versindaba / November 2014

In ligte laaie deur Jannie Malan. (Pretoria Boekhuis, 2014, ISBN: 978-1-4853-0078-6, Formaat: Sagteband, 127p.)

 

Resensent: Amanda Lourens

In ligte laaie is Jannie Malan, ’n Nuwe stemme 4-digter, se eerste solobundel.  Die titel herinner die leser aan die uitdrukking “in ligtelaaie staan”, wat natuurlik verwys na ’n toestand van aan die brand wees.  Die meervoudige betekenisse van dié titel word egter reeds deur die voorblad gesuggereer – dit is naamlik ’n tekening van ’n laaikassie, maar met die boonste laai uit sy plek, tesame met ’n klompie los laaie wat in die lug sweef.  Die kleurgebruik (oranje vir die grond en rooi vir die lug) eggo die brand-gedagte, sodat die leser nog voor die lees van die bundel met ’n paar interpretasiemoontlikhede van die titel gelaat word.  Op die een vlak is ’n aktiewe ont- of verbrandingsproses ter sprake, wat ook deur Malan self in ’n Versindaba-onderhoud uitgelig word.  Hy verwys wel spesifiek na “die simboliese elemente van vuur – passie, vernietiging, reiniging”.  Op ’n tweede vlak kan dit ook hier gaan oor “laaie” as bewaarplek, veral van papier en geskrewe stukke teks.  Sou die laaie “lig” wees, kan dit wees dat die bewaarplek self nie gewigtig is nie, maar dit kan eweneens wees dat die laai “lig” is omdat hulle nie veel inhoud bevat nie.  Wat die simboliese vlak betref, wys Malan self daarop dat “ligte” na “’n verligting, ’n katarsis” verwys, maar dat dit ook die suggestie van ’n openbaarmaking bevat, oftewel, om as’t ware ’n lig oor die inhoud van die laaie te laat skyn.

Malan se mees geslaagde gedigte is dan dié wat – ten minste op die oppervlak – deur ’n ligte aanslag gekenmerk word, oftewel, dié gedigte waarin die sprekende subjek homself nooit te ernstig opneem nie, ten spyte van dikwels gewigtige boustof.  Terselfdertyd openbaar Malan in ’n hele paar gedigte die vermoë om ’n ophelderende lig oor ’n sekere gegewe te laat skyn en die afgesaagde of voorspelbare op hierdie manier heeltemal te fnuik.

Die bundel open met twee insetgedigte, naamlik “In ligte laaie” (p.7) en “Blurb” (p.8).  In eersgenoemde gedig bevestig Malan sy bedrewenheid wat betref gedigte met ’n ligter, dalk selfs ironiese tong-in-die-kies-benadering tot kwessies wat eintlik tot op die been van menswees sny.  “In ligte laaie” keer die cliché van om een kosbare item uit jou brandende huis te mag red, met ’n ligte nugterheid om:

Selde vra iemand:

“Wat is die een ding wat jy daar sal los?”

net te dankbaar

om dit in vlamme op te los.

Die struktuur van die bundel as geheel word uiteengesit in “Blurb”, met ’n motto uit die 1996-film The Pillow Book van Peter Greenaway.  Die gegewe van die laai as bergplek vir tekste kom spesifiek hier na vore wanneer die spreker verwys na “vyf boeke op die lyf geskryf” wat vanuit sy “laaie” na die leser gestuur word.  Hierdie vyf boeke verteenwoordig die vyf afdelings waarin die bundel verdeel is, naamlik “Fotoalbum” (“’n fotoalbum se terugblik teen die agterkant van die ooglede”), “Notaboek” (“’n notaboek van die alledaagse, regs op die ribbes ingeëts”), “Dagboek” (“’n dagboek van stilte en geheime, kripties op die tong”), “Reisjoernaal” (“’n reisjoernaal, op die sole van die voete”) en “Register” (“’n register van die dooies, in die spore van die palms”).  Elk van hierdie afdelings word met ’n aspek van liggaamlikheid geassosieer, sodat daar inderdaad gestalte gegee word aan ’n poësie wat ten diepste met die lyflike verstrengel is, soos reeds deur die intertekstuele verband met The Pillow Book gesuggereer word. Die slot van “Blurb” maan die aangesprokene – en die leser – egter om naas die lyflike, ook na dít onder die oppervlak te soek:

Geliefde,

lê dit nou alles bloot

ons is in en deur die lyf geskryf

en al is in dié seisoen net die vel van belang

moet jy dieper vat

Die eerste afdeling (“Fotoalbum”) open met ’n titellose gedig (p.9) wat nie in die inhoudsopgawe gelys word nie, en ook deur ’n leë bladsy van die res van die afdeling geskei word. In hierdie gedig word die geliefde geïdentifiseer as die onontbeerlike agent in die singewingsproses (“Verstaan / ek het jou nodig om / in my sinne sin te lees”). Hierna volg die afdeling met sy elf gedigte wat gewis as een van die sterker afdelings in die bundel beskou kan word, en waarin veral jeugherinneringe die boustof vorm.  Soos in ’n album met fotobeelde uit die verlede, word daar by diverse momente en karakters vertoef.  Veral die pa-seun-verhouding word ontgin, en in “Roer” (p.13) belig die spreker die onbevredigende aard van verhoudings wat in die oppervlakkige bly vassteek:

hoe elke sonstraal wat deur ’n druppel van die spaanblad reflekteer

die troebel oppervlak

                                    alleen maar vlakweg penetreer

Die pa-figuur is hiernaas ook die sentrale figuur in die geslaagde “Ligspoorkoeël” (p.17) en “Dagsê” (p.22), en ook ander familielede word in verdere gedigte in herinnering geroep.  Sonder ’n omhaal van woorde lamenteer die spreker oor die oppervlakkige aard van die verhouding met die gestorwe ouma “[…] verwens myself oor ditjies en datjies” (vergelyk “Sondagmiddagbriewe”, p.16).  In die treffende “Bywoner” is daar ’n uitbeelding van die troostende fantoombeeld van die oom wat aan sy eie hand gesterf het, maar wat steeds in die spreker se binnewêreld tot lewe gewek word.  Hierdie gedagte van die transformerende krag van die eie binnewêreld is dan ook die boustof van “Gestalt” (p.15), waarin die volwasse lewe gesien word as gestroop van die fantasiebeelde wat die kind in die donker optower, soos die ironies bewoorde slotkoeplet aandui: “Volwasse drome ontknoop die skyn / vereis ’n lewe teen die grein”.

Benewens die temas van herinneringe aan familielede en die ontnugtering van volwassewording stel die eerste afdeling ’n ander belangrike tema aan die orde – naamlik dié van die keep of spleet (vergelyk “Keep” [p.20] met die motto van Sheila Cussons), wat uiteindelik een van die sentrale motiewe in die bundel word.  In hierdie gedig word die eienskap van gespletenheid tekenend van die eksistensiële angs waarvan die mens end-uit slagoffer is:

daar tussen hemel en aarde

met die inlê van die boogsaag in ’n mik

wat dygewys onderstebo ontmoet

skrikgit sit die kwasvlek daar

verloor hy sy balans en tuimel

                        grond toe

winduit

                        lewenslank.

Die tweede afdeling (“Notaboek”) maak oor die algemeen ’n minder sterk indruk as die eerste. Soos die leser reeds in “Blurb” verneem het, word die alledaagse as boustof gebruik.  Die vervlietendheid van die aardse staan sentraal in “Mono no aware (p.29), ’n geslaagde en redelik vormbewuste gedig waarin die Japannese digter Sei Shōnagon (c.966-1025) se teks met eweneens die titel The Pillow Book betrek word.  “Art Nouveau” (p.34) kan beskou word as ’n sleutelteks vir Malan se eie digkuns waarin die alledaagse (“’n verhouding, familie, kinders grootmaak, / kos kook, vriendskap”) gestel word as die elemente waaruit “die kuns se onverganklike” kan groei.  Kommentaar op die proses van kunsskepping word ook raakgelees in “Repelsteeltjie I” (p.42, wat Malan self in die genoemde Versindaba-onderhoud as ’n “metagedig” bestempel): die ontstaan van ’n gedig is ’n stapsgewyse proses wat die “strooi” van die alledaagse as beginpunt neem en waaruit aanvanklik die “onomdigte klein naamloosheid” gehaal word, wat algaande aan die hand van taal konkreet gestalte kry.  ’n Gedig soos “Sekwens” (p.43) steek ongelukkig ietwat vas in voorspelbaarheid, terwyl die intertekstuele spel met die onderskeidelik Fagan (“Kom nag”, p.41) en Totius (“Repos ailleurs [moontlik in Australië]”, p.40) nie heeltemal daarin slaag om die alledaagse diskoers tot verligtende gedagtes of taalvorme te omvorm nie.  Wel is “Stil aande” (p.45) ’n hoogtepunt in die afdeling en wys met slim beeldspraak op die mag wat in onpretensieuse taal opgesluit lê:

Op stil aande breek die prieel

die bleek bord van die maan

in ’n duisend splinters

oral teen die stoep

en ek en jy moet

met ons kaalvoetsinne

suutjies trap om nie die siel se sagte sole

teen skadu-skerwe oop te sny nie.

Die derde afdeling (“Dagboek”) word in drie onderafdelings verdeel, naamlik “Vuur”, “Vlam” en “As”, waarin veral die kompleksiteite van die liefdesverhouding verken word.  “Vuur” bevat goeie liefdesgedigte, met “Omphalos” (p.52) wat veral uitstaan op grond van die geslaagde aanwending van die praatstyl (sterk in die tradisie van Danie Marais, uit wie se werk daar ook ’n motto vir die groter afdeling gehaal word), maar ook op grond van die uiters konkrete verbeelding.  Die verband tussen vuur, woorde en die erotiese kom na vore in “Tonteldoos” (p.53) wat hierdie assosiasies ook op klankvlak probeer verreken: “verwonder ek my aan die binnerym / van kont en lont”.

In “Vlam” word die problematiese aspekte van ’n liefdesverhouding aan die orde gestel, waaronder vervreemding (“Stoom”, p.67) en verwonding (“Vandag”, p.70).  Die sentrale metafoor in laasgenoemde gedig is goed gekonsipieer en die knap ritmiese en vormlike ontwikkeling van die vers ondersteun die stelling wat gemaak word.  (Die beeld van die “canned fruit-blikke” kom dalk ietwat gedwonge voor, gegee die byderwetse agtergrond waarteen die res van die bundel opgestel word?) “Pandora” (p.66) is interessant in dié opsig dat die toetrede van die bose tot die liefdesverhouding in die vooruitsig gestel word, en dan wel as gekoppel aan die deksel van die bruidskis wat ook die spleet suggereer:

eenkant in die hoek

van onder die oopgeskarnierde deksel van jou

nou omgekeerde bruidskat het skadugeskenke

soos troetelgedrogte geseil

en onrustig aanhou aanhou

lêplek soek

Op hierdie punt kan ’n saamlees met “Versoek” (p.54, in “Vuur”) boeiende winste oplewer.  In hierdie gedig word die openinge van die vroulike liggaam (met die duidelike verband met die spleet-gegewe) eksplisiet aan die demoniese geskakel, teenoor die kurwes van die liggaam wat aan die goddelike gekoppel word.

Die gedigte in “As” is as groep nie van dieselfde gehalte as dié in “Vuur” en “Vlam” nie.  ’n Gedig soos “Lorelei” (p.73) oortuig die leser wel dat Malan ’n bedrewe digter is, maar tog is dit asof die gedig nie werklik daarin slaag om iets te sê nie.  ’n Beeld soos “blus ’n misbank die vuurtoring se vlam” sou herskryf kon word en die rymdwang in die laaste reël (“uit jou hare val ’n kam”) bewys die gedig geen guns nie.

“Reisjoernaal”, die vierde afdeling, bevat ongelukkig ook ’n paar gedigte waarvan nie die boodskap, beeld- of taalgebruik werklik beïndruk nie. ”Life vest under seat” (p.95) kom byvoorbeeld voor asof lukrake indrukke bloot tot ’n gedig saamgevoeg is sonder dat ’n samehangende boodskap deurgekomponeer word.  Die vormlike eksperimente in “Kuslyn” (p.104) en “Slot” (p.105) slaag wel deeglik (met laasgenoemde ’n treffende blik op ’n ritueel waardeur jong liefde konkreet uitgebeeld word).  Visuele indrukke is die grondslag vir “Leemte” (p.93), maar anders as in sommige ander verse word die onderskeie beelde van die spreker en “die ou man met ’n bril” deur onder meer die netjiese aanwending van enjambement aan mekaar verbind. Uiteindelik gee die beeld “[d]ie woonstelblok grinnik haasbek / soos ’n kind met ’n uittand” die deurslag vir die sukses van die gedig. Die praatverstegniek word weer gesien in “Pippo se toring” (p.100) met die liriese slot waarin slim woordspel die reismotief deurtrek na die wete van die sterflikheid:

Onder gesperde vingerpunte

ysig, aardsklam

deur my palms sug die handgekapte klip

geduldig onbetrokke

oor die voetnota

van ons kortstondige bloed.

Juis die sterflikheid is die boustof van die laaste afdeling, “Register”. Die gedagte van skryf as liggaamlikheid en sensualiteit in die eerste afdeling word hier deur middel van die Ondaatje-motto (uit die poëtiese einde van Almásy se verhaal in The English Patient) aan die tema van die dood geskakel: “I wish for all this to be marked / on my body when I am dead. / I believe in such cartography …”

Die digter se omgang met mitologiese gegewens (byvoorbeeld in “Likantropie”, p.110), maar terselfdertyd ook die meer eietydse alternatiewe kultuur (byvoorbeeld in “Goot”, p.114) sorg vir ’n slotafdeling met heelwat skakering en diepgang.  ’n Gedig soos “Skroei” (p.111) roep die bloeddorstige wraaksug van die berugte Graaf van Anjou op, waar hierdie gegewe nou gebruik word om die verwikkelde aard van die liefdesverhouding te verbeeld.  Hierdie gedig illustreer Malan se vaardige gebruik van ’n gemaklike verteltrant, wat op ’n baie funksionele wyse hortend raak sodra die spreker die komplekse onderstrominge in sy psige onthul.  Die digter se vermoë om uit die alledaagse kuns te haal, word uitstekend geïllustreer deur “Oggend in badkamer ná begrafnis” (p.112). In oënskynlik ligte trant word die toiletbenodigdhede van die gestorwe geliefde verken, en die slot met die fokus op hierdie voorwerpe se “belewenis” van hulle hieropvolgende nutteloosheid belig die sterwensproses op ’n verrassende wyse:

die morning after

herken hy skaars

vanuit versonke oë

die gesig in sy spieël

vryf oor sy ken

en trek die badkamerkassie oop

kry daar haar gesigroom, ’n buisie maskara,

die borsel met

lang swart hare nog gestrengel

en draai dit ongelowig om en om

asof in ’n droom

wonder hoe dié dinge gewoond gaan raak daaraan

om nutteloos te wees

In ’n gedig soos hierdie een is Malan op sy beste, en ’n mens hoop dat hy sy digterskap verder aan die hand van só ’n poëtika sal ontwikkel.

Daar is ongelukkig enkele redaksionele aspekte wat hinder.  In “Osteologie” (p.109) word “DNA” in plaas van “DNS” (vir deoksiribonukleïensuur) gebruik (wat terloops ’n fout is wat deesdae baie dikwels in Afrikaans voorkom), terwyl die woord “osteoporees” op dieselfde bladsy vreemd voorkom.  Hier wonder die leser of “osteoporeus” nie dalk die beter keuse is nie – gedagtig aan die WAT se beskrywing van osteoporose as ’n toestand waar “’n poreuse struktuur [ontstaan] sodat die bene bros is”?  Verder is daar “flooimarkte” op p.83 (in die gedig “Sint Agnes”), terwyl “vlooimark” die gedokumenteerde en aanvaarde vorm is.

Uiteindelik is In ligte laaie ’n debuut wat jou laat uitsien daarna om die verdere ontwikkeling van hierdie digterskap dop te hou.

Bronne

Versindaba. 2014. Onderhoud met Jannie Malan. Gisela Ullyatt gesels met Jannie Malan oor sy digdebuut. Beskikbaar: https://versindaba.co.za/2014/05/27/onderhoud-met-jannie-malan/ . [9 Junie 2014].

Elektroniese WAT (Woordeboek van die Afrikaanse Taal). S.j. Beskikbaar: http://www.woordeboek.co.za.ez.sun.ac.za/. [26 Junie 2014].

Gisela Ullyatt (GU) gesels met Jannie Malan (JM) oor sy digdebuut,

In ligte laaie (Protea Boekhuis).

*****

GU: Jannie, baie geluk met ’n besonderse debuut. The Pillow Book dien as interteks vir gedigte soos “Blurb” (8) en “Mono no aware” (29). Eersgenoemde gedig bied ’n netjiese uiteensetting van die vyf afdelings waaruit In ligte laaie bestaan:

1.     ’n fotoalbum se terugblik teen die agterkant van die ooglede

2.     ’n dagboek van die alledaagse, regs op die ribbes ingeëts

3.     ’n notaboek van stilte en geheime, kripties op die tong

4.     ’n reisjoernaal, op die sole van die voete

5.     ’n register van die dooies, in die spore van die palms

Watter rol het The Pillow Book gespeel met die samestelling van jou manuskrip en hoe lank terug het die wisselwerking met hierdie interteks begin?

JM: Baie dankie Gisela. En dankie vir jou deurdagte vrae oor die bundel. Greenaway se film is ’n stuk werk wat ek al vir ’n lang tyd by my spook… ek het eers later ontdek dat dit die werk van Shei Shonogan betrek. Toe ek op ’n punt kom waar ek patrone begin sien in my versameling gedigte het ek gesoek na ’n logiese afbakening of struktuur vir verdeling. Ek het eers gepoog om al dertien boeke wat die karakter Nagiko skryf te emuleer, maar dit het nie gewerk nie. Gevolglik het ek net op my eie vyf besluit, wat steeds – soos met hare – ’n sekere deel van die liggaam met die inhoud in verband bring – soos duidelik in die bogenoemde uiteensetting. Verdere intertekstualiteit met The Pillow Book lê in die gedagte dat – soos Nagiko die hoofstukke van haar boek op vrywilligers skryf wie sy dan na die uitgewer stuur – ons verhale op mekaar skryf, en dat hierdie skryfsels stories van sensualiteit, hartseer, blydskap ensovoorts kan vertel. Miskien ook die gedagte dat die wêreld van woorde – hoe abstrak ookal – nie selfstandig van die lyflike/fiksie volwaardig tot vervulling kan kom nie.

GU: Reeds in die titel word dit duidelik dat die bundel met die vuur-element omgaan en dat dit veral klem lê op die feit dat hierdie geen pieperige vuurtjie voorstel nie, maar wel woorde wat ten volle ontvlam het en steeds brand. Eers veel later in die bundel vind die leser die sub-titel “as”, maar voor dit word “vuur” en “vlam” ontgin. Hoekom “ligte laaie” in plaas van die oorspronklike “ligtelaaie”? Watter betekenismoontlikhede is verbonde aan die grammatikale klemverskuiwing van hierdie idioom?

JM: Vuur is uit die aard van die saak een van die kragtigste simboliese elemente – dink maar aan Cussons se Swart Kombuis en die rol van vuur in Alchemie, The Burning Man, die Phoenix se verhouding met vuur – die lys is lank. Die bundel betrek baie van die simboliese elemente van vuur – passie, vernietiging, reiniging, ens. Die grammatikale klemverskuiwing roep gevolglik die bekende idioom op maar suggereer ook die notaboek, joernale, ensovoorts wat oor die jare in laaie – werklik en simbolies –  versamel het. Die ‘ligte’ sinspeel daarop dat in die skryf van die gedigte daar ’n verligting, ’n katarsis was – ook die suggestie van die intrusie van lig – ’n openbaarmaking… om ’n kersvlam te hou oor dit wat in hierdie laaie lê.

GU: “Gestalt” (15) handel oor kinders se spontane vermoë tot meditasie en dagdroom asook om patrone te sien in voorwerpe wat meeste volwassenes hulleself jare terug al afgeleer het. Hier utiliseer jy die beelde uit die sprokieswêreld wat die vroulike kind in die “houtdeur” en “verniste voetenent” ontdek:

’n lang, maer boom met arms omhoog

en ’n wrede mond – een groot oop oog

ineengestrengel met ’n dunstertdraak

se vlammende vlerke

en ’n gebuigde swaard, bo

die kromrugkoningin met kroon,

haar arms na haar buik geboog

Is hierdie strofe op ’n spesifieke sprokie gebaseer en indien wel, kan jy ons meer daaroor vertel? Het jy met die titel beoog om sekere prinsipes van Gestalt (soos byvoorbeeld gevind in werke van Goethe) of Fritz Perls se Gestalt-terapie met die leser te deel of verkry Gestalt ’n ander betekenis in die konteks van hierdie gedig? Vind jy as digter dat die digproses  gelykstaande is aan ’n oopdink-proses – “ontknoop die skyn” – wat “’n lewe teen die grein” vergemaklik?

JM: Nee, hierdie beelde is op geen spesifieke sprokie gebaseer nie – eerder op sommige argetipiese sprokieselemente. Alhoewel my gedigte nie altyd op dieselfde manier ‘gebeur’ nie (ek het nie altyd ’n spesifieke proses nie). Soos in Gestalt is die gedig meer as die som van die elemente. Gestalt sielkunde ondersoek ons vermoë om vanuit ’n meesal chaotiese wêreld betekenisvolle waarnemings te maak. Een van die elemente hier is die geneigdheid tydens waarneming om heen en weer te spring tussen twee of meer alternatiewe interpretasies. Tydens die digproses is die digter konstant besig met hierdie proses van ‘anders’ kyk. Die gedig betreur deels hoe die grootwordproses ons die kinderlike vermoë om fantasie uit ons alledaagse te tower, ontleer en ontneem.

GU: “Kom nag” (41) tree in gesprek met F.A. Fagan se “Ek het ’n huisie by die see”:

Fagan had ene en Koos reken almal wil

een hê, maar ek en ander

het nie ’n huisie by die see nie; dit

is net die voorreg van ryk uitlanders

of afgetrede apartheidsgeneraals

 

my huisie sit binneland se kant toe

aan die rand, en slegs hittegolwe sal hier slaan

tog, in my skottelbraai brand ’n vuurtjie

teen buitensporige tariewe gee my kersie lig

 

koerantkoppe kom ruk aan my ruite en

oor die radio ruis ’n kreun, op die TV loei ’n klag

knap bo die nok bou wolke aan ’n storm

dig hier binne, is ons veilig vannag?

 

kom sterk skemer, kom die maan

dolomiet is waarop my huisie staan.

Hierdie gedig word gegroepeer onder die tweede afdeling, getiteld “Notaboek”. Daar is ’n kragtige realiteitsbegrip in jou bundel rondom die Suid-Afrika waarin ons onsself op die oomblik bevind. Die huisie is nie by die see nie, maar iewers in die binneland waar ’n bestaan gemaak moet word; Eskom vier hoogty en dié huisie is nie op ’n rots gebou nie maar op sagte dolomiet. Verder herinner veral die “is ons veilig vannag” en “huisie” aan Louis Esterhuizen se nuwe bundel, In die afwesigheid van berge, wat die afwesigheid van veiligheid in meeste Suid-Afrikaanse wonings asook in die psiges van die inwoners hiervan, beklemtoon. Is hierdie tema iets waaroor jy al vir jare besin in jou digkuns; is dit ’n tema wat voortdurend nuwe gedigte laat voorstu?

JM: Kortom, nee. Ek dink baie lesers sal my kritiseer vir die gebrek aan sosiale kommentaar in my werk asook my begeerte om hierdie temas aan te spreek. Ek het Louis se nuwe bundel nog nie deeglik deurgewerk nie, maar is nou gretig om te gaan kyk na die verbande wat jy hier noem. Hierdie spesifieke gedig was een wat ek geskryf het vir ’n kompetisie op Versindaba – waar jy in gesprek moes tree met ’n bestaande gedig. Dit was ’n uitdagende skryfoefening. Maar ek het my – tot op hede – nie pertinent besig gehou met gedigte wat spesifiek ten doel gestel het om die kontemporêre Suid- Afrikaanse psige ontleed nie. Waar daar wel sulke kommentaar is het dit eerder gespruit uit ’n treffende beeld of emosie wat – gegewe die milieu waarbinne dit waargeneem is – onbewustelik kommentaar lewer op die Suid-Afrika van vandag. Tog, soos ’n mens ouer word en jou kinders groter, voel ek dat hierdie tema meer na die voorgrond sal tree in toekomstige werk.

GU: Ook dui “Repelsteeltjie i” (42), “ii” (56) en “iii” (60) op die sprokieselement in jou gedigte. Hier verwerk jy dit tot liefdesgedigte wat handel oor die kompleksiteite en pyn van moderne liefdesverhoudings  “blink pand om jou vinger / waarvan alleen nog ’n bleek sirkel om die vel getuig” en “die belofte van ongebore eersgeborenes / waarvan onbewus jou baarmoeder stil / en liggies / en dofweg spin” (“Repelsteeltjie iii”). Vertel meer oor die ontstaan van hierdie gedigte en waarom hulle nie as ’n eenheid geplaas is nie, maar wel afgewissel word met ander gedigte?

JM: Ek het ’n groot liefde vir sprokies en is veral geïnteresseerd in hulle oorspronklike aanwending as didaktiese instrumente. Ek dink dat baie mense (al krimp die getal) steeds droom van ’n sprokies- of ‘fairy-tale’ verhouding. In hierdie gedigte poog ek bloot om hierdie beeld te dekonstrueer. Die Repelsteeltjie-sprokie betrek ook die geweldige krag van name en woorde of om ’n gelukkige of ongelukkige uitkoms te bewerkstellig. Baie maal moet die digter ‘raai’; soms raai hy of sy reg. “Repelsteeltjie I” is veral meer van ’n meta-gedig as ’n liefdesvers. Om die drie verse bymekaar te plaas sou te obvious wees… nou is hulle grepe goue draad deur die bundel… om só verder die tema te versterk.

GU: In die tweede afdeling, “Dagboek”, kom die volgende motto van Danie Marais voor: “en niks, / is so vlambaar / soos eensaamheid en stilte nie”. Vier van jou gedigte het in Nuwe Stemme 4 verskyn, waarvan Danie Marais een van die samestellers was. Het sy digkuns ’n groot invloed op jou gehad? Hoe voel jy oor die Nuwe Stemme platvorm?

JM: Ek het Danie Marais se eerste bundel baie geniet… ek keer weer en weer daarna terug. Die toeganklikheid van die verse en die duidelike biografiese gegewens het tot my gespreek. Vir my het Danie dit weer lekker gemaak om gedigte te lees. En, alhoewel jy as digter versigtig bly om nie ander digters te emuleer nie, dink ek daar is wel elemente van Danie se aanslag in van my werk teenwoordig (byvoorbeeld die verwysings na pop-culture, ’n meer verhalende versvorm.)

Wat die Nuwe Stemme platvorm betref, bly ek ontstettend dankbaar vir die geleentheid wat Danie en Ronel  de Goede, sy mederedakteur, my hiermee gebied het en ek glo (en hoop) dat dit sal voortgaan om ’n waardevolle forum vir ongepubliseerde digters te wees.

GU: Jou gedigte getuig van belesenheid uit verskeie tradisies soos onder meer gesien uit die volgende titels: “Kundalini” (50), “Omphalos”(52), “Leto” (55), “Xipetotec” (58), en “Khamsin”. Is daar spesifieke titels van boeke en skrywers/digters en skryftradisies wat die keuse van jou onderwerpe geïnspireer het?

JM: Ek probeer wyd lees. Ek het ’n groot voorliefde vir wêreld mitologie. Brewer’s Dictionary of Phrase and Fable is een van my gunstelinge. Ek geniet die werk van Joseph Campbell, veral sy The Hero with a Thousand Faces waarin hy die sogenaamde monomite, die held se archetipese reis, postuleer. Ek geniet ook die werk van TS Eliot, veral “The Wasteland” – met sy stapeling van intertekste. Uit die verwysings sal dit ook duidelik wees dat ek ’n besonderse voorliefde vir Sheila Cussons en haar mitologiese verwysings het. Hierby moet ek ook Carl Jung se Man and his symbols voeg.

GU: Die bodhi-boom is bekend vir die boom waaronder die Boeddha uiteindelike nirwana bereik het. In “Bodhi” (68) is daar ’n intertekstuele verhouding in die laaste strofe met die Christelike tradisie: Christus se vervloeking van die vyeboom. Vertel ’n bietjie meer oor hoe die titel en hierdie strofe verband hou.

JM: Die gedig betrek hierdie element om iets te probeer sê oor die klein gewaarwordings wat voortspruit uit natuurlike elemente. Onder die bodhi-boom bereik Siddharta verligting; deur die vye kom daar ’n oomblik van duidelikheid oor ’n spesifieke verhouding met die spreker in die gedig. Die natuur kan as ’n entiteit op haar eie gesien word en hier is dit een van haar bome waaronder die Boeddha verlig raak, maar ook een van haar bome wat Christus frustreer. Al die karakters in die gedig, ongeag van wie of wat hulle is, kom tot een of ander gewaarwording tydens hulle interaksie met ’n natuurlike element.

GU: Jou reisgedigte getuig van fyn waarneming oor jou bestemmings asook die reis self, soos ’n tipiese langafstandvlug wat redelik kloustrofobies kan raak soos byvoorbeeld gesien in “Life vest under seat” (95). Hoe beïnvloed jou reise na ver bestemmings jou gedigte teenoor dié wat jy skryf wanneer jy tuis is? Is daar ’n reisgedig uit In ligte laaie wat jy met Versindaba as ’n lusmaker wil deel?

JM: Ek was bevoorreg om deur my werk te kon reis. Ek dink reis maak dit makliker om te dig. As ’n mens aanneem dat die digter met ’n ander invalshoek na die wêreld behoort te kyk, bied reis by uitstek hierdie invalshoekskuif. Jy word gebombardeer deur nuwe omgewings, kulture en gegewens. Die nuwe plekke en opinies vervreem ook die gegewens waarmee jy goed vertroud is; laat jou met ’n nuwe kop oor ou konsepte dink. Die ware toets vir ’n digter, glo ek, is om ook betekenisvolle verse te kan skep binne die – baie maal – saai roetine van die alledaagse gang van die lewe. Ek deel graag die gedig Leemte hier – bloot omdat ek baie van die finale beeld hou en omdat daar soveel sit in sulke klein, onverwagse, in-die-oomblik-wees momente:

Leemte

 

Vanuit die venster

van my hotelkamer in Lexington

kan ek die sneeuvlokkies volg soos hulle tydsaam val om

twintig verdiepings laer

in ’n warreling van wit te verdwyn.

Ondanks die gure weer kuier-kuier New Yorkers jolig

in jasse en musse, want

dit is Sondagaand en Superbowl-finaal.

 

Loer ek uit, kyk ek reg tot in die teenoorstaande gebou

met die verligte reghoeke van die metropolitaanse woonstelbewoners.

In die suite oorkant my eien ek

’n leunstoel, ’n staanlamp – ietwat outyds –

’n paar onherkenbare potrette teen ’n muur.

 

’n Ou man met ’n bril skuifel na die ruit

soos ’n akteur vanuit die vleuels

en kyk op.

 

Ons hou mekaar se blik

 

’n ewigheid

 

deur die drywende sneeu

tot hy sy kaak klem, frons

en die staanlamp

afskakel.

 

Die woonstelblok grinnik haasbek

soos ’n kind met ’n uittand.

 

 GU: “Ontvlees” (124) roep ’n makabere skoonheid op wat gevind word in die doodstradisies van die Zoroaster-geloof en Tibettaanse Boeddhisme, laasgenoemde wat gebaseer is op selfs ’n ouer, sjamanistiese tradisie genaamd Bön:

 

die Zoarasters het hul dooies

op torings van stilte bo die grond gelig

en aan die rawe oorgelaat

 

tot onlangs nog het ook die Tibettaanse Boeddhiste

met hul lugbegrafnisse

die dooies se verguisde, gekwartierde liggame

vir die roofvoëls

teen berghellings gelos

                     ’n taak aan die jong monnike opgedra

                      om die waarde van die liggaam te verteer

 

met my dood

laat sestig snawels my verskeur

om in ’n duisend kroppe te verteer

vanaf ’n krans wil ek die hiernamaals betrag

vanuit ’n stadig-verstenende wit skytstreep,

in ’n skeur

Is verganklikheid ’n tema wat jy as digter gereeld mee gekonfronteer word en watter rol speel dit in jou gedigte? Is daar spesifieke digters wat oor hierdie tema besin wat jou inspireer?

JM: Aangesien ’n hele afdeling in my bundel afgestaan is aan die verganklike sal ek hier skuldig moet pleit. Miskien is dit die “goth” van my tienerjare wat gevoed moet word. Ek is geïnteresseerd in die werk van die eksistensiële filosowe – veral Camus, Heidegger en Sartre. So miskien is dit nie soseer ’n belangstelling in die verganklikheid nie, maar hoe ons betekenis put uit die tyd wat ons het voor ons onafwendbare afsterwe. Ek kry die gevoel dat in ’n samelewing wat nou, meer as ooit, grotendeels op ’n beginsel van onmiddelike gratifikasie gebaseer is, hierdie vrae al hoe minder gevra word. Tog is hierdie besef van die ‘groot slaap’ iets waaroor ons almal, en soveel te meer die digter, op een of ander stadium moet besin – hopelik in ’n poging om meer sin aan ons besluite en optrede voor hierdie onafwendbare afspraak te gee. Daar is baie digters wat hieroor besin; ek vind veral byval by die pogings van Sylvia Plath en Czeslaw Milosz.

GU: Hoe het die voorblad van In ligte laaie tot stand gekom?

JM: Tydens die redigeringsproses het Daniel Hugo by Protea Boekhuis my gevra of ek enige insette oor die voorblad het. Ek het die illustrasie van die kabinet met die vlieënde laaie geskep en dit deurgestuur. Dit was bloot ’n speelse visualisering van die In ligte laaie titel, met die oranje wat die vuur simboliseer. Die uitlegkunstenaar by Protea, Hanli Deysel, het dit in haar ontwerp vir die omslag gebruik en met die toevoeging van treffende tipografie die omslag ontwerp. Ek is baie tevrede daarmee.

GU: Dankie vir ‘n heerlike gesprek, Jannie. En voorspoed met jou verdere digwerk.