Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

1.

Jou naam kom nooit na vore

Nie in grou geregskantore

Nie in lêers oor verhore nie

Jou diepste, verste spore loop ook dood

Ek kan dit nie verduur nie

Daar’s geen saak en geen dossier nie

Geen deure wat nog skanier nie

En die wete: Jy’s nie hier nie

Voel soos lood

Ek bly opsoek na lank vermiste mense

Maar almal bly my oninhaalbaar voor

Die jare skif tot newels voor die lense

En die hart verloor maar mettertyd die spoor

Die stad bars uit sy nate

En die rustelose strate

Sonder jou is leeg verlate

En ek weet in watter mate ek jou mis

Ons praat soms soos tevore

En ’n droom word weer gebore

Maar ’n wêreld lê verlore

In die leegheid van die woorde

Wat daar is

Ek soek vergeefs na lank vermiste mense

Wat om my is, maar onbereikbaar ver

Wat langsaam uitgekring het oor my grense

Nog lokkend, maar afsydig, soos ’n ster

Koos du Plessis

Volgens kenners is daar oorkoepelend vier hoofoorsake waarom mense as vermis aangegee word. (1) Die persoon het doelbewus weggeloop vanaf die huis. (2) Die persoon was van plan om selfmoord te pleeg, en die weglooppoging ’n manier om eerder in absentia deur naasbestaandes onthou te word as om met die verdoemende tyding van selfdood gekonfronteer te word. (3) Die persoon het vermis geraak as gevolg van vuilspel soos ontvoering of moord. (4) Die persoon was ’n slagoffer van ’n ongeluk soos ’n natuurramp, ’n motorongeluk of ’n siektetoestand. Redes vir verdwynings kan verder in subklassifikasies geressorteer word, byvoorbeeld: die persoon verdwyn omdat hy voortvlugtend is vir die gereg (versuim om in die hof te verskyn); of as gevolg van geestesstoornisse soos bipolariteit, skisofrenie en demensie; die persoon verdwyn om ’n nuwe begin te maak onder ’n ander identiteit; óf om verantwoordelikhede te ontduik; dan speel verslawingstoestande, werkloosheid en huishoudelike konflik ’n rol. Uiteraard word die individu se potensiële betrokkenheid by misdaad, of selfs ’n fabrikasie van ’n eie dood vir versekeringsdoeleindes, soms ondersoek. Hoe dit ook al sy: om ’n verslag van ’n versmiste persoon saam te stel, is nooit goeie nuus nie.

Tussen Januarie en Desember 2015 is daar op nasionale vlak 941 mense as vermis aangegee. Die Weskaap het die meeste verdwynings gerapporteer (499) teenoor Gauteng se 380, terwyl die ander provinsies se statistiek relatief laag is (Grafika 24). Ongeveer 90% van hierdie individue is lewend (maar nie noodwendig ongedeerd) gevind nie. Die meeste verdwynings haal nooit die hoofstroommedia nie en is volledig aangewese op gemeenskapskoerante en -organisasies vir bewusmakingsveldtogte rondom vermiste mense. In hierdie verband is The Pink Ladies, ’n Artikel 21-maatskappy, van onskatbare waarde. Kriminoloë, sielkundiges en ander gedragskenners beywer hulself daagliks (in samewerking met die SAPD) om die vermistes op te spoor en die publiek te betrek by wyse van biljette, plakkate en die sosiale media. Daar word toegesien dat diegene wat teruggevind word, die nodige mediese bystand en berading ontvang. Die opspoor en behoud van verlore individue hang meer as ooit van Jan Publiek af, alhoewel daar nog polisiebeamptes is wat toegewyd is aan hierdie taak.

Agter elke verdwyning skuil ’n intrige en talle tergende vrae. 2 Februarie 2018 is Dylan de Beer (18) van Herculus, Pretoria as vermis aangegee. Sy voertuig is enkele ure later opgespoor in Mountain View – reeds te laat; die jong man het homself vergas. Op 25 September 2018 verdwyn ’n Chileense ingenieur en toeris, Slavko Yaksic (29) in KwaZulu-Natal. Dié goedgelowige rugsakpakker het ’n tent opgeslaan langs ’n straat in Bergville en ’n plaaslike pastoor het hom gewaarsku dit is Suid-Afrika dié: dit is gevaarlik, waarop hy geantwoord het dat hy al op gevaarliker plekke in Chili was, en dat vriendelikheid ’n mens ver bring. Yaksic se liggaam is op 28 September in ’n slaapsak aangetref. Hy is aan steekwonde dood. Alle verhale eindig gelukkig nie op ’n treurige noot nie. Op 2 Mei 2018 verdwyn die 13 maande oue Eden Laird van Brackendowns saam met die huiswerker. ’n Spesiale ondersoekspan is op die been gebring nadat ’n losprys van R6 miljoen op klein Eden se lewe geëis is – en die huiswerker is saam met vier Zimbabwiërs en ’n Suid-Afrikaanse man aangekeer. Die seuntjie is ongedeerd terugbesorg aan sy ouers.

Daar is geen wagperiode om ’n vermiste persoon in Suid-Afrika aan te meld nie. Hoe vinniger die nodige vorms by die naaste polisiestasie ingevul word, hoe beter. Die eerste 24-48 uur is van kritieke belang om iemand lewend terug te vind.

2.

Ek blaai deur die honderde plakkate van vermiste persone. Die anatomie van verdwyning vereis ’n baie noukeurige persoonsbeskrywing: die genadelose tentoonstelling van die liggaamlike idiosinkrasie. Die sigbare is nou onsigbaar; en die onsigbare word dwingend sigbaar gemaak. Die detail rondom jou tatoes en littekens (waar; hoeveel): wáárdevolle inligting. Liggaamsbou: swaar, medium, petite. Jou gewig in kilogram. Lengte. Die toestand van jou tande (jou eie; ’n kunsgebit; onegalige tande; vermiste tande – waar en hoeveel). Die kleur van jou hare, oë. Klerasie – tot jou skoene (die handelsmerk: Nike; Addidas). Alle detail kom onder die soeklig. Jou hele bestaan konvergeer tot een fokale punt, jou voorkoms en bewegings vóór die verdwyning. Dan word die plakkaat saamgestel en versprei, teen lamppale opgesit vir die publiek se honger oë en saam met gemorspos in voorstedelike posbusse gedruk. Jou laaste foto word ’n spookbeeld. Daar is min dinge juis so aanwesig as die plakkaat van ’n verdwene persoon. Dit word die beliggaming van eksistensiële angs.

Die naasbestaandes wat wag en agterbly, bly weifel tussen hoop en wanhoop, die digotomie van hulle bestaan. Vermiste kinders se kamers word vir jare onaangeraak gelaat. Die tyd het gaan staan. Maar in die grysland van die verbeelding is enige iets moontlik. Sommiges glo hulle geliefdes is weggeraap – dit staan immers in die Bybel – en dalk is dit genadiger só.

Ek het die afgelope paar maande van vermiste mense begin droom. In die kanon van drome is temas van verdwaal en vervreemding welbekend en dui dit waarskynlik op uitdagings of veranderende lewensomstandighede. Baie drome beland in die rommelhoop van die onderbewussyn; tog geluk dit mens soms om ’n fragment uit ’n ou droom te onderskep.

Die verlooptes

Wat oorbly, is dan die koffer met die dom hoeke, afgestomp deur reise, soos vrae sonder antwoorde. Ek droom van hekke wat bly toeskuif agter my, ek het die afstandkontroles lank gelede reeds verloor; en taxi’s met toeters, sketterend, die rugkante van mense met wapperende klere. Die wind is ongeduldig. Ek spaar suinig aan herinneringe, maar die nalatenskap is min, dog ryk: dis verlies wat nuwe leemtes opsoek en uiteindelik volkome word. Die gaping tussen onthou en gebeur word groter en die verweer is dun. Slotte swyg, toegeroes in die vagevuur van tyd. Die dooie sleutels word weggegooi. Ook die strate het wyer geword en die loopgang ontwykend. Die laaste skaduloop het begin. Lywe vloei weg sonder buitelyn of silhoeët, soos astrale wesens of diere wat in hulle digste kamoeflering sluimer. Teen die lamppaal pryk ’n plakkaat met ’n foto van ’n vermiste vrou en ek staar na die mense wat oopmond bly rondkyk en draai my gesig weg want dis ék wat in vakante ruimtes teen lang, dun pale skuil. Vermis is nie incognito nie. Dan is ek oral en die mis word swaarder en alles raak amorf soos ’n ou verdriet. Onuitgesproke. Die wit duisternis van mis.

Verwysings:

Morewitz. S.J. 2018. Handbook of Missing Persons. Switzerland: Springer International Organization.

Missing Children South Africa. Graphics 24.

Missing Minors. The Pink Ladies Organization NGO 2007. Facebook.

Ek het gisteroggend met my Fender Telecaster deur my woonstel loop en speel toe ek skielik ‘n rumoer hoor en by die venster uit kyk en ‘n ambulans sien. Daar was baie ambulansmanne en ook ‘n oom wat ek al gesien het. Ek het dadelik vermoed dat daar iets fout is met my buurvrou Tannie Ans. Sy het verlede jaar September ‘n heupvervanging gehad en was eers onlangs weer van die krukke af. Dit was toe ook so, sy het snaaks gedraai en geval en heel waarskynlik haar heup weer gebreek. Gelukkig was sy op daardie oomblik op die foon met haar seun in Australië en kon hy vinnig hulp ontbied.

Koos du Plessis

Ek  was op die oomblik wat ek by die venster uitgekyk het besig om die solo van Pink Floyd se “Wish you were here” te speel toe ek die ambulans sien en natuurlik het dit my genoop tot ‘n Sondag van onvermydelike introspeksie oor verganklikheid, ou mense, die wêreld en sommer simpel dinge soos bier en die feit dat ek hopeloos te min op daardie lekker kitaar van my speel.

Toe ek jonger was het ek dae om gesit en wonder wat ek sal wens as ek net een wens kon kry en nooit tot ‘n definitiewe konklusie gekom nie, vandag het ek gewens dat ek een keer vir Koos Doep kon sien optree, net hy en sy kitaar. Ek dink om die waarheid te sê dat ek honderd keer so gig sou kies bo enige ander.

“Daar was ‘n huis met ‘n kombuis en greinhouttafel

  en ses mense het gedeel in lief en leed

  en mettertyd het alles uitgerafel

  maar wat die leed was, het ek jare terug vergeet”

In elke woord wat daardie ou ooit geskryf het is daar vir my vandag steeds vir my relevansie te vind.

Die rede hoekom ek egter bogenoemde stukkie ge-quote het is omdat dit is wat die lewe al oor en oor vir my bewys het. Die mooi bly agter. Dis ook hoekom dit soms so moeilik is om ‘n slegte verhouding vaarwel te roep, want die goeie en mooi bly baie duideliker sit as enige iets anders.

My gunsteling oupa is hierdie jaar 5 jaar reeds oorlede, amper alles wat ek van hom onthou is dinge wat gebeur en gesê is voor hy ons begin vergeet het. Ek mis die dae in die 90’s toe ons nog nie heinings om ons huise gehad het nie en vergeet dikwels van die oorweldigende moeilikhede wat daardie dae gehad het vir ons land.

Die sokker is verby, Eugene Terreblanche is steeds dood en Julius Malema lewe nog net so lekker soos altyd. Partykeer is kommer oorbodig, tyd sorteer baie dinge uit en die mooi bly agter in ons harte.

Ek het later die middag by my tjommie, die verlamde akteur, Erik Holm gesit en tee drink. Ons produksiehuis, Palama Productions, gaan hom en sy suter Nike nou help om ‘n avontuur program genaamd Quadventures te vervaardig waarin hulle vir 13 episode gaan kyk wat dit is wat hy as kwadrupleeg nog alles kan doen (en nie kan doen nie). Dinge soos skubaduik, valskerm spring en baie ander dinge wat gewone “normale” mense nooit eers eenkeer in hul lewe probeer nie.

Toe ek daar wegry het ek gehoop dat Tannie Ans en almal anders wat pyn en seer het okay sal wees, watter kant toe ookal, en myself opnuut voorgeneem om op te hou kla oor alles wat ek voel sleg is in my lewe. Daar is geen sin in, as dit wat oorbly op die ou end vir my hopelik net die mooi gaan wees nie…

“Droom en bou, al vreet die vrees my vrede,

  want die wêreld is maar oral halfpad hol.

  En ek onthou.”

Ek het my kitaar neergesit en sommer net op my bank gaan lê en dink aan almal wat ek al verloor het en ook die wat ek nog gaan moet groet (as ek nie voor hulle gaan nie). Ek het my Mp3 player gaan soek en musiek begin luister. Koos du Plessis om presies te wees, Skadus teen die muur, Kinders van die Wind en Molberge – herrineringe aan Springs.

Ou Merenskybiblioteek, Pretoria

My lewe lank probeer ek al om uit Johannesburg en Pretoria te ontsnap. Helaas, steeds onsuksesvol. Die gate wat die goudmyne hier gelos het, het een of ander magnetisme. Die mot en die myn. Deesdae vat ek soggens die snelweg noord. Donderdag by my nuwe kantoor ingetrek. Nou is ek vir ten minste nog drie jaar gecommit om hier te bly.

As ek by my kantoorvenster uitkyk, sien ek die Voortrekkermonument. Op die kampus is die Ou Merenskybiblioteek – die tipe art deco wat gewild geword het met die ontdekking van piramides in Suid-Amerika en Egipte. Dis deur Gerhard Moerdyk ontwerp, ʼn voorstudie vir die Voortrekkermonument. Dis in die foto hier bo, met die Geesteswetenskappegebou in die agtergrond. Dis waar ek op die oomblik sit.

Daar’s baie geboue op die kampus wat deur die Franse modernisme beïnvloed is. Dis meestal in die vyftigs gebou. As student het ek dit nie waardeer nie. Ek sal meer hieroor moet uitvind.

Argitektonies was die tagtigs en negentigs beroerde dekades; postmoderne argitektuur, met faux kasteeltoringkies en rooi bakstene. Selfs die sandsteen is fake, wat seker speels na die Ou Letteregebou moet verwys.

Daar word steeds gebou. Die nuwe Eeufeesgebou keer darem terug na die meer elegante modernisme van die Kanselliersgebou. Dis pragtig. Die kampus se tuine is ook lieflik, massiewe witstinkhout- en akasiabome.

Ek dink aan Koos du Plessis se lied:

Pretoria, jakarandastad,
waar ek so graag alleen
straat-op en -af geslenter het
in die lentereën;
waar meisies lank na middernag
nog deur die vensters loer
en dromend luister na die lied
van elke troebadoer.

Studentelewe. Koos du Plessis laat dit so onskuldig klink. My ouma het hier studeer. Sy’t nog in die Ou Letteregebou klasgedraf, in die dertigs. Haar pa (m.a.w. my oupagrootjie) het voor haar hier studeer, rondom 1904, aan die destydse Normaalkollege. Dis nou by die Universiteit van Pretoria geïnkorporeer. My ouers was hier in die sestigs. In die vroeë negentigs het ek my eerste studies hier aangepak.

Pretoria, jakarandastad,
die tyd gaan gou verby
en daardie jare lê soos
ylblou berge agter my.
Maar steeds is ek die troebadoer
wat almal wil vertel
van jou, ou jakarandastad,
met sang en snarespel.

Vreemd om nou terug te wees. Die plek lyk so anders. Dan is daar Bernoldus Niemand se minder vleiende lied oor Pretoria:

Dagsê liewe mense, ek is vandag jul gids in Pretoria
Ons is opsoek na net een skoon bo-lip in Pretoria
Want dit is die stad met geen bo-lip glad, dis Pretoria
Orals in die strate loop die fans van country plate, dis Pretoria…

Die grootste Afrikaanse stad in die Suidelike halfrond!
Hoe verder ek loop, dan hoe minder raak my hoop, in Pretoria
Dit lyk vir my ʼn snor is meer nodig as ʼn tjor in Pretoria
Hulle ry ʼn Ford Snortina en hul eet snorgasbord in Pretoria
Ek soek nou al jare, vir ʼn man sonder die hare van Pretoria…

O red my, Liewe God, van die nare snorkomplot in Pretoria
As ek ʼn terroris was, sou ek ʼn snorbom ontwerp het, Pretoria
O Meneer Snôrtjé, ek sien jou weer en weer en weer in Pretoria
Dis iets in die lug, dit trek die hare uit jou gesig in Pretoria

Ek wonder of ek nog my vakterminologie in Afrikaans ken. Ek hou van Bernoldus Niemand se anglisismes. Van die beste Afrikaanse musiek is deur Engelssprekendes geskryf – James Phillips, David Kramer, Rian Malan. So, hier sit ek nou met my snor. Darem ʼn baard ook.

In Pretoria…

ʼn Kamer met ʼn parketvloer. Francois sit met kitaar en sing Koos du Plessis se “Skadu’s teen die muur”. Langs hom op die vloer lê ʼn kopie van Erfdeel – ʼn versamelbundel van al Koos du Plessis se lirieke en gedigte – asook Wynand, klaarblyklik dood of uitgepass.

Ek het baie van Johannes Kerkorrel se tribute aan Koos du Plessis gehou. Het Kerkorrel destyds die songs live gesien opvoer in Jargonelles in Brixton, Johannesburg.

Ek het ook baie van Battery 9 se weergawe van “Kouevuur” gehou. Het hulle dit live sien doen by Oppikoppi een Nuwejaar. Het begin dans – nog in my army boots – en nie opgehou tot vroeg die volgende oggend nie.

Dan is daar Gert Vlok Nel se afskeidslied aan Koos du Plessis – “Waarom ek roep na jou vanaand.” Ek het hom dit van agter my donkerbril hoor speel in ʼn tent – was dit Oppikoppi, Oudtshoorn?

En nou het Van Coke Kartel hierdie weergawe opgeneem en ʼn video daarvoor gemaak. Kyk dit hier.

Wynand Myburgh, Van Coke Kartel se baskitaarspeler, sê oor hulle weergawe van Skadu’s: “Ons vind aanklank by Koos se werk – en veral sy woorde. Ons het nog altyd van die song gehou en het gedink dit sal lekker werk met ʼn moderne klank.”

Oor die band se verwerking van Skadu’s sê Francois van Coke: “Die oorspronklike song is in ʼn majeur. Ons het dit na ʼn mineur verander want ons het gevind dit werk vir ons beter by die toon van die woorde.”

Ek hou ook baie daarvan en kan nie wag om te sien hoe hulle dit live doen nie.

Binnekort word ʼn versamelalbum van Koos du Plessis se musiek in Nederland uitgereik.

Wat is dit wat maak dat generasie op generasie steeds inspirasie vind in sy musiek?

Die een ding wat my steeds van Koos du Plessis verstom, is hoe hy musikale grense in Afrikaanse musiek oorbrug. Dink maar aan sy lied “Gebed,” wat keer op keer deur gospelsangers gesing word. Die mees oortuigende weergawe daarvan, dink ek, is egter Dozi s’n. Sy stem dra iets van die ware kwaliteit van die lied oor: ʼn Desperate kreet om hulp van ʼn alkoholis wat “elke afdraaipaadjie” kén – “elke keer het U my iewers kom haal, maak dit, Heer, die laaste maal.” Maar hy wéét dis nie die laaste maal nie.

Maar dis nie net skoolkore en gospelsangers wat deur Koos du Plessis betower word nie. Een van my gunsteling interpretasies van ʼn Koos Doep is Battery 9 se weergawe van “Kouevuur”. Paul Riekert gooi die wysie weg en werk net met die ritme van die liriek, een wat jy kan spoeg en grom. Absoluut asemrowend. Luister hier, sommer ook na “Lie if you have to”.

Dan het Johannes Kerkorrel ʼn hele CD met Koos du Plessis covers opgeneem. Hy het dit weer op sy manier geïnterpreteer, iets waaroor ek baie dankbaar is, aangesien Kerkorrel een van die groot geeste van een van die ander rewolusies in Afrikaanse musiek was. Ek is bly hy het op so ʼn manier hulde gebring aan ʼn voorganger.

Dan is daar natuurlik Gert Vlok Nel se pragtige afskeid aan Koos du Plessis – “Waarom ek roep na jou vanaand”… “Gert bo die grond roep na Koos onder die grond, kom in Koos, kom in, kom in…”

En nou voeg Francois van Coke ʼn nuwe generasie se stem by die res van die left field koor wat Koos du Plessis se songs laat aanhou sing. Nóg een van die voorlopers van ʼn nuwe rewolusie in Afrikaanse musiek. ʼn Nuwe interpretasie van “Skadu’s teen die muur” is te vinde op Van Coke Kartel se pas uitgereikte CD Skop, skiet en donner. Van Coke Kartel is die meer ongeskikte off shoot van Fokofpolisiekar, maar met hierdie album doen hulle amper wat die Fokofs met Monoloog in stereo gedoen het. Hulle gebruik akoestiese kitare en minder aggressiewe klanke. In sommige gevalle gebruik hulle geprogrammeerde perkussie en ander klanke. Ek dink ek hou daarvan.

Benewens “Skadu’s teen die muur” is daar twee ander covers – vreemde keuses – “Maniac”, wat in die 80s in fliek Flashdance te hore was, en JJ Cale se “Cocaine” uit die 70s. Ek weet nie heeltemal hoe diep Van Coke Kartel se tonge in hulle kieste met hierdie keuses sit nie, of selfs in wie se kieste hulle hul tonge ingedruk het nie. Maar van een ding is ek seker. Ek hou baie van hulle weergawe van “Skadu’s teen die muur”. Hulle maak ʼn anthem van ʼn bitter siniese liriek.