Leon Retief. Boekhou en poësie
Tuesday, February 16th, 2016Boekhou en poësie
“The ideal scientist thinks like a poet, works like a bookkeeper, and, all too rarely, writes like a journalist.”
EO Wilson.
een plus een …
niks te sê vir hierdie dag
want eintlik het ek deesdae
slegs ’n boekhouerkop
styf vasgeskroef op ’n nek
wat een plus een of twee of drie
se kant toe buig
vingers
wat die in of uit
op rekenaars moet balanseer.
niks te sê nie.
maar ek luister na Chopin.
ja, dit doen ek wel
met my boekhouerkop –
sy nokturnes minuskule kwiltstekies
wat fakture en kwotasies netjies inklavier
wat my dag se payouts so perfek laat klop.
o luister na die ligte
kasregisters van Chopin!
asof son soos klank die bome krediteer
asof hierdie winter sy laaste blare
uit konfetti-kringe waai.
en ek sien die eekhoring op die muur
sy stert wat optel aftrek wip en deel.
daar is wins in die natuur wil ek sing!
voordat ek weer onthuts onthou
van menslike verlies
wat begin by een plus een
dan twee of drie
en later tot die dood toe
geheel en al ’n miljoen te veel.
[Uit: Marlise Joubert, passies en passasies, Protea Boekhuis, 2007]
As ek reg onthou was dit Lina Spies wat gesê het dat daar nie so iets soos swak poësie is nie. Of dan woorde wat min of meer so iets beteken. Ek is nie in staat om daaroor met haar te argumenteer nie alhoewel daar tog seker ’n skeidslyn is waar goeie poësie die grens oorsteek na minder goeie digkuns – maar darem steeds digkuns bly.
Is daar so iets soos swak natuurwetenskap, in die sin dat dit steeds wetenskap is maar nie “goeie” wetenskap nie? Ek bedoel wetenskap hier nie net in die sin van waarnemings wat so korrek is as wat die meetinstrumente toelaat nie maar ook die teorieë wat rondom die waarnemings gebou word. Ptolemeïese kosmologie byvoorbeeld was beslis verkeerd in ag genome wat ons vandag weet maar daar was destyds geen empiriese of selfs eers teoretiese wyse waarop onderskei kon word tussen Ptolemeïese en die later Kopernikaanse sisteem nie. Dit was die beste wat destyds beskikbaar was, het net soos van enige goeie teorie verwag word voorspellings gemaak wat net so akkuraat was soos die Kopernikaanse teorie van eeue later.
Terwyl Ptolemeus se sisteem vandag tereg net as ’n historiese interessantheid beskou word en niks meer nie was dit beslis “goeie” wetenskap vir daardie tyd. Mens moet in ag neem dat daar niks mee verkeerd is as ’n eens algemeen aanvaarde teorie mettertyd verwerp word nie.Dit is per slot van rekening een van die basiese kenmerke van die natuurwetenskappe dat enige en elke teorie voortdurend aan ondersoek onderwerp moet kan word en dat daardie teorieë wat op die lang duur nie die mas opkom nie moet ondergaan.
Ptolemeus het sy teorie geboekstaaf in wat vandag beter bekend is onder die Arabiese titel al-majisṭī (المجسطي), verengels na Almagest, oorspronklik bekend as die Μαθηματικὴ Σύνταξις (nie dat ek nou Grieks of Arabies verstaan nie né, net ingeval iemand gewonder het) of in Latyn as die Syntaxis Mathematica.
Of Ptolemeus soos ’n joernalis geskryf het sal ek nou nie weet nie want ek het nooit sy Almagest gelees nie maar hy het beslis soos ’n boekhouer te werk gegaan met die noukeurige ontwikkeling van sy teorie se besonderhede. Daar was egter meer as net eksakte berekeninge (wat op sig self mooi kan wees) betrokke: ek het ’n sterk vermoede dat hy die siel van ’n digter gehad het: “ Wanneer ek die wentelende sirkels van die sterre opsoek dan raak my voete nie meer grond nie, maar sy aan sy met Zeus drink ek ambrosia, die voedsel van die gode.” Ek dink ek verstaan wat hy bedoel het want wanneer mens ’n wetenskaplike teorie kan begryp dan is dit aansienlik meer as net ’n kille versameling syfers of grafieke op ’n bladsy. ’n Mens (of dan ek in elk geval) kry inderdaad die gevoel dat jy in aanraking is met iets mooi en inspirerend, iets wat mens ’n “high” gee al het jy dit nie self uitgedink nie. En dis nie eers nodig dat so ’n teorie aardskuddend moet wees nie – dit moet maar net “mooi” wees.
Kopernikus, Newton en later Einstein se esteties meer bevredigende teorieë (sien die pas bevestigde gravitasiegolwe) het Ptolemeus later gedemoveer tot ’n voetnota in die geskiedenis maar dit doen nie noodwendig afbreuk aan die bekoorlikheid van sy kosmologie nie, solank mens dit sien vir wat dit is.
Drie van die simpelste gedigte oor die natuurwetenskappe wat ek ken, tematies gesproke, is diè van Poe, Whitman en Keats.
When I heard the learn’d astronomer
When I heard the learn’d astronomer
When the proofs, the figures, were arranged in columns before me,
When I was shown the charts and diagrams, to add, divide, and measure them,
When I sitting heard the astronomer where he lectured with much applause in the lecture room,
How soon unaccountable I became tired and sick,
Till rising and gliding out I wander’d off by myself,
In the mystical moist night air, and from time to time,
Look’d up in perfect silence at the stars.
Deur Walt Whitman – of dalk moet mens liewer met betrekking tot bostaande gedig sê Walt Shitman. Dieselfde geld vir Poe se Sonnet to Science en Keats se Do Not All Charms Fly. Nie dat John Updike nou juis veel beter is nie:
Cosmic Gall
Neutrinos they are very small.
They have no charge and have no mass
And do not interact at all.
The earth is just a silly ball
To them, through which they simply pass,
Like dustmaids down a drafty hall
Or photons through a sheet of glass.
They snub the most exquisite gas,
Ignore the most substantial wall,
Cold-shoulder steel and sounding brass,
Insult the stallion in his stall,
And, scorning barriers of class,
Infiltrate you and me! Like tall
And painless guillotines, they fall
Down through our heads into the grass.
At night, they enter at Nepal
And pierce the lover and his lass
From underneath the bed – you call
It wonderful; I call it crass.
Bogenoemde gedig moet ek byvoeg is geskryf voordat daar vasgestel is dat neutrinos inderdaad ’n baie klein massa besit. Dit daar gelaat, so… wat probeer Updike ons nou juis vertel? Dat ’n natuurlike verskynsel kras is?
Terwyl “regte” digters darem (hopelik) meestal goeie poësie lewer is dit nie onbekend dat natuurwetenskaplikes ook hul hand aan die digkuns waag nie – meestal, moet ek ongelukkig byvoeg, met minder as gelukkige gevolge en ek het ’n sterk vermoede dat Lina Spies meeste van hul pogings heel tereg nie as poësie sal beskou nie. Die twee bekendste voorbeelde van beroemde wetenskaplikes waarvan ek weet was fisici: James Clerk Maxwell en Richard Feynman, laasgenoemde beslis een van die grootste teoretiese fisici van die vorige eeu. Hier is een van Feynman se, um, gedigte (ek kan erger voorbeelde noem):
Untitled
Richard Feynman
There are the rushing waves…
mountains of molecules,
each stupidly minding its own business…
trillions apart
…yet forming white surf in unison.
Ages on ages…
before any eyes could see…
year after year…
thunderously pounding the shore as now.
For whom, for what?
…on a dead planet
with no life to entertain.
Never at rest…
tortured by energy…
wasted prodigiously by the sun…
poured into space.
A mite makes the sea roar.
Deep in the sea,
all molecules repeat
the patterns of another
till complex new ones are formed.
They make others like themselves…
and a new dance starts.
Growing in size and complexity…
living things,
masses of atoms,
DNA, protein…
dancing a pattern ever more intricate.
Out of the cradle
onto dry land…
here it is standing…
atoms with consciousness
…matter with curiosity.
Stands at the sea…
wonders at wondering… I…
a universe of atoms…
an atom in the universe.
Ongelukkig is dit so dat sommige waarnemings en teorieë in die natuurwetenskappe so min of meer vergelyk kan word met swak poësie. Daar is heelwat voorbeelde van wetenskaplikes wat teorieë die lig laat sien en wat mens alleen as “batshit crazy” kan beskryf – om nou ’n, vir my baie beskrywende, Engelse uitdrukking te gebruik. Alhoewel hulle in die minderheid is, moet ek regverdigheidshalwe darem seker een voorbeeld noem. Koue fusie sal seker in almal se gedagtes opkom maar na my mening kom die eer vir die beste voorbeeld toe aan professor Prosper-René Blondlot van die universiteit van Nancy in Frankryk.
Wetenskaplike navorsing geskied nie in ’n vakuum nie en Blondlot se verbeeldingsvlugte, in konteks gesien, toon dat daar vir hom meer op die spel was as net persoonlike roem. Frankryk moes in die fin de siècle nog die bitter nederlaag van dertig jaar tevore teen Pruise verwerk. Dit, tesame met talle opspraakwekkende bevindings deur veral Duitse en Britse wetenskaplikes, het veroorsaak dat feitlik enige ontdekking deur Franse wetenskaplikes disproporsionele roem in Frankryk geniet het.
Blondlot het tydens sy eksperimente met X-strale klein variasies in die helderheid van boogvonking opgemerk en besluit dat dit te wyte is aan ’n onbekende tipe elektromagnetiese radiasie wat hy ter ere van sy universiteit N-strale gedoop het. Die strale se effek kon op fluoresserende skerms waargeneem word maar die effek was so gering dat die eksperimente in ’n pikdonker kamer gedoen moes word.
Blondlot se eksperimente is deur baie van sy eweknieë herhaal maar in die oorgrote meerderheid van gevalle kon sy resultate nie bevestig word nie. Veral Britse en Duitse navorsers het negatiewe resultate publiseer, terwyl die enkele positiewe bevindings grotendeels uit Franse laboratoriums (en veral uit Nancy) afkomstig was. Die hele aangeleentheid het later chauvinistiese kleure begin kry toe sommige Franse wetenskaplikes snedige opmerkings begin maak het oor Teutone wat weens hul dieet van suurkool en bier nie oor dieselfde diskriminasievermoë beskik as die meer verfynde Franse nie.
Die dispuut is op ’n komies eenvoudige wyse opgelos deur RW Wood, ’n fisikus van Baltimore. Hy het ’n demonstrasie van N-strale in Blondlot se laboratorium bygewoon. Volgens die Franse wetenskaplikes het die helderheid van die boogvonk gevarieer wanneer een van hulle sy hand tussen die bron van die N-strale en die skerm gehou het. Die Amerikaner kon geen verskil sien nie. Sy oë is nie sensitief genoeg nie het sy gashere verklaar. Wood het voorgestel dat hy sy eie hand gebruik. In die donkerte kon niemand sien waar sy hand is nie en was daar geen ooreenstemming tussen die waargenome helderheid van die boogvonk en sy hand se posisie nie.
’n Demonstrasie van N-strale se “spektrum” het gevolg. Die strale is deur ’n aluminiumprisma gestuur wat dit, volgens Blondlot, opgebreek het in sewe golflengtes wat op ’n fluoresserende skerm sigbaar was. Wood het skelmpies die prisma in sy sak gesteek. Die Franse eksperimenteerders het doodgelukkig voortgegaan om die spektrum van die N-strale aan Wood te beskryf.
Wood het sy bevindings geboekstaaf in ’n brief aan Nature, destyds reeds een van die toonaangewende wetenskaplike joernale in die wêreld. Sy gevolgtrekking was vernietigend: elkeen van die Nancy-eksperimenteerders was “in some way deluded.” N-strale is onmiddelik tot vergetelheid gedoem.
’n Mens moet met Blondlot simpatie hê. Hy was eerlik, maar kon nie aan homself erken dat sy geliefde N-strale slegs ’n hersenskim was nie. Die verhouding tussen hom en sy laboratorium-assistente was een van wedersydse vertroue. Hulle het so vas aan die professor se genialiteit geglo dat hulle onbewustelik die resultate wat hy wou hê gereproduseer het terwyl Blondlot hul resultate (en sy eie idees) sonder enige voorbehoud aanvaar het. Dit is seker maar ook op ander gebiede buite die wetenskappe so.
“The first principle is that you must not fool yourself and you are the easiest person to fool.” Richard Feynman.
Blondlot het in 1909 afgetree. Na sy dood in 1930 het sy dokumente getoon dat hy jare nadat hy amptelik die tuig neergelê het steeds eksperimente op N-strale uitgevoer het. Ek vermoed dat daar nogal ’n ooreenkoms is tussen Blondlot en sommige (meestal selfgepubliseerde) digters…
Wood het belangrike bydraes op die gebied van optika gelewer alhoewel sy naam vandag skaars meer bekend is. Hy het graag die inwoners van Baltimore laat skrik deur na ’n reënbui in waterpoeletjies te spoeg terwyl hy ongesiens ’n stukkie natrium in die water gooi. Suiwer natrium ontplof met ’n helder geel vlam wanneer dit met water in aanraking kom. Hy het ook twee wetenskapfiksie-romans geskryf asook ’n boekie kort versies gepubliseer en self die illustrasies geteken. Hier is een rympie:
The Parrot and the Carrot you may easily confound,
They’re very much alike in looks and similar in sound.
We recognise the Parrot by his clear articulation,
For Carrots are unable to engage in conversation.
Physics
How many suns
will cross its coign
before the last
freeze? What
pennywhistle
spun its point
on the glass
breeze? Whose
airs are loosened
in the pane
like miniature
degrees, where
breath condenses
into rain
among the apple
trees? Here
tesserae
have turned to earth,
here blossoms may
attend to birth
as sun becoming
leaves; here
branches seem
to lead the glass,
whose scenes compose
as seasons pass,
the lifetime, piece
by piece…. A sphere
*
Begins and ends:
suppose, as glaciers
drop their catch,
as memory’s
a ragged seine,
as grain by grain
a dead morraine
the sky is softly
sifting ash,
as constellations
each rescind
to embers, umbral
lees—alas,
the crown lens
will surely tear
to end the long,
sweet refrain
of sun to moon
to sun again,
of E from M
C2—
and then what breath
once shaped the pane
may lose itself
(we pray) in airs
our children, too,
had breathed in time,
and theirs, and theirs.
*
If oracles
recall in riddles
orreries
in orreries,
the quantum of
the apple’s arc
the piper’s tune,
the dancer’s turning
crown of sonnets
in the dark
by starlight ground
between the querns
spun wither shins
of dawn and dusk
to wreathe a green
and weathered earth—
it’s moonshine, love,
and loneliness.
Do loony jigs
unwind the suns?
Might jugglers drop them
every one?
Are seeds resewn,
or tales respun?
When pipers stop
to play the bones
the very stones
are left undone.
*
To please the Sphinx
all life unreels
through black magnetic
stone-strewn fields
where pitchblende blinks
its slow decay
tic-tic-tic
de-lightedly
by alpha, beta,
gamma, delta—
time dilates
and starlight bends
in gravity
like roundelays.
All light, partic-
ulate, licks out
one way, in waves;
electric clouds
expand in spheres
whose uncracked shells
concentrically
unrecalled
across the parsecs
and the years
ring out, shift red
(like Hell), disperse
the edges of
the universe—
*
Eclectic quarks
a dish collects
to parse into
initial text—
miraculous,
exotic sky!—
a Book of Kells
whose quirkish tale
in optical
if stale effects
is mirrored in
the lemur’s eye,
as through the hatchling’s
candled egg
comes first light to
the cockerel—
As Sol dissolves
against the clock,
and seismographic
needles track,
and continents
incline to raft,
uranium
sines off to lead
or raindrops pock
a full carafe
to lilypads
inside the head—
*
Assymmetries:
no wave contracts—
a tracer’s seam-
less, sequinned O,
or stoned window’s
cataract—
What echoes in
the ears of bats,
frail globes of light
colliding back?
Kaleidoscopes
reshuffle shards,
toc, starred;
tic, intact—
let’s retrodict
the apple’s fall,
the reel’s hiss,
the needle’s spin;
the pin-gears on
the color wheel
feel artificial
after all;
let’s kiss the dice
behind the eyes
and finish this
where it begins—
the empyrean’s
synchesis:
*
Now ask why seasons
follow sequence,
green to red
or red to blue,
while life re-seeds
back through the snow
like pattern bleeding
into hue;
how particles
of colored sand
sift back a shaman’s
circling fist,
as first riddled
suns-at-seed
spun out this creaking
artifice—
Would sonnets turned
at light speed
cooper square
in their vitrines?
Or meter’s super-
sonics trace
a breath against
a mirrorscape
where starlight’s slow
as clotted cream,
and every scheme
anticipates?
*
A stich in time:
where earth has cooled,
antique tectonic
shelves awash
in tepid seas
whose milky chyme
has knit such spiral
molecules
as struck off copies
of themselves
(O miracle!)—
and what’s occurred
but stray elec-
trical discharge
between some cloud
and neaping tide
still arcs inside
the notochord….
Who knows when first
aortic arches
registered
an ocean’s surge,
or slipped awake
or stirred asleep;
how many tides
had ebbed until
the tiny seahorse
heart could leap?
*
And here Odysseus’
dazzled seas,
his charts, his quilled
geodesy:
where suns have fallen
grain by grain—
according to
what codicil?—
like yellow pollens,
sill and pane;
where Coriolis
forces cause
the cosmic dust
to curl down drains
whose gravities
call back for us
across the years,
like sea to rain….
Where, streaming tails
of phosphorus
dead-center through
the Ferris whorls
and net-work of
the window’s seine,
white moons like minnows
slip its sash
into the seiche
inside the brain—
*
A seer’s odd
sensation: say
why dawn should follow
each saccade,
Charybdis’ widened
irides
contract again
from west to east,
a narrow-waisted
fall of sand
or hollow winestem
once released
between two fingers
of what hand,
its syrinx sounding
centuries….
And here the Masters
of Lascaux
pinched out an earth
and shaped a sky
inside a mountain
years ago—
time out of mind,
we say—just so,
rebounding echoes
fade to rhyme
across an inch,
an age, and die—
*
Of course he’s blind,
whose achromatic
lenses frame
his myths around
a perfect scale
of azimuths
and measured time—
touch the braille:
a moth wing brushed
to prism’s flame,
a telescope’s
collapsing torch
astronomers
routinely scry,
or pipers, jack-tars,
all the same:
to ask true numbers
of the night,
to know the cauter
of the day—
one star resolving,
silver, high,
another disk,
another, then
a cataract
of viscous light,
a stack of coins
against the eye—
*
And what attractive
force is this?
Coincidence,
et cetera—
full moons inset
and stacked like plates;
the planets nested
flat as spoons—
a satyr-play.
Ah, love, instead,
let’s study love;
it’s getting late.
As geomantic
curvatures
may cup the clanking
cosmos in,
a sparking censer’s
pendulous
and fragrant arc—
as space depends
on fob-chains which,
if charmed and real
are wholly im-
material—
then we, I think,
are amateurs,
and life a mys-
tery to feel:
*
If jugglers are
geometers
and pennywhistles
cost a dime;
if planets on
their abacus
click back to us,
tic back, because
the open skies
in memory
are perpendic-
ular to time—
one purple night’s
a gemmary
of all nights figured
by design
across our sleep
in ores as rare
as any dust-motes
in the mine
of empty space—
an orrery
whose imperfection
in the mind
of which jongleur
you’ve married (who?)
reflects in these
beriddled lines:
*
As ephemer-
ides of blue
and red and green
are held apart
caparisoning
simple truth
seen bending through
the prism’s bars—
as light unrav-
elling reveals
such orreries,
ascending, starred,
as unify
into a field
where dream dilates
and glass extrudes
and sonnets draw
like taffy through
a compass-needle’s
eye—this chart
is scanned in light
of you, of you,
the physics he’s
accustomed to,
the gravity
against his heart,
whose art again
begins for you.
– Richard Kenney
© Leon Retief / 2016