Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

 

 

Aarde na firmament

Lina Spies

 

Die meeste gedigte in die bundel is in die inperkingstyd geskryf en spreek van ’n hernude band met die aarde. Daarmee saam kom die digter se jare lange waardering vir klassieke musiek en letterkunde. Elke gedig verwoord ’n eg menslike ervaring met ’n inherente ritme en musikaliteit.

Oor die outeur

Lina Spies is ’n digter en ’n letterkundige. Aan die Universiteit van Stellenbosch het D. J. Opperman haar mentor geword. Sy studeer ook aan die Vrije Universiteit (Amsterdam) in die Nederlandse Taal- en Letterkunde en promoveer in 1982 aan die Universiteit van Pretoria met ’n proefskrif oor D. J. Opperman. By die US, was sy professor vanaf 1987 tot 1999.

 

 

Prof. dr. Lina Spies

D. J. Opperman-gedenklesing

23 September 2011

 

Dames en here

Die metafoor waarvan ek uitgaan by geleentheid van vanaand se gedenklesing oor die religieuse motief in die poësie van D. J. Opperman kom uit die gedig “Wederkoms” in sy bundel, Dolosse. Die betekenis van dié metafoor van ‘n “magtige magneet” vir God kan eers duidelik word uit die konteks van die gedig, die bundel waaruit dit kom en die digter se oeuvre. Opperman gebruik dié metafoor op ‘n laat en rype stadium van sy digterskap. By die publikasie van Dolosse, sy sesde bundel, was hy nege-en-veertig en ‘n erkende digter met ‘n indrukwekkende oeuvre. ‘n Voorlopige interpretasie van dié metafoor kan ‘n mens wel aflei uit die woordeboekbetekenis van “magneet”. Ter sake is die vermoë van ‘n magneet om yster binne sy omringende magnetiese veld na hom aan te trek en om op of naby die aarde rigtingaanduidend aangewend te word (vgl. WAT). God of hulle beeld van God het inderdaad vir gelowiges die magnetiese vermoë om hulle na Hom aan te trek en rigting te gee aan hulle lewens. Of Opperman enigsins hierdie betekenis aan God gee, sal uit my lesing moet blyk.

Ek trek in my bespreking van die religieuse motief by Opperman die lyn vanaf sy debuut Heilige beeste (1945) na sy tweede bundel Negester oor Ninevé (1947) en vandaar deur na Dolosse (1963) en betrek in my bespreking gedigte in die drie bundels wat sy religie belig. My keuse is gemotiveerd, maar ander bundels en gedigte sou hulle ook kon leen tot die vasstelling van so ‘n ontwikkelingslyn in Opperman se oeuvre. Dit is opvallend dat sy “talent vir die geloof”, wat volgens post-modernistiese opvattings nie alle mense het nie, van die meeste literatore nie ernstige aandag gekry het nie. Daar is daaraan verbygegaan ten gunste van konsentrasie op vormlike aspekte: Opperman se rymvondse, sy oorspronklike metafore en sy vernuftige konstruksie van ‘n gedig tot ‘n hegte patroon van versreëls en strofes. Wat dikwels daarby vergeet is, is dat die vorm en inhoud van ‘n gedig tegelykertyd ontstaan en onafskeibaar is; dat mens inderdaad met die Nederlandse digter J. C. Bloem moet saamstem dat die vorm van die gedig sy inhoud is (1969: 17) en dat jy nie die een kan bespreek los van die ander nie.

Daarbenewens het Opperman gedebuteer nadat die digters van Dertig die vernuwing in die Afrikaanse poësie wat hulle bewus nagestreef het, verwesenlik het en hulle bundels wat die hoogtepunte van dié vernuwing verteenwoordig het, reeds verskyn het. Die kritici wat dikwels met skok kennis geneem het van die argumentatiewe en strydvaardige geloof van die Dertigers het die inhoud van Opperman se religieuse verse waarskynlik minder ernstig opgeneem deurdat hy bewus wegbeweeg het van die belydenisvers van Dertig na ‘n vers waarin die digter deur ‘n skuilfiguur praat. Uitdrukking deur middel van ‘n “objective correlative”, om die bekende term van T. S. Eliot te gebruik, beteken dat die leser nie geneig sal wees om wat ook al op dié wyse aan die orde gestel word – onder andere geloofsoortuigings en -ervarings – direk op die digter as persoon te betrek nie.

Opperman debuteer in 1945 met die omvangryke bundel Heilige beeste wat die resultaat was van sy keuse uit gedigte wat in die loop van ongeveer dertien jaar ontstaan het. By dié keuse moes hy reeds oor ‘n insig in die aard van sy digterskap beskik het waarvan die apart afgedrukte titelgedig as inleding tot die bundel inderdaad getuig. Hy identifiseer in dié gedig die drie motiewe wat die essensiële inhoud van sy bundel en sy digterskap uitmaak: die aardse, die erotiese en die religieuse. Die Zoeloewagter wat as ‘n ek-spreker in die titelgedig die woord voer, word in die slotstrofe die gestalte van die digter:

Dit is my laaste besit

wat ek bedags langs die Taka verdedig

en snags in die kraal tussen kiepersol en klip:

 

hulle wat wei

waar die hadida in die noorsboom wag

bo peule, miershoop en gras;

 

hulle wat afhanklik is

van die bul wat die sand krap

en die reuk van die koei nog vat;

 

hulle wat afstam

van kuddes deur dansende impi’s omring

in die koningskrale van Senzangakoma en Dingaan;

 

hulle my drie drifte:

die aardse, die vrou en die Groot-Groot-Gees

oor die kraal tussen kiepersol en klip.

 

Die vraag wat ek wil probeer beantwoord in hierdie bespreking is hoe Opperman se siening van die Groot-Groot-Gees en sy verhouding met Hom verwesenlik word in die kraal van sy poësie en hoe impulse van buite die kraal – uit sy huislike opvoeding, die geloofstradisie waartoe hy behoort het, die Bybel en sy eie ervaring – daarop invloed uitgeoefen het.

Opperman was, soos die generasie Afrikaners waartoe hy behoort het, Bybelsgevorm en uit sy oeuvre blyk by herhaling hoe goed hy die Bybel geken het. Waar hy dit het oor die vernuwende aard van die religie van die Dertigers in vergelyking met die ouer Afrikaanse poësie sê hy in sy seminale studie Digters van Dertig: “Ook is daar oor die godsdiens taamlik vaag, algemeen en dogmavas geskryf. Verder is daar geswyg en berus; die twyfel en die menslike worsteling in gebed met die Heer is skaars aangevoer – al ken ons volk dit, al ken hy voorbeelde uit die Bybel, soos Jakob wat met die Engel worstel, Job se ‘twis’ met die Almagtige . . .” (1962: 53). Opperman wys ook daarop dat die “geding met God” by die Louws ‘n “hoogtepunt bereik” en voeg by: “[A]l word dit nie by ander digters ‘n geding nie, worstel die meerderheid van hulle om godsdienstige helderheid” (1962: 53). Hy was ook bekend met die opvattings van prof. Johannes du Plessis van die Teologiese seminarium op Stellenbosch wat hy uitgespreek het in sy maandblad Het Zoeklicht en van die invloed daarvan op die Dertigers. Opperman (1962: 26) wys onder andere op Du Plessis se siening dat die Bybel “nie oral onfeilbaar geïnspireer is nie.”

Du Plessis se opvattings is doodgedruk toe die hof hom onskuldig bevind maar die Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk hom ontslaan het. Die Bybel is daarna uitgelewer aan fundamentalistiese interpretasies waaroor eers nou in die post-modernisme weer debat gevoer word. Hedendaagse post-modernistiese interpretasies van Bybelverhale en -boeke deur literatore en teoloë met die gebruikmaking van literêre stratagieë was nie tot Opperman se beskikking nie. Waar dit vir my duidelik is dat Bybelverhale ‘n ryk bron vir Opperman se religieuse poësie was, kan ek my voorstel dat hy ruimskoots daaruit sou kon put. Ek self is in die gelukkige posisie dat sodanige bronne wel tot my beskikking is vir my interpretasie van sy religieuse gedigte. Karen Armstrong se uitgebreide essay In the Beginning: A New Interpretation of Genesis het my insigte gegee in gedigte in Opperman se eerste twee bundels waarvoor juis Genesis ‘n bronteks was.

Opperman se konflikterende siening van die aarde en die Skepper kan ‘n mens terugvoer na die twee teenstrydige skeppingsverhale waarmee Genesis begin. Die eerste skeppingsverhaal dateer uit die sesde eeu vhj deur ‘n skrywer by teoloë bekend as P, verwysend na die priesterskool waartoe hy behoort het. P noem God sonder verduideliking op sy formele heilige naam Elohim. Hy is die almagtige, transendente, liefdevolle God van die klassieke teïsme. Ná hierdie weergawe het die redakteurs van die Bybel ‘n ander vroeëre skeppingsverhaal geplaas, beginnend by Genesis 2:4, geskryf deur ‘n outeur (of skool van outeurs), bekend as J, omdat hy/hulle verkies om God Jahwé te noem; die naam waarop God Hom aan Moses openbaar het. Dit is ‘n veel komplekser verhaal waarin God op veel gespanner voet met sy skepping en die mens staan.

Die God wat in die gedig “Kontrak” waarmee die eerste afdeling van Heilige beeste ‘n aanvang neem deur ‘n geweldsdaad die aarde skep, is nie die God van die eerste skeppingsverhaal nie:

U het die wêreld oopgeskiet

tot grot en gramadoela;

 

toe die blaar en riet,

U arbeiders gestuur; wortels

wat nederig werk, die mier

 

wat stokkies dra

en beitelpunt van die rivier.

 

U droom met dinamiet

en laat aan arbeiders

die besonderhede en verdriet.

 

Die aarde word in hierdie gedig onmiddellik deur God se skeppingsdaad ontneem van sy paradyslike aard sodat dit “dorings en distels sal voortbring” (Gen. 3:18) en die mens lewenslank “met moeite daarvan sal eet” (Gen. 3:17). Dis die God van die tweede skeppingsverhaal wat in Opperman se gedig ‘n kontrak sluit met die mens as arbeider wat die gramadoelas moet bewerk tot land. Hy moet die opdrag uitvoer binne die evolusionistiese proses in die skepping waarin hy opgeneem is en waarvan “grot” en “gramadoelas” die primitiewe stadium suggereer. Die mens is nie die enigste arbeider wat deur God “gestuur” word nie; hy is by implikasie in die dier- en planteryk die medewerker van “wortels”, “mier” en “beitelpunt van die rivier”. Die metafoor “beitelpunt” suggereer die  onophoudelike metamorfose in die natuur wat nie sonder pyn geskied nie.

In sy interpretasie van “Kontrak” volstaan Kannemeyer met die idee van ‘n deïstiese Godheid wat die wêreld “met gemak” geskep het en die “besonderhede en verdriet” aan sy “arbeiders” oorgelaat het en konsentreer dan op hoe dié idee poëties uitdrukking vind: “Hierdie stille verwyt word egter deur middel van konkrete beelding van die natuurdinge in ‘n dramatiese progressie . . . met die gebruik van verassende metafore gegee . . .” (1979: 15;my kursivering). Die God van “Kontrak” het inderdaad soos meerdere gedigte in Heilige beeste sterk deïstiese trekke. Die vraag is egter of Opperman se Godsbeskouing deur en deur deïsties is. Die “deïsme” erken dat God die Skepper is maar nadat Hy geskep het, Hom nie meer met die geskape werklikheid inlaat nie (vgl. WAT). Kannemeyer impliseer ook in ooreenstemming met die deïsme dat God vir Opperman onpersoonlik is deur deurgaans nie na “God” nie, maar na die “Godheid” te verwys. “Kontrak” neem egter die vorm aan van ‘n gesprek met God wat die gebedsvorm benader deur die aanspreekvorm U waarmee die sinseenheid in elke strofe begin. Die mens kan nie ‘n onpersoonlike God aanspreek en Hom ook niks verwyt nie. Die God wat hier verwyt word, is die God wat Hom van die mens gedistansieer het deur Hom uit Eden weg te stuur en so sy intieme relasie met hom verbreek het, maar met wie die mens nog in gesprek kan tree.

In die gedig “Sarkofaag” wat op “Kontrak” volg, is die “gat” wat “honderde bandiete” reeds jare lank grawe in skelle kontras met die “grot” wat God moeiteloos “oopskiet”. Werk wat die mens tiranniseer, maak hom nie net tot ‘n bandiet in letterlike sin nie en ook nie net in die stad nie; hy word die gevangene van werk waarvan hy nie die sin insien nie. As stadsarbeider word hy uitgelewer aan ontmenslikende sleur en as landbouer lewer sy bewerking van die aarde nie altyd die verwagte vrug op nie. Die boer het as arbeider sy eie “besonderhede en verdriet”; hy staan ook binne die kontrak wat God die Skepper met sy skepsels gesluit het. Die tema van vergeefse arbeid kom in die siklus “Stelsel” (aanvanklik getiteld “Kleinboer”) in die vierde kwatryn wat ook die titel verklaar, eksplisiet tot uitdrukking:

Wat baat gebede, arbeid en gesaai

waar groter stelsels oor die enkling draai?

My goedversorgde koringland word deur

die wit koeëls van ‘n hemel afgemaai.

 

In die eerste skeppingsverhaal waarin Elohim in ‘n volkome harmonieuse verhouding tot alles wat Hy geskep het, staan, is daar ook geen sprake van die man wat eerste geskape is en die vrou eers daarna as ‘n hulp vir hom – sy ondergeskikte – nie; hier word hulle gelyktydig en gelykwaardig  geskape: “En God het die mens geskape na sy beeld; na die beeld van God het Hy hom geskape; man en vrou het hy hulle geskape. En God het hulle geseën . . .” (Gen. 1:27-28). In die tweede skeppingsverhaal word in plaas van ‘n seën ‘n vloek oor man en vrou uitgespreek: “Because they refused to accept the limitations of their existence, Adam and Eve had become a curse to one another and to their surroundings. The loss of blessing meant that they were no longer able to live productively and harmoniously in the world” (Armstrong 2011: 31).

Hierdie verlies aan die paradyslike harmonieuse verhouding stel Opperman ook voorop in die liefdesverse in afdeling II van Heilige beeste. Die teenpool van vervulling binne ‘n liefdes- en huweliksverhouding is ‘n verhoogde besef van eensaamheid by man en vrou. Ek gaan nie verder in op hierdie polêre spanningsverhouding tussen manlikheid en vroulikheid en tussen man en vrou in Opperman se omskepping van twee Griekse mites tot die sonnette “Echo en Narcissus” en “Daphne en Apollo” nie, maar staan eerder stil by Opperman se skepping van sy eie mite “Rodar en Yrsa”. Yrsa is ‘n Christen, Rodar ‘n Germaanse heiden. As hulle albei een aand die Germaanse god Thor “deur die takke” hoor “ruis”, beweeg dit Yrsa om as bekeerde Christen hom “van Christus en Sy sterwe aan ‘n kruis” te vertel. Rodar is ‘n Germaan en woedend en agterdogtig daag hy soos gebruiklik hierdie vreemde god uit. Sy spies blyk egter onmagtig teen dié mededinger en hy dwing Yrsa om “hom of die Gekruisigde te kies”. Soos in Opperman se omskepping van die twee Griekse mites, is die eindpunt van hierdie verhouding ook tragiese geskeidenheid: “Toe gaan hy eensaam weer sy eie gang / en snikkend het sy snags na hom verlang.” “Rodar en Yrsa” is glad nie op die vlak van die beste verse in Heilige beeste nie, inteendeel, dit is in der waarheid ‘n swakkerige vers, maar dit is belangrik vir Opperman se Godsbeskouing.

Die strydvaardige opstelling van Rodar teenoor die Gekruisigde is simptomaties van die gespanne verhouding waarin die digter tot Christus gestaan het. Dié verhouding vind uitdrukking in “Dertiende dissipel” waarin vereenselwiging met Christus, strydig met die dogma, nie ‘n versoening met God nie, maar juis ‘n vervreemding van Hom tot gevolg sal hê. Die harmonieuse verhouding tussen God, mens en dier van die eerste skeppingverhaal is vir goed versteur, maar soos wat God in Genesis betrokke bly by die mens, is Hy binne Opperman se siening van die verbond betrokke by alle geskapenes wat hulle paradyslike onskuld verloor het en kan Hy ook meeleef met die pyn van die dier. Dis juis die bewussyn van hierdie pyn wat van die digter ‘n “dertiende dissipel” maak. Die digter sluit hom aan by die Christelike tradisie: Hy is ‘n “dissipel”, ‘n volgeling van Jesus, maar nie “een van die twaalf” nie (‘n verwysing na Jesus se intieme dissipelkring tydens sy aardse omwandeling); hy loop buite die gewone orde. Die assosiasies van rampspoed en ongeluk verbonde aan die getal dertien speel natuurlik ook in op die begrip “dertiende dissipel”:

Toe die dassie huil onder die daeraad

het ek verskrik die skuiling by die kruis verlaat,

terug na U, o God, wat onvermoeid tot selfvolmaking

deur gestaltes van die aarde wring,

deur die geslote sluimer van die ysterklip, die tas

in trae ranke van die wildedruif, die slu-gekaste

oë van die mamba; terug om in alleengeveg

volgens my sterkte U verlossing te besleg.

Toe die dassie huil moes ek Sy kruis verlaat

want teenoor U was dit my lang verraad.

 

Dit is paradoksaal dat die ek-spreker juis met die koms van die lig bewus word van die pyn in die skepping en dié paradoks word versterk daardeur dat hy die “skuiling by die kruis” “verlaat” om terug te keer na God, want om by die kruis te wees, beteken vir die Christen om by God te wees. Nou word geïmpliseer dat die “skuiling by die kruis” ‘n wegwees van God is. “Skuiling” suggereer beskutting, beveiliging, en die wegkeer van die kruis is dan ook ‘n blootstelling aan die pyn in die skepping; ‘n toe-eiening deur die sprekende ek van die onveilige, pynlike selfvervolmakingsproses van ‘n worstelende God wat hy bespeur in al die skeppingsordes: anorganiese (“ysterklip”), organiese (“wildedruif”) en dierlike (“mamba”). Opperman gee in hierdie gedig duidelik sy geloof in evolusie te kenne, maar dan in die sin van ‘n goddelike worsteling na die volmaakte in die skepping. Hier is geen sprake van die transendente God van die eerste Bybelse skeppingsverhaal waarin God ‘n geordende wêreld binne ses dae tot stand bring en as volkome goed en voltooid verklaar voordat Hy op die sewende dag rus nie. God is immanent, maar sy immanensie gaan met worsteling en pyn gepaard waardeur Hy veel meer gemeen het met die God van die tweede skeppingsverhaal van Genesis.

Die digter wat voluit en sintuiglik lewe, kan by geen vaste geloofsoortuiging uitkom terwyl God se worstelinge in die skepping voortgaan nie. In die vierde afdeling van Heilige beeste bereik hy ‘n oplossing van sy innerlike spanninge as ‘n “dertiende dissipel” na aanleiding van die voorbeeld van die kunstenaarskap van die skilder Vincent van Gogh en die skilder-digter William Blake. Albei hierdie kunstenaars het ontdek dat nie die dogmatiese, kerklike godsdiens hulle weg tot God was nie, maar die kunstenaarskap. Opperman skep in sy sonnet “Vincent van Gogh” (kyk heelonder vir die volledige gedig) ‘n kontras tussen Van Gogh se tradisioneel-Christelike godsdiens as “miskende heilige” toe hy as sendeling in die Belgiese Borinage geveg het “teen die ellende / en die onreg in die krotte van die myn” (sy “dissipel”-skap) en sy diens aan God deur sy kuns wat God se worstelstryd in kleur en vorm vasgelê het (sy “dertiende dissipel”-skap).

Vir Opperman was Blake se poësie belangrik, onder andere omdat sy belangstelling in die spiritisme en mediumistiese impulse vir sy poësie geword het, maar veral omdat D. J. Opperman sr. ‘n oortuigde spiritus was. Van huis uit was Opperman dus vertroud met die spiritisme wat ruimte gelaat het vir ander opvattings oor die hiernamaals as wat ‘n streng Christelike opvoeding toelaat. Opperman het sy vader se vormende invloed op hom hooggeag en belanggestel in sy spiritisme, maar skepties daarteenoor gestaan. Die elegiese vers “Nagedagtenis aan my vader” (kyk heelonder vir die volledige gedig) speel nogtans in op die moontlikheid dat die tasbare en sigbare werklikheid met die onsigbare geesteswêreld in aanraking kan kom; dat die “duskant”(die “Diesseits”) met die “anderkant” (die “Jenseits”) één kan word in ‘n vader en seun se momentele ontmoeting met mekaar. Die grens tussen die buite- en die binnewêreld vervaag letterlik in die gedig deurdat dit reën en die binnenshuise digter deur die ruit slegs die vervloeiende buitewêreld kan waarneem:

Buite

waai ‘n vaal misreën, en teen die ruite

buig rooi huise en die silwer eike skeef

in druppels wat vergly . . .

 

Ná die beskrywing van die onbelynde indrukke van buitedinge in die glans van die druppende reën, spreek die digter sy vroeëre sekerheid uit oor die bestaan van ‘n geesteswêreld soos wat sy vader daaraan geglo het: “Ek weet die wêreld was ‘n oop kol lig om / my, waar geeste uit die donker streke kom . . .” Maar ná die uitspraak van hierdie sekerheid is die aanvangsreëls van die derde, vierde en vyfde (slot-) strofe uitsprake van toenemende onsekerheid: “So kon ek dink . . .”, “Ek het verwag . . .”, “Nou wag ek . . .” Die digter-seun is teleurgestel in sy verwagting dat die vader volgens sy spiritistiese opvattings die hoogste hemel sal bereik waarin hy sy skeppende werk as Sondag-skilder sou hervat, die Drakensberge sou skilder en dan vanuit die hiernamaals met hom in vebinding sou tree. Onmiddellik ná die dood van die vader, toe die seun die “bont kransie” op sy graf neergelê het, was daar nog by hom die hoop dat die vader “eers ‘n rukkie rus”, maar die konkrete aardse werklikheid soos reeds deur die “bont kransie” in vooruitsig gestel is, het die onsekere hiernamaals as ‘t ware in die mis van die eerste strofe laat opgaan:

Ek weet nie waar jy is, of hoe verkeerd

ons menslike denke tas, ek weet

maar net die petrea se trossies blou

rank daagliks digter tussen my en jou.

 

Met die elegiese herinneringsgedig oor sy vader waarmee Opperman die die vierde- en slotafdeling van Heilige beeste inlei, neem hy afskeid van sy vader se spiritisme en van die kwelling oor sy verbondenheid aan die aarde en die sigbare. Dit het nog ‘n sekere innerlike verskeurdheid by hom tot gevolg gehad soos blyk uit gedigte soos “Absalom” en “Kind van die aarde” in afdeling III van die bundel. Maar nou weet Opperman in teenstelling tot die spiritiste dat die sintuie nie ‘n belemmering is om met die geestelike orde in aanraking te kom nie (vgl. “Nagskip langs Afrika”) maar juis die grond van die skeppende vermoë van die kunstenaar waardeur hy God dien en ken.

Waar ‘n bewussyn van skuld volkome afwesig is in Heilige beeste word dit ‘n obsessie by die digter in Opperman se tweede bundel, Negester oor Ninevé, en ‘n deurlopende motief vanaf die eerste tot die slotgedig. Dit is verbasend dat Opperman wat in sy debuut sy beskouing oor God en Christus so vry van die dogma kon ontwikkel in sy tweede bundel terugval in ‘n intense worsteling met die inhoud van die sentrale belydenisskrif van Christelike geloof; dié van skuld, genade en verlossing. Die bundeltitel self is deur die verwysing na die bose stad Ninevé in die Bybel met die betekenis van skuld en verlossing gelaai. Die neologistiese Negester is simbool van die nege maande van swangerskap en as sodanig van verwagting, vrugbaarheid, lewe en genade in teenstelling met Ninevé as simbool van frustrasie, verydeling, skuld en doem.

Die skuldmotief wat oorheersend is in die bundel het kritici opgeval en laat wonder oor die reële, biografiese en persoonlike oorsprong daarvan. W. E. G. Louw (1950: 363) praat van die ” ‘Ninevé’-motief” met verwysing na “Ballade van die grysland” en verwante verse en vervolg: “Opmerklik en op hierdie stadium, sonder nader gegewens moeilik verklaarbaar, is die skuldbewussyn wat soos ‘n obsessie deur hierdie verse tril.” Hierby sluit H. A. Mulder (1974: 23) aan: “Die vernaamste nuwe motief is ‘n apokaliptiese visie van die grootstad, waarby ons veral aan Johannesburg moet dink. Die digter ontpop hom hier skielik as doemprofeet wat die stad aankla vanweë die siele wat dit verongeluk. Ons kry die indruk dat hierdie digterlike visie wortel in ‘n skokkende persoonlike ervaring, wat aan sommige gedigte ‘n toon van aangrypende egtheid verleen.”

Dié persoonlike ervaring is tans bekend deur die knipsel van ‘n berig uit Die Vaderland van 12 Desember 1946 (Opperman-versameling; Universiteitsbiblioteek, Stellenbosch) oor die skuldigbevinding van die digter se jongste broer, Louis, op drie-en-dertig aanklagte van diefstal en ses van vervalsing. Dit is die teks agter die teks van die groot skuldgedig van die bundel, “Ballade van die grysland”. Wat daardeur in eerste instansie duidelik word, is hoe sterk die digter die persoonlike tot die algemeen-menslike kon transponeer. Die begrip “grysland” vir stad is ingegee deur ‘n aanhaling uit Totius se Trekkerswee waarmee die digter die titel begelei: “Die vroegre boere-paradijs / is nou één molshoop groot en grijs”. Anders as by Totius transendeer “grysland” die nasionale geval, die deur ondergrondse myne uitgeholde Johannesburg, tot die universele stad buite nasionale grense; ‘n oord van menslike vereensaming en verwording.

“Ballade van die grysland” bestaan uit drie genommerde gedeeltes wat die oerpatroon van Dante se Divina commedia volg, maar in omgekeerde orde: “Inferno”, “Paradissimo” en “Purgatorio”. (Opperman het inderdaad dié titels in die manuskrip gebruik, maar daarteen besluit by publikasie van die gedig.) Die jongman, die ek-spreker in die gedig, “ontsnap” uit die “vet van viskafees” na die “paradys”, maar dit is ‘n vals paradys “waar neonligte blom”. In teenstelling tot hierdie onnatuurlike, kunsmatige wêreld, word die spreker in sy “purgatorio” ontroer deur sy herinnering aan ‘n bloeiende peerboom:

 ‘n Knop het in my keel gekom

die oggend toe die peerboom

in die steenkoolerf wit blom.

 

Die peerboom simboliseer die vrugbare, die skone, die suiwere en konfronteer die jongman met sy verspeelde lewe: Anders as hy kon die peerboom in sy onsimpatieke omgewing “wit blom”. Vir Opperman is die lewe en kunstenaarskap wesenlik stryd in harmonie met die natuur met sy inherente drif wat in die ongunstigste omstandighede voortstu tot sefverwesenliking. Daarom is Opperman se stadsgedigte nie “vlugverse van die grootstad” nie: Die opdrag om voort te plant en die paradyslike ook in ‘n onnatuurlike leefwêreld van steen en beton te herken, geld ook vir die stadsmens.

In teenstelling tot “Ballade van die grysland” skryf Opperman in dieselfde tydperk “Negester en stedelig” wat vooruitwys na die geboorte van sy eersteling Catharina Elizabeth op 10 Mei 1946; dis ‘n “gebed vir die ongeborene” wat dan ook inderdaad die titel was wat Opperman aanvanklik vir die gedig oorweeg het. Vergelyk ‘n mens die gepubliseerde gedig met die vroegste variante in die manuskrip van die bundel val dit op hoe Opperman die retoriese taal en die godsdienstige retorika weggewerk het. Die tweede variant waarin “Negesterre” reeds oorweeg word vir “Sewesterre” lui: “Groot-Gees wat in die donker nagte witter / in die Suiderkruis en Sewesterre skitter”. Die gebedsvorm word slegs in die slotstrofe van “Negester oor Ninevé” geëggo in die toekomstige vader se selfrekenskap oor die leiding wat hy aan sy ongebore kind sal gee:

Watter kaart of watter ster sal ek jou wys

om veilig deur die grysland heen te reis?

Sal ek van ‘n God praat wat verdoem,

van Christus, en die Tien Gebooie noem?

Voorlopig dan, maar onthou altyd

aan jou dade grens ‘n ewigheid;

gee sin aan voorgeslagte deur die eeue heen,

besef jy is ‘n vegter weer van die begin, alleen;

en mag die Suiderkruis en Negesterre witter

as die stedeligte in jou siel bly skitter.

 

By hierdie gedig oor die digter se toekomstige vaderskap sluit die kwatrynsiklus “Almanak” aan wat soos die titel te kenne gee, gaan oor die verloop van die vrou se swangerskapsperiode van nege maande. Die man is uitgesluit van die intimiteit van die verwagtende moeder se ervaring van die groei van die vrug in haar skoot. Hy kan hom slegs deur kennis en verbeelding die verskillende stadia van die fetus se ontwikkeling voorstel wat wisselende emosies, gedagtes en vrese by hom wek. Skuld word ook in hierdie siklus die oorheersende motief en dat dit teruggryp op ‘n kerklike leerstelling is verbasend omdat ‘n mens dit ná Heilige beeste nie by Opperman sou verwag nie.

Die eerste kwatryn “Bevrugting” gaan oor ‘n vorm van uitverkiesing waar een manlike saadsel uit miljoene die ovum binnedring om ‘n kind te verwek. Die tweede kwatryn “Uitverkiesing” verwys na die uitverkiesing van Noag en sy familie en die diere wat paargewys as mannetjie en wyfie gekies is om in die ark die sondvloed te oorleef en eindig met die vraag: hoe “word die skepping ingeskeep: die ark / met pare-pare chromosome?” Die titel “Uitverkiesing” is ook onwillekeurig ‘n verwysing na Calvyn se predestinasieleer. Die vierde kwatryn “Minotaurus” is ‘n retroversie van die bevrugtingsdaad vanuit manlike perspektief en gee die man se kommer weer dat die kind slegs uit sy eie, egoïstiese wellus verwek is. Die daaropvolgende kwatryn “Spel” verwys na die stadium van die swangerskap wanneer die embrio ‘n vrug geword het en reeds alles het wat ‘n mens moet hê. Maar al het die vader geen beheer oor die bepaling van wat die kind sal wees nie, kwel hy hom op hierdie tydstip tog dat sy “sondes van voorheen” die dobbelsteentjie verkeerd kan laat kantel. In die baarmoeder lê die moontlikhede beslote van “koning, knaap en skedelbeen” wat sy eie lot sal bepaal. Die uitgesproke sondebesef waarmee hierdie wete gepaard gaan, is vreemd aan die vroeëre Opperman, en wat as nog vreemder opval, is dat wanneer die kind gebore is en hy hom daaroor verheug, hy meteens in die twaalfde kwatryn “Formulier” gekonfronteer word met Augustinus se leer van die erfsonde:

Mooi gedagtes kom eers in die more

of het toevallig lank tevore

in ons opgewel; ons weet, my kind,

sondig is jy ontvange en gebore.

 

Wat die leser hier nie moet ontgaan nie, is die relativerende “ons” waardeur die spreker hom nie volkome vereenselwig met die groep waarnamens hy praat nie. ‘n Ongepubliseerde gedig “Mymeringe voor die Doop” bevat die embrio van “Formulier” nog gekombineer met ‘n enkele reël wat ontwikkel tot selfstandige uitdrukking in die kwatryn “Minotaurus”. Die doopsformulier waaruit Opperman aanhaal, bevestig Augustinus se leer van die erfsonde, naamlik dat ‘n kind “in sonde ontvang en gebore word”. Dis weliswaar so dat Opperman die wellus beskou as die oorsprong van menslike bestaan, maar dat hy nogtans twyfel of hy die kind sal laat doop:

Sal ek jou laat doop?

In sonde ontvange en gebore

ja, dis waar die mooi gedagtes

van skep, liefde, God het eers die môre

daarna gekom

maar nie die oomblik nie,

ewenwel, jy is uit wellus tog gebore

 

Sowel die gepubliseerde as die ongepubliseerde teks suggereer ‘n sekere voorbehoud by die digter oor die Augustiniaanse doopsformulier. Dekker (1974: 15) was volgens sy resensie van Negester oor Ninevé daarvan bewus dat Opperman Christelike denkbeelde en leerstellinge “herinterpreteer” wat hom moes weerhou het van die volgende ongenuanseerde stelling oor die “Almanak”-siklus: “Die Christelike leerstellings van sonde en uitverkiesing kry vir die digter weer nuwe en hewige sin” (1974: 18). Die “mooi gedagtes” oor “skep, liefde, God” oorstem weliswaar nie die gekweldheid oor wellus en sonde nie en die siklus sluit met die digter se somber siening oor die wêreld wat sy kind gaan beërwe:

Wees vir jou kind: vuurtoring teen die hang,

die klokboei wat ruk-lui aan sy stang,

eentonig al sy dae die mishoring

– genadetekens van die ondergang.

(“Stormkaap”)

 

Dit lyk voor-die-hand-liggend dat die somber visie van die wêreld en sy noodwendige ondergang vir Opperman onwillekeurig die sondvloed in herinnering moes roep. Die sondvloed is ‘n sentrale teks in Genesis wat soos reeds moes geblyk het ‘n belangrike oerteks vir Negester oor Ninevé is. Opperman se “herinterpretasie” van die verhaal van God se uitwissing van lewe op aarde deur ‘n vloed (Gen. 6-7) “Legende van die drenkelinge” (kyk heelonder vir die volledige gedig) vat Dekker (1974: 20) kortliks saam as die “dood van die laaste mens in die sondvloed” wat “met visionêre plastiek uitgebeeld word”. Die eerste publikasie van dié gedig het verskyn onder die titel “Laaste heiden” in die Huisgenoot, 4 Januarie 1946. In die eerste twee strofes van dié gedig word die koms van die reën beskryf vanaf die val van die eerste druppels tot die aanhoudende, vreeswekkende stortreën. Die “leier van die heidense ras” word vanaf die derde tot en met die sesde strofe die ek-spreker en bly enduit in opstand teen die vernietigende geweld van die waters waaroor hy hom afvra of dit deur die God van die “uitverkore groepie” veroorsaak word. Hy sink uiteindelik as ‘n swak sterfling in die vloed maar bly enduit die opstandeling wat nie die krag waaroor hy beskik het, ontken nie: “Ek was tog op aarde U sterkste mens / tot die end . . .” Dan beskryf die anonieme verteller in die sewende strofe sy dood wat die bedaring van die storm direk voorafgaan:

 . . . hy sak in U see,

skuins oor hom ‘n koelte, die skaduwee

van U ark; hy styg en gryp, snik

in die laaste waters, sink tot slik.

 

Toe breek deur die nastuiwende wolke hoog

en diep in die waters ‘n groot reënboog.

 

Daar is ‘n opvallende klemverskuiwing in die gepubliseerde gedig na ‘n meer Bybelsgetroue weergawe van die verhaal van die sondvloed en ‘n sterker beklemtoning van die ark as simbool van God se reddende genade. Die heiden is nou ‘n “reus uit die verworde geslag” en wat Opperman by monde van sy anonieme spreker in “Laaste heiden” net “U ark” genoem het, word nou in die mond van sy ek-spreker “U Ark van Genade”. Deur dié klemverskuiwings bring Opperman sy gebundelde gedig veel meer in ooreenstemming, nie net met die Bybelse verhaal nie, maar ook met die resepsie van die gedig as algemeen-bekende mite binne en buite religieuse konteks. Karen Armstrong (2011: 40) verwys na die verhaal van “Noag in die Ark” as ‘n voorbeeld van die oogklappe (“blinkered mentality”) waarmee Bybelverhale gelees word: “When we think about this story, we tend to concentrate on the haven of the Ark and forget about the Flood itself. Poussin’s picture ‘The Deluge’ is a useful corrective: we scarcely see the Ark. Instead we focus on the despair and terror of the men and women who are about to be drowned.”

Opperman demp die opstandsmotief in “Legende van die drenkelinge” maar soos in “Laaste heiden” beskryf hy in die grootste gedeelte van die gedig die vloed en die angs van die mense en diere wat op verdrinking wag in al die gruwelike besonderhede waarmee dit noodwendig gepaard moes gegaan het. Karen Armstrong het my oë daarvoor geopen. In my doktorale proefskrif het dit by my soos by alle geraadpleegde kritici verbygegaan (vgl. Spies 1992: 105-106). Soos Dante se “Inferno” die hoogtepunt van sy Divina commedia is en nie sy “Paradiso” nie demonstreer Opperman sy woordmeesterskap in die “inferno” van “Legende van die drenkelinge”. Ek haal as voorbeeld die tweede strofe aan as skrynende kontras met die vreugde oor die koms van die reën in die eerste strofe:

Maar later toe die druppels deur

die rooi hibiskuskelke en piesangblare skeur

en uit die watervlies rysmiere twee-twee tou

teen stele gras en aan die hoogste stengels klou,

toe sterk fonteine orals deur die splete borrel,

erdwurms slymrig boontoe kruip, die eerste korrels

hael die wildevy en -dadel saai, die vlerkie breek

sodat die bruinpatrys dit spring-spring langs hom sleep,

bosbokke na mekaar toe draf en bulk en stom

gaan staan in halwe kringe en met rûe krom

teen wind; die wolke krys en met geel kloue

bome uit die aarde ruk, was elke kind en vrou

en agter al die kalmte elke man bevrees

vir die ongekende toorn van die Watergees.

 

Vir die regverdigheid (deugsaamheid) van Noag word in Genesis geen oortuigende motivering gegee nie; dit word slegs twee maal saaklik gekonstateer. Nadat die skrywer God se berou omdat Hy die mens en selfs die diere geskape het, in die direkte rede weergegee het, vervolg hy: “Maar Noag het genade gevind in die oë van die Here” (Gen. 6:8). Dié uitspraak word by monde van God self bevestig in die eerste vers van Genesis 7: “Daarna het die Here aan Noag gesê: Gaan in die ark, jy en jou hele huisgesin, want jou het ek regverdig bevind in hierdie geslag.” Van dié regskapenheid van Noag kry ons geen voorbeelde in die verhaal van die vloed nie. Armstrong (2011: 43-44) wys op die reaksie van die oorlewendes in die ouer vloedverhale in teenstelling tot dié van Noag. In die Gilgamesh-epos maak die enigste oorlewende ‘n luik van sy ark oop en as hy die vlak, lewelose landskap sien, buig hy hom neer en huil in teenstelling met Noag wat niks van die kenmerkende reaksie van die oorlewende van ‘n ramp toon nie. Hy lei sy familie uit die ark, laat die diere vry en bring ‘n offer aan God waarvan die heerlke geur God tot die willekeurige besluit bring om nie weer die mensdom en die diereryk uit te wis nie.

Die onbewoë Noag en sy hardvogtige God kon nie vir Opperman ‘n metaforiese ekwivalent van sy eie geestelike skeepsreis wat ook in ‘n ramp kon eindig, gee nie; sy nege maande lange vereenselwiging met die groeiende fetus tot en met die geboorte van sy kind. In die derde gedig van die drieluik “Genesis” het hy hierdie reis voorsien: “. . . – haar skoot / is ‘n klein ark! maar in die dood / se waters reeds . . .” Soos Noag beland God se profeet Jona in die waters van die dood. God stuur hom na Ninevé om te verkondig dat hy die stad sal vernietig indien die inwoners hulle nie bekeer nie. Jona probeer van sy opdrag ontvlug deur per skip na Tarsis te vaar, maar sy poging word verydel deur ‘n storm op see wat hy slegs kan afweer deur te erken dat dit deur sy ongehoorsaamheid veroorsaak is en die matrose te verplig om hom in die see te gooi. Hulle doen dit teensinnig, die storm bedaar en God red Jona wat dan tog na Ninevé reis om God se opdrag uit te voer, al gaan dit teen sy grein om die woord van God oor te dra aan mense wat nie tot die verbondsvolk behoort nie.

Opperman kon hom vereenselwig met die profeet wat van sy Godgegewe taak probeer ontvlug, omdat hy nie daarvoor kans sien nie en anders as in geval van die verdelgende God van Noag, kon die digter ook glo in die ontfermende God van Jona wat Ninevé spaar, veral ook ter wille van die onskuldige kinders en diere in die stad. Dekker (1974: 21) sê oor die gedig “Jona” dat Opperman daarin sy “geestelike ontwikkeling” saamvat (uiteraard tot op daardie tydstip) en voeg by dat dit interessant sal wees om vas te stel hoe die “tot uiterste essensie gereduseerde konkrete siening tot simbool geword het”. Eie aan verskeie Opperman-kritici, bly Dekker egter in gebreke om die simbool te interpreteer, terwyl die uitgesproke religieuse betekenis daarvan voorop staan. Die digter Opperman is as ‘n Jona deur die vrou (die skip na Tarsis in plaas van na Ninevé) weggevoer van homself. Sy vereenselwiging met sy vrou se swangerskap was ‘n toenemende proses van selfvervreemding, maar die geboorte van sy kind word sy hergeboorte as digter:

Hoe kon ek van U aangesig, my lot

as mens ooit vlug! O God

 

Ek sink . . . U seegras maal en bind

my nietig in U draaikolk soos ‘n kind

 

weer in die moer; maar wand na wand

sluit U genade na alkant.

 

En op ‘n reënerige kus is ek een more

voor ‘n God-erbarmde Ninevé herbore.

 

Die geboorte van ‘n kind stel nuwe moontlikhede in die vooruitsig: vir die digter om opnuut te skep, maar ook vir God om die goddelike deur ‘n nuwe mens te verwesenlik. In die slotgedig van die bundel, “Moederstad”, hoor die digter, afgeslote in sy kamer en sy digterskap, “beklem” God se opdrag wat naas ‘n waarskuwing nogtans ‘n gerusstellende versekering inhou:

“Solank die mens aan My geboorte gee

hang nog My Negester oor Ninevé.”

 

Opperman was nie in die letterlike sin van die woord ‘n reisiger wat uit vreemde lande inspirasie vir sy poësie geput het nie, maar binne die ruimte van sy studeerkamer het hy ver en intensief gereis. In “Moederstad” waar hy as ‘t ware opnuut tuiskom ná die maande van spanning voor sy kind se geboorte vra hy hom af waar hy in dié periode orals in die gees gereis het:

Maar in watter streke van die gees

was ek die afgelope maande dan gewees:

die groot woestyn met grys opgrawings

van beeld, pilaar en pot, beskawings

met ‘n doolhof na die binneruime

van ‘n kelder waar die koning sluimer,

soos ‘n dooi kind in die moer, stede

met dinastieë en beskawings in die skede?

 

Die “dooi kind in die moer” voorspel dat God se Negester nie noodwendig vir altyd oor Ninevé sal hang nie. In die bundel Dolosse, geïnspireer deur Opperman se enigste letterlike uitgebreide Europese reis in 1957, bly dit vir die digter nie net by ‘n voorspelling nie, maar het die Negester reeds bokant die Westerse beskawing uitgedoof. In die aanvangsgedig “Gedagtes by ‘n sarkofaag” (kyk heelonder vir die volledige gedig) van Dolosse staan die reisende digter nie in ‘n droom nie, maar in werklikheid by’n bewaarde gebeente in ‘n sarkofaag; ‘n “hopie skewe bene / van ‘n seun van twaalf”. Dié “geraamtetjie” uit die “vyfde eeu voor Christus” “ontroer” die digter en wek by hom allerhande vrae oor die die rede van die seun – volgens die ontwerpe op die klipdeksel ‘n “spies- of diskusgooier” – se verminking: Is hy deur “god of mens” vermink, was hy ‘n voorteken van vroeëre beskawings se ondergang en ook van die “Avondlandelike drang / na die ewige atleet op die ewige sportveld / en so na sy ondergang?” Die vraag is dus of die mens wat homself verby die perke van sy menslike vermoëns dryf in sy strewe na die hoogste prestasies, noodwendig sy eie ondergang bewerkstellig. Sy gevolgtrekking in die slotstrofe lui:

Na ‘n swangerskap van vyf-en-twintig eeue

kom jul beskawing

aan sy begin en end

uit die klipmoer

‘n kind geskend.

 

Net so eksplisiet spreek Opperman hom uit oor die eindbestemming van die Westerse beskawing waarvan hy homself ‘n deelgenoot voel in die gedig “Vuurbees”. Die mens is die “buffel van die metafisika” wat verbete die “vuurbees in homself” volg sodat “prikkels van die brein” oorgaan in kunswerke en natuurwetenskaplike ontdekkings: “piramides, Laaste Avondmaal, / wiel, chroom, / projektiele, produkte van atoom, / et cetera.” By al sy bewondering vir hierdie prestasies, relativeer die digter dit deur die ironiese “et cetera”. Uiteindelik sal die mens nie terugskrik vir die “alles-uitwissende slagveld” nie; die tekens daarvan is reeds sigbaar: die “Parthenon en Hirosjima” lê stukkend in die “bose skoonheid van geweld”. Soos die mens die aarde gaan vernietig, so gaan hy ook homself vernietig, besmoontlik deur die onheilige huwelik tussen mens en wetenskap. Prometheus is die wetenskaplike wat God uitdaag met die woorde: “Wat U as skepper skep / moet ek as mens herskep.” Waar God se “proewe ook soms misluk het” “stuif” hy “nuwe struike en diere groot” en “smoor” God se “ou modelle dood”. God en mens het volgens hom ‘n “wedersydse reg / om oor dood en lewe te besleg” en hy besluit:

Ek het U hemele ingeklim

en terug gekeer met radium.

. . .

Eers wek ek per ongeluk ‘n misgewas

maar bewus hierna ‘n nuwe ras.

 

Prometheus se optimistiese toekomsvisie in die sewende gedig van ‘n reeks van nege verse word nie in die geheel van die reeks bevestig nie, maar, inteendeel, weerspreek. Die reeks het die titel “Spermutasie” met as subtitel “‘n Speursprokie vir die jongste godjies”. Die subtitel dui daarop dat Opperman se vertrekpunt by die skryf van die reeks was om ‘n speurverhaal in poësie te vertel; ‘n verhaal gesentreer rondom ‘n gesin waarbinne ‘n wanstaltige, ongewenste kind gebore word van wie een van die gesinslede of iemand nou betrokke by die gesin, ontslae raak. Die lede van ‘n hedendaagse gesin dra egter die name van figure uit die Griekse mitologie waardeur hulle dade en onderlinge verhoudinge geaktualiseer word en die algemeen-menslike betekenis van die reeks belig. Dié betekenis is reeds vervat in samestelling “Spermutasie” wat deur die komponent “sperm”, die manlike saad, ‘n teen-natuurlike verwekking suggereer deurdat daar geen suggestie is van die vroulike ovum nie. Die man as wetenskaplike kan sonder tussenkoms van die vroulike ‘n mens skep wat egter niks anders kan wees as ‘n mutasie nie. Waar mutasies in plante en diere positief kan wees, lei dit by die mens net tot ‘n gebreklike kind (vgl. WAT).

Vir die doel van hierdie lesing staan ek slegs stil by die klein siklus van drie genommerde, onderlinge verse binne “Spermutasie” onder die oorkoepelende titel “Pirrhatjie”. Die verkleinwoord is opvallend, want die klassieke mitologie ken net die volwasse, regskape Pirrha, vrou van Deukalioon, die seun van Prometheus. Toe Zeus besluit om die goddelose mensdom met ‘n geweldige wolkbreuk te vernietig, het Prometheus nog in die raad van die gode gesit en het hy Deukalioon en Pirrha gewaarsku en vir hulle ‘n skip gebou. In hulle vaartuig het hulle nie in die vloed omgekom nie. Toe Zeus vanuit die hemel afkyk op die enigste oorlewende mensepaar wat geen skuld aan die verskriklike gerig gehad het nie, het hy om hulle ontwil die storm laat opklaar. Deukalioon was diep bedroef oor die verwoeste aarde sonder mense en Pirrha het die godin Themis gesmeek om hulle te leer hoe om weer ‘n mensegeslag te verwek. Die vermoë is aan hulle geskenk. By die besef dat die “gebeente van hulle moeder” die klippe van die aarde is, het hulle met hulle gesigte bedek, klippe oor hulle skouers agtertoe gewerp. Vroulike gedaantes het voortgekom uit die klippe wat Pirrha gegooi het; uit dié van Deukalioon manlikes. Die menslike gestaltes, aanvanklik grof en onvolmaak, het gou tot volwaardige mense ontwikkel (Schwab 1967: 19-23).

As ons aanvaar dat die moeder van Pirrhatjie in die denkbeeldige verlengstuk van die mite Pirrha is, tref dit die leser dat die dogtertjie in Opperman se gedig niks van haar mitologiese naamgenoot se aard en eienskappe openbaar nie. Pirrhatjie is in die letterlike en figuurlike sin van die woord onnatuurlik; gekunsteld en los van die natuur. In haar optrede en denke oor haar piepklein boetie “met vlerke van ‘n pikkewyn” is sy wreed en gevoelloos in plaas van moederlik. Sy toon geen vroomheid, regskapenheid of piëteit vir die aarde nie. Haar wandeling saam met haar pa is vir haar ‘n ruimtereis; in die fiets se klokkie hoor sy die “vlerke / van ‘n uiltjie flits” en sê aan haar pa: “Boetie kan as jokkie / in die sirkus werk.”

Ek is terug by Genesis as belangrike grondteks van Opperman se religieuse gedigte en spesifiek by die skepping en die vloed. Nie net in teenstelling met Noag is vir die oorlewende van die vloed in die Gilgamesh-epos die gesig van die vernietigde aarde hartveskeurend nie, ook vir Deukalioon in die Griekse mite. Opperman se liefde vir die aarde spreek in Dolosse uit sy versetsverse oor die mens se vernietiging daarvan. Nie net is hy besig om in die mutasieproses wat hy self aan die gang gesit het homself te vernietig nie, hy vernietig, om aan die vrou se ydelheid te voldoen, diere so kwesbaar soos fetusse:

Die eiland van foetusse:

 

Hulle lê op klipbanke

in die son en bak,

buitel in die water,

en seemeeue

engel die hemele oop.

 

Dan die dowwe smak

en vroue wat in pelse loop.

(“Robbeslaners”)

 

Nie net die kwesbare nie, maar ook die sterke vernietig die mens; die bul in sy wrede stiergeveg waaraan hy die camouflage van ‘n kleurryke spel gee. In die ingeslote arena smag die bul terug na die vrye veld waar hy hoort:

Ag! ruk die hekke oop dat ek soos vroeër vry

tussen die waterpan en berge

waar my keelvel deur die klokgras sny

en blou steekvlieë terge,

weer sorgloos langs die heupe van my kudde wei.

(“By die dood van Roy Campbell”)

 

Die bul as simbool van manlike drif en krag word “aan tuie” deur onvrugbare “muile uitgesleep” “onder die lui van klokkies”. Dit is klokkies wat net so vals klink soos die klokkie aan Pirrhatjie se fiets. Ook die kunstenaar moet sy natuurlike talent op ‘n onnatuurlike wyse beoefen. Die grootste beeldhouer van alle tye, Michelangelo, moet op die pouslike bevel van Pius II die skepping teen die koepel van die Sixtynse kapel skilder. Hy spreek sy verset teenoor God as die “Skepper van skepsels” uit; die “skepsels” synde in eerste instansie die pous self, maar ook sy “vleiers” en die skinderbekke wat Michelangelo vrees hom oor sy skilderye sal bespot. Hy ontvlug in ‘n droom na Carrara om blokke marmer te kies vir die beelde wat hy wil kap en dan vind hy die oplossing waardeur hy homself as beeldhouer getrou kan bly, terwyl hy die pous se opdrag om te skilder, uitvoer. Nou kan hy as ‘n “dertiende dissipel” hom tot God rig as die “Skepper van skeppers” om hom die krag te gee om te skilder asof hy beeldhou:

Skepper van skeppers, soek hulle my gebrek

om met geskinder my skilderye te bespot?

Lei U die kwas dan dat ek as argitek

én beeldhouer hul flous, en uit die grot

van chaos die grootste praalgraf skep:

waar U teen die solder van die hemel God

as oerkrag met net die vinger uitgestrek

die aarde, plante, sterre, Adam . . . tot

die sondeval, profete . . . uit Carrara wek.

(“Carrara”)

 

God was inderdaad vir Opperman die “magtige magneet”: Van Heilige beeste tot Dolosse het die skeppende God hom aangetrek en het hy besin oor die verhouding van God tot sy skepping en tot homself as skeppende kunstenaar. Hy het hom diep verbonde gevoel aan die aarde en hom vereenselwig met die worstelstryd van God tot steeds groter volmaaktheid wat hy binne al die bestaansordes waargeneem het. Ook met Jesus as die Gekruisigde kon Opperman slegs vrede maak deur sy offer te sien as ‘n verlossing van God uit sy worsteling in die skepping (“Legende van die drie versoekinge”, die “groot verlossingsgedig” in Negester oor Ninevé). Maar God is vir Opperman ook transendent en daarom kom hy tot die gevolgtrekking dat as die “magtige magneet” God die aarde uiteindelik weer sal terugtrek in Homself. Met dieselfde uitgestrekte vinger waarmee Hy in die voorstelling van Michelangelo die wêreld skep, sal Hy ook daaraan ‘n einde maak. In teenstelling tot die mens se gewelddadige aantasting van die aarde waaroor die rookkolom van die atoombom steeds as ‘n bedreiging hang, sal Hy egter nie soos met die vloed die aarde weer deur geweld vernietig nie:

God het as magtige magneet

Sy vinger

deur ‘n wit wolk

gesteek:

 

dakke en bome en mense

beur en buig krom

soos alles ontspyker, ontwortel, ontaarde

na Hom.

(“Wederkoms”)

 

In my bespreking het ek nie die twee belangrike bundels Engel uit die klip (1951) en Blom en baaierd (1956) betrek nie, terwyl Opperman se religieuse motief daarin groots en omvattend uitdrukking vind. Dié twee bundels vra om ‘n bespreking op sigself en verteenwoordig die wending in Opperman se godsdienssiening na die digter as profeet wat my sou weglei van die tema van hierdie lesing. Ook sy laaste bundel Komas uit ‘n bamboesstok het ek buite rekening gelaat. Daarin breek Opperman met die godsdiens: Ná sy merkwaardige herstel van sirrose van die lewer vier hy die aardse in eie reg sonder verbintenis aan die Groot-Groot-Gees. Hy het herstel nie deur ‘n goddelike ingryp nie, maar deur die wetenskap: “Christus is korrekte chemikalieë” (“Die ballade van spek en ham”).

Ten slotte: Opperman se Godsbeskouing verset hom teen die opdring van alle filosofieë daaraan: die deïsme, die panteïsme of watter “isme” ook al. Sy beskouing dat die filosofie gevaar inhou vir die poësie is welbekend: Hy het geglo dat die abstraktheid van filosofiese denke die konkreetheid van poëtiese uitdrukking kon ondermyn. Sy Godsbegrip is dus ook nie gevorm na aanleiding van filosofiese Godsbeskouings nie. ‘n Mens sou kon sê dat soos vir Pascal Opperman se God “nie die God van die filosowe is nie, maar die God van Abraham, Isak en Jakop”, mits mens dié beroemde uitspraak van Pascal kan interpreteer soos Theo de Boer dit doen. De Boer (2005: 14) wys daarop dat die metode van die filosofie die betoog is en nie die verhaal nie. Daarom is die filosofiese interpretasies van die God van die Bybel juis in stryd met die aard van die Joods-Christelike oorlewering: “Een groot deel van de in de bijbel gecanoniseerde teksten bestaat immers uit verhalen. Die vormen geen randversiering of illustratie bij een tijdloze doctrine of universele moraal. De verhalen over de God van Abraham, Izaäk en Jacob vormen de kern” (2005: 15). Die Ou-Testamentiese verhale wat Opperman se gedigte direk of indirek oproep, het ek gelees as intertekste by sy religieuse gedigte. Dit het gelei tot ‘n sekere interpretasie van dié gedigte en van die religieuse motief in sy poësie in die algemeen. Soos alle interpretasies beskou ek dit nie as absoluut geldig nie, maar hoop ek dat ek daarmee aan die een uiters belangrike kant van Opperman se digterskap, naamlik die religieuse, die aandag kon gee wat dit verdien en iets van die essensiële betekenis daarvan kon vasvang.

Ek dank u vir u aandag.

Lina Spies

 

Nota: Ná Opperman se begrafnis in September 1985 het ek by my terugkeer in Pretoria waar ek toe verbonde was aan die Universiteit van Pretoria, onmiddellik met mnr. Jannie Momberg in verbinding getree oor die instelling van ‘n D. J. Opperman-gedenklesing aan die Universiteit van Stellenbosch. Hy het die Stellenbosse Fynproewersgilde genader wat bereid was om die lesing te borg. Op inisiatief van die destydse drie professore van die Departement Afrikaans en Nederlands, professore Combrink, Ponelis en Smuts, en met die goedkeuring van mev. Opperman, is die lesing in 1986 ingestel. Op 8 Mei 1987 was ek bevoorreg om die eerste D. J. Opperman-gedenklesing te hou en nou in sy vyf-en-twintigste bestaansjaar word dié geleentheid my weer eens gegun. Ek is dankbaar om met die dertiende lesing in dié reeks van tweejaarlikse gedenklesings weer eens ‘n groot digter en my mentor te eer. – Lina Spies

 

 

Bronne

 

Armstrong, Karen. 2011. In the Beginning: A new interpretation of Genesis. Londen: Vintage Books.

Die Bybel. 1983. Kaapstad: Bybelgenootskap van Suid-Afrika.

Bloem, J. C. 1969. Poëtika. Amsterdam: Polak en Van Gennep.

De Boer, Theo. 2005. De God van de filosofen en de God van Pascal. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema.

Dekker, G. 1974. Oor Heilige beeste (Die Huisgenoot, 27 Julie 1945). In: Grové, A. P. (red.) D. J. Opperman – Dolosgooier van die woord. Kaapstad: Tafelberg.

Dekker, G. 1974. Oor Negester oor Ninevé (Die Ruiter, 21 Novenber 1947). In: Grové, A. P. (red.) D. J. Opperman – Dolosgooier van die woord. Kaapstad: Tafelberg.

Grové, A. P. 1974. Oor Dolosse (Die Huisgenoot, 13 Maart 1964). In: Grové, A. P. (red.) D. J. Opperman – Dolosgooier van die woord. Kaapstad: Tafelberg.

Kannemeyer, J. C. 1979. Kroniek van klip en ster. Kaapstad: Academica.

Louw, W. E. G. 1950. Die Afrikaanse poësie ná 1900. In: Van den Heever, C. M. Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner Deel III. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.

Mulder, H. A. 1974. Oor Negester oor Ninevé (Die Huisgenoot, 9 Julie 1948). In: Grové, A. P. (red.) D. J. Opperman – Dolosgooier van die woord. Kaapstad: Tafelberg.

Opperman, D. J. 1962. Digters van Dertig. Kaapstad: Nasionale Pers.

Opperman, D. J. 1963. Dolosse. Kaapstad: Nasionale Pers.

Opperman, D. J. 1967. Heilige beeste. Kaapstad: Nasionale Pers.

Opperman, D. J. 1976. Negester oor Ninevé. Kaapstad: Tafelberg.

Schwab, Gustav. 1967. Griekse mythen en sagen. Utrecht: Prisma-boeken.

Spies, Lina. 1992. Kolonnade: ‘n Studie van D. J. Opperman se bundels Heilige beeste, Negester oor Ninevé en Komas uit ‘n bamboesstok binne verband van syoeuvre. Kaapstad: Human & Rousseau.

Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT). Stellenbosch: Buro van die WAT.

 

Gedigte

 

Vincent van Gogh

 

Jy het as ‘n miskende

heilige vergeefs geveg teen die ellende

en die onreg in die krotte van die myn

in agterbuurtes en op landerye; slegs die pyn

en skriklike stryd van God

leer ken, wat mens en boom verknot

in Sy kramptrekke; maar eers toe jy die koringgerwe

in aanbidding van die son kon verwe,

boere, wasvrouens en gepynigde gesigde,

die kantelende landskap in die snelle ligte

geel en groen en blou – alles met koorsige gevlek

tot branding van die skone kon verwek,

toe is Sy hartstog eers in jou volbring

soos groen sipresse tot ‘n vlam verwring.

(Heilige beeste, bl. 83)

 

 

Nagedagtenis aan my vader

 

Buite

waai ‘n vaal misreën, en teen die ruite

buig rooi huise en die silwereike skeef

in druppels wat vergly; spits blare bewe

aan geboë palmtakke soos ‘n stralekrans

om die gebroke beelde in die waterglans.

 

Ek weet die wêreld was ‘n oop kol lig om

my, waar geeste uit die donker streke kom

soos in ‘n akwarium se groot kring glas

en water, skuwe visse nader tas

tot teen die skelle lig, dan vlug van hier

na verre skemeringe groen koraal en wier.

 

So kon ek dink dat na die siekte

jy moeg van die liggaam, in die diepte

van die aarde eers ‘n rukkie rus; vermoed

toe ek die bonte kransie links neerlê, sy gloed

sal in jou bly; jou hart is ‘n palet

en jy sou verf wat jy verower het:

blou-brokkelrig uit donker krans en kolk,

die Drakensberge bo wit banke wolk;

so sou die stapelwerk van klippe, vasgebind

deur worteltoue, toegang tot die hemel vind.

 

Ek het verwag jy sou ook nie vergeet

van ons gesprekke, hoe ek graag wou weet

en jy deur nagte heen vir my kon lei

langs luiperd, leeu en wyfiewolf verby

deur bosse, af teen steiltes van die Skulp

– was dit my eie siel? – altyd my hulp

en gids; ek het van ver gesien toe eens

rysmiere uit ‘n donker gat vlieg na die reëns

met ligte vlerkgeritsel, hoe die engele

so lank gevange, opstyg na die hemele. . .

 

Nou wag ek deur herinneringe afgesonder,

op jou verskyning of ‘n kleine wonder;

maar alles bly nog soos dit was, strak

afgesluit deur hoek en lyn en vlak.

Ek weet nie waar jy is, of hoe verkeerd

ons menslike denke tas, ek weet

maar net die petrea se trossies blou

rank daagliks digter tussen my en jou.

(Heilige beeste, bls. 74-75)

 

Legende van die Drenkelinge

Het water rijst aan ‘t hart.

vondel (Noach)

 

Toe die eerste los bui oor die aarde val

het geeneen Hom herken – die kinders het mal

in die reën gespeel en diep in hul longe

die klam lug gesnuif of koel op hul tonge

die druppels laat breek; die oues teen bome

het stiller gekyk hoe dampe afstoom

van kors-droë klippe en talmend opstyg

langs die stamme, die blaarlose twyg:

die reën het gekom, die reën

ná die roep van korhaan en deur nagte aaneen

die paddas en kriekies.

 

Maar later toe die druppels deur

die rooi hibiskuskelke en piesangblare skeur,

en uit die watervlies rysmiere twee-twee tou

teen stele gras en aan die hoogste stengels klou,

toe sterk fonteine orals uit die splete borrel,

erdwurms slymrig boontoe kruip, die eerste korrels

hael die wildevy en -dadel saai, die vlerkie breek

sodat die bruinpatrys dit spring-spring langs hom sleep,

bosbokke na mekaar toe draf en bulk en stom

gaan staan in halwe kringe en met rûe krom

teen wind; die wolke krys en met geel kloue

bome uit die aarde ruk, was elke kind en vrou

en agter al die kalmte elke man bevrees

vir die ongekende toorn van die Watergees.

 

En een, ‘n reus uit die verdorwe ras

wat onverskrokke in sy sondes was,

het onrustig gedink: “Is dit ons te wagte

ná al die gevegte, besittings en nagte

van fees van vrou? Is dit ná die spot

tog die uitverkore groepie se God

wat in slypende wind en verblindende mis

ons begeertes met weerlig en hael uitwis

en die kruipende waters wat alles bedreig,

bó die mes se kerf teen die stam laat styg?

Is dit nou die wraak van die aardse dinge

wat ons jaag met ‘n haat na die hemeltinne?”

 

“Agter ons in takke van die bome vasgekeer

spring die wildekat en apies klaend heen en weer,

maar uit bosse voor die waters wat ons volg,

maanhaarleeu en kalf, duikerlam en wolf,

vinnig voor ‘n Herder, één kudde teen die bult,

draf ons langs mekaar, wedersyds geduld;

wedersyds geduld, leeu en lam, deur die nood één

draf ons oor die klippe, draf ons deur die reën,

draf ons langs mekaar, Sy kudde aangehits

met wit swepe na die hoogste spits.”

 

Maar dan groei die haat: wie die vinnigste

klim teen die rots kan miskien die enigste

wees wat dié nag in genade sal bly.

Toe gryp hy sy mes teen die steilte en sny

en steek sy pad langs die hygende flanke oop

dat hy vryer kan trek aan die wortels en loop

oor die lys na die rots; en sy kierie die klink

teen kneukels en koppe wat een vir een sink

terug deur die reën en rol en ingly

slap in die waters wat kwaaier uitsprei

waar die voëls moeg en honger in klompe

neerstort in die donker of tjulp op drywende stompe.

 

“U stroom groot en grys om die klip

en die wêreld bly enkel ‘n stip

in U roering en kolk.” Laat die nag het hy

sy hand oor die laaste kriekie gesprei –

en toe die more rooi oor die waters skyn

en ‘n walvis wat spuit soos ‘n kleinvis verdwyn,

klou hy vingers en naels aan die klip

wat skielik soos ‘n dier onder hom ruk.

“Al was ek op aarde U sterkste mens

tot die end. . .”

 

Maar die blink sens

van die golwe maai oor die rots.

“Ag, alles bly stroming en donker geklots

van diep branders . . . buite U Ark van Genade.

En wat is die mens, en wat is sy dade

sonder U? Ek spartel in seë, snik

in U branding, sink tot slik. . .”

Toe breek uit nastuiwende wolke hoog

en diep in die waters ‘n groot reënboog.

(Negester oor Ninevé, bls. 15-18)

 

 

Gedagtes by ‘n sarkofaag

 

Vandese week

is uit die vyfde eeu voor Christus

in die kerkhof van Athene

‘n sarkofaag

tusssen die stukkende grafstene

oopgegraaf;

en onder die klipdeksel

lê ‘n hopie skewe bene

van ‘n seun van twaalf.

 

Volgens die ontwerpe

en vier klein olieskrapers –

drie van brons

en een van yster –

weet ons

hy was atleet,

‘n spies- of diskuswerper.

 

Is hy deur god of mens vermink

of albei saam?

Was hy van geboorte so

of dra sy liggaam

die eerste wring van thalidomide

of polio?

 

Het hy vrywillig of onder dwang

hinke-pink

die spies ver in die grond laat sink?

Of is hy voorteken van die geweld

wat oor sy land sou kom

deur eie mense, Pers, Romein en Turk,

maar ook van die Avondlandelike drang

na die ewige atleet op ‘n ewige sportveld

en so na sy ondergang?

 

Tog, ek raak by die klein

Griekse geraamtetjie ontroer

en voel die gode maak

met dié opgrawing

deur dié klompie dolosse bekend:

Ná ‘n swangerskap van vyf-en-twintig eeue

kom jul beskawing

aan sy begin en end

uit die klipmoer

‘n kind geskend.

(Dolosse, bls. 7-8)

 

 

 

 

 

  

 

Dikwels is daar die klein dingetjies wat jou lewe vir altyd verander. In my eie lewe is daar ‘n paar wat ek goed onthou: Daardie dag toe ons kooroefening by Hoërskool Sentraal gehad het en ek op ‘n stoel naby mnr. Casaleggio gesit het. Sy opmerking was seker maar bloot toevallig: “Eendag as jy uit matriek is, moet jy sangles neem.”

En die dag toe Leon Rousseau vir my gesê het: “Hoekom skryf jy nie kinderversies nie?” En Kerneels Breytenbach: “Hoekom skryf jy nie limericke nie?”

Ek het nooit geweet ek kon nie, en ja, dit het later toe wel gebeur. En in die geval van Kerneels het dit toevallig gebeur toe my arme Volkswagen gesteel is en later in Benoni sy herverskyning gemaak het en ek my eerste limerick geskryf het en daarna vir drie maande glad nie kon ophou nie:

 

‘n Brose jong maagd van Benoni

sê immer en altyd: “Ninoni!”

Haar kêrel sê: “Jinne!

Ag, kom tot jou sinne,

want ek kan die glad nee meerhoni!”

 

Ja, klein dingetjies soos dié kan jou lewe vir goed verander. En wat van die boeke waarmee mens in jou kinderdae kennis gemaak het? En is daar wel boeke wat ‘n mens se lewe kan verander? Seker wel.

Deesdae is dit so maklik om inligting te bekom. Te maklik. Jy sit maar net daar voor jou rekenaar. Maak die Google webblad oop en tik: Books that changed my life.

Dit is tog vreemd wat jy nie alles op dié manier kan opspoor nie. Eers het ek gedink ek is uniek en het gereken ek kan iets intik wat geen ander aardse wese nog ooit gedoen het nie.I hate sellotape was my eerste soektog. Ek haat daardie halfgeel kleefband wat glo aan alles kleef. By my kleef dit aan niks vas nie, behalwe as dit skeur en aan my vingers vaskleef, en weier om weer los te kom, nes ‘n tiener wat soms in sy neus rondgrawe. En wat was die uitslag van my soektog?

Daar is selfs ‘n klub in Amerika vir sellotape-haters dus voel ek nie meer so alleen nie.

Die volgende was: I hate putting on duvet covers. En hier het ek al vooraf besef ek is nie alleen nie, en ek was reg. Dit is natuurlik te lekker met bed-opmaak sonder al daardie ekstra lakens en komberse, maar hoe om daardie duvetoortreksel oor die ding te kry, bring natuurlik ander probleme mee. En so-iets moet wel soms gedoen word. Jy kan sekerlik nie vir ses maande onder daardie duvet lê en broei nie.

Maar dit is iets wat die goeie Martin Luther wel gedoen het voordat hy daardie 967 leerstellinge teen een of ander kerkdeur êrens in Londen vasgespyker het. Volgens prentjies wat ek van dié man gesien het, was hy ook maar bra onaansienlik.

 

 

 Maar as dit maar ál was. Luther het somtyds glo vir ‘n hele jaar lank glad nie sy beddegoed laat was nie, want hy het glo gedink die sweetreuk maak hom ‘n regte man. Dink maar hoe hy die ander gemeentelede moes weggestink het. En ja, so godsdienstig soos hy was, het hy ook glo notas gemaak van sy defekasie-gewoontes, want hy was glo uiters gelowig en hardlywig, en het verklaar dat hy die duiwel of ander bose gees met ‘n enkele poep uit iemand kon verdrywe.

En dit is glo die reine, reine waarheid soos ek verneem het uit Irving Wallace se boek The Intimate Sex lives of Famous People en hierdie gunsteling boek van my staan heel gesellig tussen Lina Spies en Elizabeth Eybers se boeke op my boekrak.

 

 

 

Gunsteling boeke wat mense se lewens verander het?

Maar, soos gewoonlik het ek alweer, soos soveel kere vantevore, weggedwaal van die gewigtige onderwerp waaroor ek eintlik wou skrywe.

Om terug te kom by die duvet-storie. Ja, ek is nie die enigste wat duvet-probleme het nie. Op Youtube wys ‘n man vir die hele wêreld hoe hy dit regkry om die ding oor te trek. Hy klim sommer binne-in daardie gedoente in. En dit is presies wat ek ook doen. Maar, dit daar gelaat

Ek wil eintlik praat oor ‘n literêre werk wat my hele lewe vir goed verander het. ‘n Boek wat geen ander mens op aarde nog ooit gelees het nie.

‘n Ruk gelede het die Guardian-koerant ‘n paar bekendes gevra of daar enige boeke is wat hulle lewe vir goed verander het, en die antwoorde het my net ‘n bietjie slegter laat voel, want waarom kon ek nie sê dit was Periandros van Korinthe of Stephen Hawking se Singularities in Collapsing Stars and Expanding Universes of Schopenhauer se On the Fourfold Root of the Principle of Sufficient Reason nie?

Myne was waarskynlik ‘n bietjie minder bekend:

Howard Jacobson, wenner van die 2010 Booker Prize het genoem dat dit Palgrave se Golden Treasury of the Best Songs and Lyrical Poems in the English Language was.

Hy noem: “It was from Palgrave that I learned that literature had a sound, that language mattered more than story, that rhythm haunted the imagination, and that love and grief and loneliness interested me more than any other subject.”

En dan is daar Jo Brand, die Britse stand-up comedian wat vir 10 jaar lank ‘n verpleegster in ‘n psigiatriese inrigting was:

 

 

“The book that changed my life was One Flew over the Cuckoo’s Nest by Ken Kessey. I suppose it changed my attitude towards those with mental health problems. I read it in a few days, and I when I got to the final page was immensely pissed off to discover someone had torn it out …”

En die boek wat my persoonlik vir goed geknak het? Krompie en Stompie deur Pattie Beukes – en miskien is hierdie sublieme titel destyds deur haar man Gerhard Beukes voorgestel. Dink maar aan een of twee van sy ander titels As ons twee eers getroud is of dalk Die Vonkel in haar Oë.

As ek nie daardie boek gelees het nie, was ek dalk vandag ‘n ander man – ‘n man wat allerhande diep dinge kon dink en mense kon besig hou met filosofiese gesprekke tot moreoggend vroegdag. Iemand wat selfs weet wat die woorde metafisika en outodidakties beteken. En dan is daar daai ander woord wat Leon Rousseau eenkeer in ‘n brief gebruik het toe ek pas versies begin skryf. Hy het gesê: Vermy epigonie – en tot vandag weet ek nie wat dié groot woord beteken nie.

En dit moes die volgende prosagedeelte gewees het wat my ontroer het, want luister net hoe mooi begin dié storie:

Krompie en Stompie was twee snaakse ou vuurhoutjie-maatjies in ‘n propvol vuurhoutjiedosie in Pa se sak. Elke keer as Pa wou rook, het hy die moeite ontsien om met die mismaakte, skewe en stomp ou vuurhoutjies sy pyp op te steek; vererg het hy hulle dan eenkant toe gestoot om ‘n mooi reguit vuurhoutjie uit te haal.

“Is ons tweetjies dan heeltemal niks werd nie, Krompie?” het sy een aand met ‘n huilstemmetjie gevra. “Kan ons dan vir niks gebruik word nie? Is ons dan regtig so sleg”

Toe het Krompie sy armpies om haar gesit. “Toe maar, Stompie, eendag kom ons kans … eendag sal ons hulle wys …”

En tot vandag toe – en dis ongelukkig die reine, reine waarheid voel ek half treurig as ek ‘n mismaakte vuurhoutjie in ‘n dosie opspoor. Dié sal ek sal dan verkies bo enige van die ander en as die vlammetjie nog uitgaan voor ek dalk ‘n wierookstokkie aangesteek het, dan voel ek eers sleg!

En ongelukkig het hierdie jammer-voel vir vuurhoutjies oorgestoot na ander dinge in my lewe. Met Kersfees word daar altyd simpel klappers getrek terwyl mens ewe verspotte papierhoedjies dra. En na die klapper sy klap geklap het, val daar ‘n ewe simpele stukkie papier met ‘n ewe simpel grappie uit. En as dit nie genoeg is nie: ‘n stukkie pienk of geel speelding wat êrens in Sjina gemaak is vir mense wat dink dat hierdie goed wat uit die goedkoop klapper val hulle Kersdag gaan vervrolik.

En so sinies as wat ek oor klappers en Krismishoede is, so jammer kry ek later vir daardie pienk speelding. Ek wil dit weggooi, maar dan dink ek: hierdie stukkie plastiek moet seker êrens ‘n doel in die lewe hê en om dit sondermeer in die asblik te gooi, klink ook nie heeltemal reg nie en dan hoor ek weer Krompie se stemmetjie: “Is ons dan regtig so sleg? Toemaar Stompie … eendag kom ons kans …”

En ja, ek kry selfs jammer vir onkruid en sal dit nie sommer-sommer uittrek nie. Hoekom kan die onkruid en die katjiepiering nie saam-saam woon nie? Ek vra maar net.

Maar toe begin ek die ander dag effens wonder toe my vriend Peter onkruid wou uittrek. Toe ek hewig begin protesteer het vir my toegesnou. “Hemel, is jy dan van lotjie getik?”

En toe begin ek selfs wonder en reken ek moet maar weer Google se hulp inroep, en hierdie keer tik ek: Do you ever feel sad about inanimate objects? En na ‘n paar minute voel ek sommer stukke, stukke beter, want skielik besef ek daar is selfs ‘n Facebook-bladsy vir mense wat soos ek voel.

En hier is een of twee inskrywings wat ek teëgekom het:

Is it normal feeling sorry or pity for inanimate objects? Like the last mangled cookie that gets thrown out, or a broken light bulb in a packet of light bulbs that will never get its turn to shine?

En iemand anders wat skryf: “I always have to eat all the food on my plate because seeing that last green bean getting thrown away is rough for me. The bean was planted in soil and nurtured through growth and then picked by a farmer and cleaned and packaged and sent to a grocery store where it was purchased taken home and cooked. Its last moment is lying on this nice dinner plate arranged with other foods that have travelled long and hard to be eaten by me. So I make sure their life was worth it and eat everything on my plate.

En dan voeg ‘n simpatieke wese iets by: I think it sounds beautiful and poetic.

En iemand anders: This is the stupidist thing I’ve ever read. I think you should go and see a shrink.

Die een ding wat ek wel uit my ge-Googlery geleer het, is dat ek nie alleen is nie. Daar is miskien baie ander soos ek. Hulle wil net nie daaroor praat nie, maar heimlik dink hulle dalkies in die stilte van hulle binnekamers: “Toemaar, eendag kom my kans … eendag sal ek julle wys.

Maar tog, maar tog. Hoekom kon dit nie maar liewer Dostoyevksy of T.S. Eliot gewees het wat my lewe vir goed verander het nie.

En wie het al in elk geval ooit van Krompie en Stompie of Pattie Beukes gehoor (behalwe natuurlik haar goeie ou man en hy is alreeds in 1998 daarmee heen).

　

 

　

 

　

Die gedig as kleitablet, sakrament of sms                             

Joan Hambidge

 

I  Agtergrond:

 

Die jaar 2010 het ʼn hele gerf goeie bundels opgelewer en in hierdie oorsig fokus ek hoofsaaklik op solo-bundels. Daar is uiteraard die Nuwe stemme 4-reeks, wat uitvoerig bespreek is op die blad (1) en die Versindaba-bloemlesing. Lina Spies se keuse uit haar werk deur Johann de Lange, Die skyn van tuiskoms (Human & Rousseau) gee ʼn blik op ʼn besondere digterskap. Op die agterblad staan tereg: “Want vir Spies is taal ʼn landskap op sigself, ʼn tuiskoms”. De Lange se eie keuse, Judasoog, gee eweneens ʼn besonder indrukwekkende blik op die ontwikkeling in hierdie digterskap. Soos Henning Snyman dan tereg skryf op die agterblad: “Binne die geestelike diepgang van sy verse kom die beeld ágter die beeld te voorskyn”.

Die heruitgawe van Kahlil Gibran se Die profeet (vertaal deur Louis Fourie en uitgegee deur Adamastor) het sterk poëtiese reëls soos die volgende:

“Mense van Orphalese, julle kan die tamboer omfloers en die snare van die lier laat skiet, maar wie van julle kan die lewerkie beveel om nie te sing nie?” (52).

“En wat is die son vir hulle behalwe die bron van skaduwees?” (52).

“Net soos die pit van die vrug moet breek sodat sy hart in die son kan staan, so moet julle pyn ken”(60). Hierdie bundel beklemtoon dat daar verskillende digterlike tradisies bestaan. Hopelik sal hierdie uitgewershuis of Protea M.M. Walters se reeks Poësie uit die verre lande (met o.a. Spaanse vertalings van Uys Krige) weer uitgee?

Verder was daar die debat oor die aanvanklike nie-toekenning van die Ingrid Jonker-prys, maar danksy ʼn debat – aangevuur deur myself, Daniel Hugo, Johann de Lange en Johann Lodewyk Marais – is die prys toegeken aan Tania van Schalkwyk vir Hyphen, wat sy onder mentorskap van Stephen Watson voltooi het aan die UK. Daar was geen persoonlike belang hierby betrokke nie; net ʼn matelose ongeduld met die arrogansie van diegene wat ʼn prys met ʼn lang tradisie wou “herskryf”. Gelukkig het die polemiek ʼn gelukkige einde gehad, want die prys is toegeken, ironies genoeg presies op dieselfde wyse as in die verlede, met drie beoordelaars wat stem vir die beste. (3) Loftus Marais se artikels, dikwels oor fiktiewe letterkundige figure in BY, begin nou afgesaag raak, omdat die grap te veel kere herhaal word. Danie Marais het weer Peter Blum as ʼn soort buikspreker gebruik om sekere kwessies wat hom irriteer aan die kaak te stel. Die vraag is: sou Blum so gepraat het? Hy sou skerper gewees het. Die twee digters het onderskeidelik verlede aar en vanjaar die Sala-prys verower, terwyl Annelie Botes se prys terug getrek is na haar omstrede onderhoud in Rapport.

 

II

 

Die meeste bundels is deur my geresenseer vir LitNet, Die Volksblad en Die Burger. Van tyd tot tyd word daar ook besprekings gedoen vir FineMusicRadio, ʼn onafhanklike radiostasie in Kaapstad. Die oorspronklike besprekings word breedweg herhaal. Hier en daar het ek wel ʼn bespreking aangepas of verkort of ʼn mening hersien. Bundels word bespreek soos wat aangestuur is deur die jaar en nie in ʼn rangorde van gehalte nie.

Oor die stand van die digkuns is ek saam met Marthinus Beukes gevra om ʼn opinie te gee vir Rapport (4). Jo Prins het by Beeld ʼn rubriek Verslangs gelanseer waarin ʼn literator of digter se analise van ʼn gedig langs ʼn gewone leser s’n geplaas is. Met interessante reaksies waarin die verskillende strominge in die digkuns na vore gekom het soos die meer hermetiese vers versus die praatvers. (5) Verder was daar ʼn aangename verrassing met die verskyning van die Kanadese literatuurteoretikus Jonathan Locke Hart se debuut. (6)

T.T. Cloete se versamelbundel Uit die wit lig van my land gesny is gepubliseer deur Pooka en in hierdie bundel met verse wat handel oor sy afgestorwe vrou vind ons ʼn meester aan die woord.

 

Vroue van Vermeer

Dit is meestal ‘n mooi jong vrou.

Meestal is sy alleen binnenshuis,

dalk met ‘n wit veraf brief wat sy vashou,

naby, in ‘n gloeiende klein hand

voor ‘n kleiner of groter oop

venster.  Daar kom ‘n ligte geruis

van ‘n wêreld aan uit ‘n land-

of groter wêreldkaart

wat teen die muurvlak oorkant

hang, daar waar seestrome en wind loop

met haar land se ganse skeepvaart.

Sy staan, sy sit, sy buk oor kant,

sy droom of sluimer

in lig wat in vlokkies of korrels brand

of dof kaats in die ruimer

ruimte van ‘n skildery of spieël of in ‘n wynhouer

ivoor maak, of sy speel klavesimbaal

of sy loer oor haar skouer

en dra ‘n sonnende pêrel teen haar nek

se skadu.  En altyd is daar lig wat áfstraal

ín in die liefs klein afgemete vertrek,

oorvloedig, uit die oop grote

universum en wat die klein aardse geslote

stilte in die onmeetlike laat asemhaal.

 

Gilbert Gibson se Oogensiklopedie (Tafelberg) het die ATKV-veertjie prys verower en hierdie deurgekomponeerde bundel werk op ʼn vernuftige wyse met die oog as simbool. Die gedig werk met verwysings na ander gedigte – dikwels met endnotas verklaar – maar hierdie sleutels kan ook lei tot interpretasiebreuke. Op sy beste vang hy dikwels ʼn moment buite woorde op, op sy swakste word die gedig iets van in die kamer was ʼn kas, in die kas was ʼn laai, in die laai was ʼn gedig waarop staan: kyk hoe slim is ek!

Gilbert Gibson het vanaf sy debuut met Boomplaats (2005) die aandag getrek as ʼn opwindende digter wat op ʼn slim wyse werk met intertekste. Toe kom die tweede bundel Kaplyn (2007) en hy maak van die intertekstuele spel iets verregaande en uitdagend. Hy verskaf vooraf woorde, nee eintlik spore, waarmee die leser die bundel moet benader. Daar is selfs ʼn woordelys agterin om vreemd-klinkende en mediese woorde te help verklaar in die leesaksie wat ʼn kaplyn is. (En ʼn kaplyn is ʼn boomgesleepte skoon stuk grond tussen twee vegtende lande, spesifiek met die intensie om spore wat op die kaplyn kruis op patrollie raak te sien.)

Die verduidelikings / endnote help dus die leser om die gedig oop te maak en as’t ware vanuit die digter se bedoeling te lees. Ons het dus die inhoudsopgawe – op die voorblad soos by Loftus Marais se Staan in die algemeen nader aan vensters – en dan die gedigte met die verklarings (aangegee as “woorde”). Gibson stel dus bepaalde eise aan die leser, omdat sy gedigte nie volgens konvensies werk nie. “another roadside attraction” aktiveer onder andere Tom Robbins se kultusroman uit 1971. Dit is ʼn roman bekend om die non-liniêre progressie en in die gedig word die leser gekonfronteer met ʼn bloedige einde: ʼn gesin word uitgewis en “ingelyf” by ʼn vervoerwa weens ʼn kind wat ʼn balletjie gooi. Die pa se aandag word afgetrek: hy het sy oë neergeslaan.

Al die geledinge rondom die oog word in hierdie bundel in ʼn komplekse simbool-struktuur geaktiveer: sikloop, katarak, sien / kyk, sluiter, versluier, blik, wenkbroue, wimpers, oogknip, oogvog, pupil, sig, blind (onder andere is daar ʼn gedig oor Borges). Dit is ʼn digterskap waarin daar dikwels besin word oor die rol van die digkuns. Die gedigte beweeg tussen hoogs emosionele verse en gedigte wat intellektueel in beheer is.

“Ek onthou jou dus behendig / gephotoshop teen die dood” (124) is van die ongelooflike beelde wat die digter gebruik. ʼn Baie sterk motief in hierdie bundel is die talle verwysings na die religieuse belewenis. In die slotgedig “wat die mens” (130) word daar duidelik ingespeel op die Bybelse gegewe, maar dit word hier verdraai na die moderne mens met al sy ellendes en angste. Dit is asof die digter in hierdie bundel besig is met ʼn bestekopname van sy jeug en sy lewensfilosofie van nou probeer bepaal teen dit waarmee hy groot geword het. “Sewe dubbelsinnighede” betrek weer Willliam Empson se bekende studie oor die digkuns. Dalk ʼn gevaarpunt vir die digterskap: die verduidelikings is myns insiens dikwels onnodig, omdat ingeligte lesers tog weet wat dit bedui. Of wil die digter ons juis bewus maak van sy notas en die prosesse róndom die skryf van ʼn gedig? Soos “kenosis” – letterlike leegmaking uiteraard weer Harold Bloom se sieninge oor die digterskap (A map of misreading,1975) aktiveer en sy sieninge oor die Kabbalisme in ʼn gedig indra. Vir Gibson behels dit die wegdoen of afstand doen van die eie ek by die skryf van ʼn gedig – die “ek” wat skuilhou tussen dit wat gelees en gesien is. Die sleutels gee sy unieke aard weer: hoe eiesinnig hy ʼn gedig skryf en konstrueer. Die leser word dus attent gemaak op hierdie proses waar die gedig dikwels hortend tot stilstand kom of reëls afgebreek word.  Dikwels is daar ʼn e.e. cummings-aanslag met doelbewuste dubbelsinnighede soos “nuttig” (72) waar die boor-metafoor gebruik word en Coleridge in die digter se geheue geaktiveer word. Die internet-gedig “://_ mezangelle” (64) illustreer dit by uitstek. Die taal van die hart (en hard) is so geheim(sinnig) soos superstringteorie.

Ander kere is die Auden-verwysing onnodig en amper ʼn onderskatting van die leser se kennis soos in “lafras cuyper kannonier”(57); ander kere help dit vir die ondersoek en uitpluis.

 

Apostroof, Fanie Olivier (Human & Rousseau, 2010, Isbn 978 0 7981 5168 9)

(Resensie: Joan Hambidge)

Die apostroof, volgens Alex Preminger (red.) se klassieke ensiklopedie, is ‘n stylfiguur waarin die afwesige persoon aangespreek word. Ons vind hierdie aanspreekvorm – wat sterk verband hou met personifikasie – dikwels by Shakespeare met die Oh! Of in ander tekste met die versugting (A!). Die apostroof (‘) is ook waar letters weggelaat word: ‘n in Afrikaans vir een, ensomeer.

Apostroof is ‘n bundel na ‘n lang publikasiestilte, weliswaar nie skryfstilte nie. Olivier het die afgelope jare per e-pos vanuit Pole lieflike gedigte vir vriende en kennisse aangestuur. Hy debuteer in 1971 met Gom uit die sipres (bekroon met die Reina Prinsen-Geerligs-prys). Om alleen te reis (1973), Paradysrigting van die wind (1976), Skimmellig (1978) en verklarings 1967 – 1987 (1988). Olivier se digkuns bevat sowel politieke verset as persoonlik en intiem-belydende verse.

Sy jongste bundel doen verslag van die kartering van ‘n spesifieke verlies: die verwerking van die dood van sy geliefde vrou, Rike. Terselfdertyd bevat dit verse ten tyde van haar lewe. Daar is liefdesgedigte en teer verse waarin die mooi geliefde waargeneem word deur die spreker. Die voorblad bevat ‘n skild uit die Middeleeue waarmee die aangesprokene se belangstelling in die Middeleeuse letterkunde geaktiveer word en as ‘n mens mooi kyk, is daar ‘n apostroof in die hoek – en daarbo koekeloer die dood.

Dit is ‘n besonder aangrypende bundel wat die verlies navigeer, onder andere deur Breytenbach, Ingrid Jonker en veral Uys Krige! Die beroemde “Tram-ode” met sy Aldarin word o.a. geaktiveer in die gedig “Tussenteks” (47). En wanneer ‘n mens weer na hierdie gedig kyk, is dit opvallend hoe die melancholie en die oproep van name in hierdie bundel van Olivier weerklank vind. Hy besê die lewe namens die afwesige geliefde: die opdrag lees immers (vir die sinne wat sy [ge-] maak [het]). Hy gebruik gewone parenteses en ander kere fonetiese hakies. Is dit ‘n soort spel soos by die gerekonstrueerde tekste van Sappho om te wys wat het verlore geraak, wat het behoue gebly? Die geliefde is immers oorlede aan ‘n slopende siekte waarin sy haar semantiese funksies verloor het. En hierdie skrynende proses beskryf die digter vir ons. Ons word meegevoer deur die slopingsproses tot met die dood. Ten slotte beleef ons ‘n goedkoop avbob-kissie waarin die as geberg word. Die digter laat dit te water en hoop dat ‘n Vlaamse seuntjie dit sal uitvis.

Hierdie kissie is “veerlig, loodswaar, ‘n holte vir my voete later”. Op die agterblad verskyn ‘n lang gedig waarin die Advokaat Olivier met God in geding tree. Dit is ‘n “vituperation” en op ‘n skitterende manier word die nydigheid van die regswêreld ontmasker.

Dit het vir hierdie leser gevoel asof Olivier terugkeer na sy beginverse: verse wat dikwels sterk op die woordspel ingestel is. In ‘n vers soos “bliksem!” (48) word daar ‘n soort blokkiesraaisel opgebou; in “krematorium” (45) is alleen dit wat agterbly op papier, uiteindelik ter sprake.

 

Op sy beste, so weet ons, reduseer

‘n vers baie dinge, iets of iemand

tot essensie: wat word, was vroeër was.

 

Daar is verse wat die Poolse landskap skandeer en die ontreddering van die vreemdeling beskryf en die soeke na die regte woord om ‘n ervaring te beskryf. Die digter, ‘n samesteller van die mooiste liefdesverse in Afrikaans, wonder:”hoe sê ‘n mens dat ek // jou liefhet in ‘n vreemde tong…” (30). Daar is dan verse wat hier en daar in opposisie plaas soos “van podolany tot in rondebosch – geyk” (31). Deurgaans bly ‘n mens bewus van die digter se ontginning van woorde, sy spel met taal – of hy is bewus van sy gebrek aan ‘n woordeskat in ‘n vreemde landskap of die geliefde se soeke na woorde…

Dit is ‘n aangrypende bundel van ‘n digter wat sy regmatige plek weer kom opeis het. Dit is oop verse, geskryf uit die hart. Maar júis in hierdie direktheid lê die krag van Apostroof. Daar word inderdaad nou alleen gereis.

 

Notas uit die empire is Hans Pienaar se tweede digbundel gepubliseer deur Alto-Media. Hy is veral bekend as joernalis vir Business Day en die blog “Africa”. Die skrywer het Rapportprys vir Nie-fiksie verower vir sy Die derde oorlog teen Mapoch. In Nuwe stemme 2 (saamgestel deur Petra Müller en Nèlleke de Jager) vind is ʼn handvol verse wat die belangrikste temas in sy digkuns aandui: die wrang blik op die geskiedenis vanuit ʼn joernalistieke perspektief; die gebruik van die parlando; die vermoë om onthoubare reëls te skep soos “die stad slaap soos ʼn Buick onder ʼn bokseil”; die bykans surrealistiese taalgebruik; die gevoel van vervreemding, en dies meer. In Nuwe stemme 2 staan die volgende knap gedig:

 

Pelgrimsrus

 

O die dood kom ook

stadig soos die melktrein aan

by elke stasie moet die stoker stook

die trein vir elke melkkan staan (76)

 

Nuwe stemme is ʼn belangrike debuut-plek vir jong digters en veral Nuwe stemme 4 het my nogal opgewonde gemaak oor die veelheid van talent wat hier aanwesig is. Maar daar was slypskole waar die digters onder die leiding van die samestellers geleer is oor versvorme en procédé. Hans Pienaar het ʼn ónbetwiste digterlike talent, maar vir my gevoel is sy gedigte soms te woordryk en tuimel die gedig dikwels verby die suggestie of die natuurlike slot. Die eerste gedeelte in Notas uit die empire heet “Lank leef”, en dis dan vir my die sterkste afdeling. Waar die gedigte teen foto’s geplaas word, soos in die tweede afdeling “Tweeduisend-en-vier”, is dit egter minder oortuigend. (Hier is die verse meer gestroop.) Die beelddig, dit wil sê, die gedig wat inspeel op ʼn bekende foto of skildery het ʼn galery van groot figure in Afrikaans opgelewer met Johan van Wyk se Heldedade kom nie dikwels voor nie as ʼn kragtoer. Hierop volg daar ʼn reeks reaksies van digters op foto’s van Marilyn Monroe met T.T. Cloete as voorloper. Al die ander gedigte is palinodes of antwoorde op hierdie vers.

Die beelddig skep ʼn broeiende spanning tussen foto en gedig. Die een kan later nie meer onthou word sonder die ander een nie. Maar, die gedig moet steeds in eie reg sterk wees. Indien die foto langsaan pryk, word dit soos ʼn klankversterker. En die foto of skildery moet weer op sy beurt ʼn kunswerk in eie reg wees. Dit bewys Johann Johl se verse ook by uitstek. (Die promosie-pamflet skryf dat die plaas van foto’s en gedigte uniek is. Dit is al reeds gedoen. Uniek waarskynlik dat die digter self die foto’s geneem het.)

“Statig” (97), ʼn vers wat die sub-titel dra “Suid-Koreaanse parlement, Seoel”, klink so:

 

Vir ʼn wyle hier, voor die deure

van mag outomaties oopgaan,

kan jou herinneringe ʼn loop

neem oor lang dae toegesneeu,

en mymer oor komplotte. Hoe

hulle neig om te broei en voete

op matte laat aarsel terwyl in

agterplase bome statig vergaan.

 

Enkele van die gedigte wat inspeel op foto’s is wel knap, soos “Tier”, “Grond”, “Pilare”, “Papiervliegtuig”, “Dialoog” en “Kamele” met die rondeelagtige spel met rymwoorde. Die reisgedig stel die reisiger altyd bekend aan ʼn ander land, maar hierdie soort gedig word altyd ʼn ontdekkingsreis-na-die-self. Onvermydelik word die opposisies tussen hier en daar, toe en nou, kulturele bakens presies dit waarom hierdie soort gedig wentel. Die vraag is of hierdie reisgedigte die eiesoortige aard van ʼn stad opvang?

Die voorblad, deur die digter self, is treffend. Die parkeerterrein in Vrededorp wat ander “empires” oproep. Die titel is uiters ironies: die hawelose se “empire” (ʼn wasgoeddraad en vullis)  word teen die agtergrond van die Statue of Liberty en ʼn Hollandse windmeul geplaas. Sowel die Statue of Liberty as die meul is versier met ʼn Heineken-blik wat weer die kwessie van kolonisering oproep. ʼn Mens sien Staten Island

in die verbeelding…

Die bundel se sterkste vers is ongetwyfeld “Kraaie in die bome” in reaksie op 9.11 met sy sterk refrein en elegiese aanslag:

 

New York. New York.

Kraaie in die bome.

Harte treur oor New York.

 

Die taalspel op bladsy 32 is indrukwekkend en “Dit was toe nie” (37) getuig van vakmanskap.

Die gedig “Tromsolo” (120) uit ʼn reeks is eweneens sterk:

 

… Ek bly agter, soos ʼn wit jas

by die kroegdeur opgehang, uit gewoonte.

Ek dwaal deur leë strate, eindig waar ek was.

 

ʼn Dief in my eie middernag, op my eie pas.

 

ʼn Bundel dus met ʼn handvol goeie verse. ʼn Sterker redigeerder of keurder sou die bundel gesnoei het sodat net die béstes oorbly. Miskien moet ʼn volgende bundel aan Protea of Tafelberg voorgelê word vir die raadsamer keuringsproses. Die titel evokeer ook die komplekse kanoniseringsproses. Notas uit die kanon en oor die kanon. Dalk ook teen die kanon? Die programgedig is so gelees nie alleen ʼn komplekse siening van die geskiedenis nie, maar ʼn staning in eie reg. Die kolonie praat terug, besef ons.

In 2001 het Kobus Lombard gedebuteer met Geknipte naelstring en hierna het Tussen wysvinger en duim in 2005 gevolg. Die jongste bundel Vlerke vir my houteend het soos die vorige bundel eweneens by Protea Boekhuis verskyn. Die digter gebruik gestroopte, sober taal en veral die Namibiese landskap kom aan bod in hierdie digkuns. Gedigte oor die geloof is ʼn verdere tema en in die uitgewershuis se publikasieverslag word daar geskryf dat die digter in sy tweede bundel die liefde vir sy aanneemma verwoord en die moeder wat hy nooit geken het nie. Die derde bundel het hierdie leser begin lees sonder hierdie voorkennis en ek is van mening dat die leser nie nodig het om kennis te neem van hierdie outobiografiese gegewe nie.

Lombard skryf ʼn eenvoudige vers met min woorde, maar in die “eenvoud” is daar dikwels ʼn geladenheid opgesluit. Ek het die gewoonte om ʼn digbundel van agter na voor te lees en dan weer van voor na agter. Op hierdie manier kan jy dikwels die konstruksie van die bundel op sy kop draai of deur ónbedoelde motiewe of saamgroeperings breek. Die slotgedig in hierdie bundel is ʼn vers wat waarskynlik ʼn sleutel verskaf vir vele verse in die bundel. Dit heet “Ma se erflating” (78):

 

in jou vulpenadres

kan ek my ʼn kamer verbeel

in jou silwer poeierdosie

kan ek partikels

van jou lyf vermoed

selfs die brei in jou stem

is tegnologies bewaar

 

maar hoe streel ek

die swart van jou hare

agter die glans van ʼn foto (78)

 

En vele gedigte probeer hierdie toestand-van-die-onmoontlike besê. Die gedig bring dus ʼn soort versoening tussen die gevoel van verlies of nostalgie en die werklikheid. In die titelgedig word daar ʼn ars poëtika vir die leser gegee waar die idee van die houtkerwer se werk gelyk gestel word aan die digterlike proses (42). Vir my is die mooiste en aangrypendste verse in hierdie bundel gedigte wat handel oor die verhouding met die moeder, daardie primordiale relasie wat ons almal se identiteit bepaal. In die psigoanalise word daar ook gekyk na die verhouding tussen digterlike taal en die moederbuik; ʼn mens dink hier veral aan die teorieë van Julia Kristeva. Wat dus ʼn vers oor die moeder is, kan ook gelees word as ʼn gedig oor die skryfproses en die onvermoë (waarmee vele digters worstel) om dit wat buite woorde lê, onder woorde te bring.

Daar is ʼn handvol gedigte in die bundel wat onthoubaar is, soos “Eenrigtingkaartjie” (67):

 

met die vertrek van my reisgenote

staan ek telkens voor die eenrigtingglas

van dié eenmanvertreksaal

geen oproep om aan boord te gaan

geen digitale flikker

oor die beplande tyd van aankoms –

die bestemming, so sê die reisbrosjure,

het strate van goud, engelekore

en ʼn stadspoort van opaal

 

dog vir hierdie enkelreis

bly ek tot die dood toe bang

 

Die moontlikhede van die skryfproses word ontgin: so byvoorbeeld in die gedig as ʼn “briefwisseling” verander die letterlike brief verander na e-pos, maar lewer ook kommentaar op die intieme aard van die skryfproses.

Vanaf die debuut tot nou, is daar groter selfvertroue by die digter opmerklik. Dit is ʼn beskeie bundel, maar in die eenvoud en suiwerheid aangrypend en belangrik.

Tom Gouws se Ligloop het by Human & Rousseau verskyn en is ʼn besondere leeservaring. Die titel aktiveer om in die lig te loop, dus spiritueel te wees en om versigtig om te gaan met die gegewe in hierdie bundel. Reeds in die programgedig word die leser gemaan “trap ligvoets ligvoets as jy oor my woorde loop” (“he wishes for the clothes of heaven”, 11). Die motto uit Bakhtin (“We are the voices that inhabit us”)  aktiveer die gesprek met T.T. Cloete en Antjie Krog. Daar is ʼn gesprek met Akmatowa en Sergei Esenin wat ʼn gesprek met die Russiese letterkunde oopmaak. Yeats word herskryf – met sukses en ʼn gedig oor Johannes Kerkorrel tree in gesprek met De Lange se vers en die liedere van die sanger. Die Bybel, veral Elia, verskaf ʼn ander ryk voedingsbron waarop die digter teer. Die spel met die Afrikaanse digkuns en die WVK word in ʼn wrang distigon van Watermeyer beskryf: “elia en die ou boereplaas” (73).  (Trouens, dit sou ʼn fassinerende ondersoek wees om al die motto’s en verwysings te aktualiseer.) Cloete se klassieke vers “Die vroue van Vermeer” word deur Gouws “vermeerder in vers”. Krog se Jerusalemgangers word herbesoek via J.P. Claasens se studie oor hierdie trekkers. Breytenbach se “allerliefste” word nou in die kuberruim aangespreek en in ʼn distigon, “elia en die ou boereplaas” (73) word die profeet Elia ʼn masker vir Gouws se blik op die Afrikaanse letterkunde en die siening van die plaas. In ʼn wrang “aftelrympie” word die bloedige verloop van die land se geskiedenis weergegee met die onthutsende slot via Peter Blum: allesverloren. Daar is vele motto’s by gedigte en Van Wyk Louw open die religieuse dimensie in hierdie bundel wat in sterk kontras staan met die verwysings na die politieke en aktuele wat soos ʼn fyndraad (of lig?) deur die bundel skyn. En ook Eybers is hier in sowel ʼn vers wat aan haar opgedra word en in daardie bekende spanning tussen die man en vrou. Die webbe roer hier en die leser word telkemale bewus van die gedig wat uit die self spruit. Gouws is bewus van die self as ʼn konstruksie en die spel met die “wisseling van lywe” word behendig volgehou: soms in die skoene van Vermeer, dan as diensmeisie, dan as Elia, soms net as digter of méns. In ʼn “wyding”, ʼn liefdesvers, word die geliefde ʼn vers gegee waaruit sy eendag moet put:

 

eendag as jy oud is en saggies met jouself praat, en bewe,

en die tou te kort word vir die skep uit putte van herinnering,

vat dié vers, geliefde, lees dit weer as onvoldoende wyding

van ʼn digter wat na woorde soek vir die diepgang van ʼn lewe.

 

Soms is die self  ʼn kleitablet, ander kere ʼn sakrament.

Titels van bundels en gedigtitels is in kleinletters en die verse getuig van ʼn streng tegniese beheer. Die beelddig is veral in Afrikaans deur Johan van Wyk met Heldedade kom nie dikwels voor nie (1978), verrassend ontgin. Cloete se Marilyn Monroe-verse bly eweneens bakens hier. Dit is ʼn ryk geskakeerde bundel bedoel vir die ernstige poësieleser. Woordspel, flink ryme, eksperimentering met vorme maak van hierdie bundel ʼn genoeglike leeservaring. Veral die verse oor Vermeer is aangrypend. Die bundel nooi ʼn psigoanalitiese lesing uit via Lacan veral met die verwysings na spieëls, die camera obscura, meniskus, en studies oor die betekenis van simbole (soos die leeu) in die skilder se werk. In ʼn gedig “advent” (44) word die self genadeloos bekyk. Die twee hooftemas in die bundel word goed teen mekaar afgespeel in ʼn gedig oor Moeder Theresa se nalatenskap en Vermeer se bankrotskap. Die speelse vind ons hier in ʼn klein juweel:”resep vir sinlike soesji”(53).

Ligloop is ʼn bundel oor die “verskeie teksture van die landskap van die self”, soos die digter skryf in “die geograaf” (29). Die invloed van D.J. Opperman en die maskers van die digter word aanskoulik geïllustreer in die slot gedig wat ons as ʼn visioen kan lees.

Die verwysings is goed verwerk en vorm en inhoud word één in hierdie ontroerende bundel.

In 1990 het Gouws gedebuteer met diaspora, hierna volg troglodiet in 1995 en syspoor in 2002.

Martjie Bosman se Toevallige tekens is gepubliseer deur Protea. In 2003 debuteer Martjie Bosman met die bundel Landelik waarvoor sy bekroon word met die Ingrid Jonker-prys. Soos die titel van die tweede bundel Toevallige tekens dan ook suggereer, moet die leser die tekens en spore in hierdie bundel met nougesette aandag volg. Die teken as teiken dus en ʼn mens word telkens bewus van ʼn volgehoue semiotiese spel met die leser.

Van Wyk Louw rig dan ook die bundel in ʼn motto:

 

 

… dié Woord

vol bybetekenisse en bowe-tone,

té vol vir bloot net beteken of betekenis.

 

Die digter aktiveer die Afrika-wêreld waar mense die “tekens van gemene besit / op allemansgrond, gebied onder koningsgesag” beleef (“Meent”, 15). Die bundel spreek ʼn Afrika-landskap aan en so tree die bundel in gesprek met Opperman-kodes. In die gedig “Grondeis” (35) spreek sy Opperman dan direk aan. Dirk-se-erf is nou ʼn beleërde plek waar die digter haarself moet verweer met guerillategnieke. Bosman aktiveer telkens op ʼn konkrete wyse ʼn sintuiglike dimensie wat sy plaas teenoor die “angs van binneruimtes”. Vigs (“groter siekte”) is ʼn harde werklikheid waaraan geloofsgenesing niks kan doen nie. Die Mosambiekse landskap word eweneens ontgin met Maputo as ʼn vervalle stad. Vir hierdie leser wat die landskap intens en gereeld besoek het, is die beskrywing van die menslike ellende en die hospitaal-dienste, helder weergegee. En Bosman skryf eweneens oor die nood van vrouwees in so ʼn bestaan waar verkragting en liggaamsgeweld ʼn harde werklikheid blyk te wees. Hierom is daar ʼn motto by “Mutilados” wat verwys na Dine van Zyl se Die verminktes. “Die kind van Kigali” (24) tree weer in gesprek met Ingrid Jonker se ikoniese gedig “Die kind”. Die Rwanda-werklikheid kom eweneens aan bod in hartgrypende verse oor die volksmoorde aldaar. Die digter hou die pynlike en transgressiewe gegewe in beheer met sterk metafore. In die hande van ʼn mindere digter sou hierdie gedigte skel kon oorkom. Maar dit is júis wat hierdie verse onderskei van ʼn berig in Time: sy gebruik herhalings wat ʼn soort pynlike inkantasie word van die koeëls wat “in sagte vlees wegsink”. Die iteratief-duratief (wegsink in plaas van die verlede tyd weggesink) aksentueer dat die pyn voortduur in die menslike gemoed. Die bundeltitel word verklaar in “Eendagskoon” (27) waar die verval in Afrika weergegee word. Hierdie gedig tree eweneens in gesprek met Ina Rousseau se voortreflike tuin/Eden-verse en kan gelees word as ʼn ars poetica. In “Soet seisoen” (80) soek sy na ʼn metafoor om die verval van ʼn stad te verbeeld, maar die gedig bly die aftakeling ontwyk. Juis deur ʼn gedig te skryf kan sy haar verweer teen die sloping wat sy meemaak en is die tekens van die gedig “‘n tuin van alle liefde”. In die personifikasie van ʼn skreeu (“Die skreeu”, 31) word die weerloosheid van mense binne ʼn geweldgeteisterde Afrika-werklikheid belig. Die slim toespelings op Toon van den Heever en Marais skep winste vir die gedigte, nie alleen in die vervloë wêreld wat dit oproep van ʼn verlore stam nie, maar ook ʼn bewusmaking vanwaar die Afrikaanse digkuns tans staan. Hierom is daar waarskynlik ʼn bestekopname van die digter se verlede met aangrypende en nostalgiese gedigte oor die jeug. Ons vind reeds in die herinneringsverse ʼn slim kind as waarnemer wat tekens probeer dekodeer en nou as volwassene terugkeer na die verbeelde wêreld wat sy beleef het. In “Kispak” (58) vind ons ʼn lykdig wat weer terugwaaier na T.T. Cloete se vers oor die verskillende rokke van sy vrou. Hier is dit die kispak:

 

Dan word die pak diep weggepak

tot dié dag wanneer die kis

die pak weer waardig is.

 

Martjie Bosman bewys met haar tweede bundel dat sy ʼn knap digter is wat aan elke beeld en woord aandag gee. Haar leser word bekoor deur die tekens wat jy moet snap: foto’s, musiek, mense, diere se geluide. Daar is verse oor bekendes (soos Wena Naudé) en gedigte oor die Spaanse landskap. Die gedigte lyk op die oog af sober en in beheer – onder is daar ʼn melancholie wat by elke herlees ʼn mens dieper tref. Dit is ʼn bundel oor “vae en ontwykende drome” wat helder en stip verwoord word. Alles is hier dringend in klein tekens op papier gemerk, om die digter aan te haal.

Sedert sy debuut, Die somer is ʼn dag oud, wat bekroon is met die Ingrid Jonker-prys, het die digter Johann Lodewyk Marais omgewingspoësie begin ontgin en ʼn bundel ter viering van Marais se “Winternag” gepubliseer: Honderd jaar later.

Hy skryf gereeld oor die figuur, Eugène Marais, veral op die Versindaba se webruimte. Hy het ʼn doktorale proefskrif voltooi oor Marais se wetenskaplike en natuurprosa. Daar was ook ʼn reisboek oor Mosambiek en versamelbundel oor ekologiese gedigte: Ons klein en silwerige planeet (saam met Ad Zuiderent).

Die jongste bundel heet Diorama en is ʼn voortsetting van die bundel Aves wat oor voëls gehandel het.

Die outydse voorblad is deur Thomas Baines (Herd of buffalo, opposite Garden Island, Victoria Falls, 1862).

Diorama dan in die sin van die skaalmodel van ʼn landskap of  historiese momente.  Die digter nooi dan ook die leser in die programgedig uit:

Ek wil in my gedig ʼn wildtuin skep // en jou uitnooi om ʼn besoek te kom bring (13)

En wat ʼn uitnodiging is dit nie! Die leser beleef ʼn springhaas, maar terselfdertyd word dit ʼn meditasie oor die skryf van ʼn gedig. In die vers oor “Streepmuis” (22) word die onmoontlikheid van die proses vergelyk met die vang van ʼn streepmuis en die bladsyverwysings na die boek waarin jy moet blaai, dui op die intertekstuele proses van sowel die skryf as die lees van ʼn gedig. (In “Rooiduiker”, 38 byt die gedig in die stof!) Soos dit ʼn goeie digter betaam, is die gebruik van ou patrone nie aan hom onbekend nie soos in die voortreflike, “Gevlekte hiëna” (23), ʼn soort villanelle, met sy herhaling van twee reëls en die gebruik van twee rymklanke. Heel vlot beweeg hy dan na die kwatryn met “Luiperd” (24). Later is daar ʼn handvol haikoes. Marais se digterlike handtekening is om met die gestroopte vers te eksperimenteer en “Wildehond” (27) bewys hoe goed hy dit kan doen. Die “fyn besonderhede” van die optekening is opvallend en die digter maak opwindende poësie oor wilde diere en plante. Daar is toespelings op bekende gedigte en ʼn in-grappie oor die “Okapi” (35) wat bloot as “Aha!” aangegee word. Met die konkrete voorstelling word ook geëksperimenteer in “Rietduiker” (45) waar die uitgespreide vlerke oor die bladspieël staan.

Marais het in sy debuut, Die somer is ʼn dag oud, aangrypende verse oor sy jeug geskryf. In hierdie bundel keer hy terug na die landskap van sy jeug: nou is daar plaasmoorde en aanvalle. Die tuin van Eden is aangetas. So beskou word die diaroma dan ʼn representasie van sy digkuns én persoonlike ontwikkeling. Die beeldgedigte is suiwer: ʼn mens kry ʼn portret van ʼn bekende soos Jan Smuts, Richard E. Leakey, Jane Goodall, e.a. Dit word egter nie dordroë navorsingsgedigte nie, maar verse wat ontroer en tref. Tobias maak ook ʼn draai hier en selfs Saartje Baartman is verïkoniseer. Daar is uitstekende verse in hierdie bundel soos “Die brein” (15)  En “Springhaas” (21). En die volgende juweel het onlangs op die Versindaba se webblad verskyn:

 

Diego Maradona

 

Die vlugvoetigste is Maradona

met ‘n durende veggees in sy bloed.

Hy wat met grasie die nr. 10 dra.

 

Kleintyd het hy ‘n sokkerbal geja

en teenstanders gesystap met sy spoed.

Die vlugvoetigste is Maradona.

 

Gou het hy met sy flinke rabona

die klubs ‘n prys laat betaal vir sy voet.

Hy wat met grasie die nr. 10 dra.

         

Oral in Napoli en Sevilla,

op én af van die veld, was hy verwoed.

Die vlugvoetigste is Maradona.

 

Sy aangee na Jorge Burruchaga

het die hele Buenos Aires laat toet.

Hy wat met grasie die nr. 10 dra.

 

In ‘n stampvol en luide Azteca

erwe hy die Wêreldbeker se soet.

Die vlugvoetigste is Maradona.

Hy wat met grasie die nr. 10 dra.

 

Die gesprek met Van Wyk Louw, soos die debuuttitel en die bundel oor die omgewingsgedigte suggereer, word voltrek in die gedig “Ex unguine leonem” (85). Daar is gestaltes en diere in hierdie voortreflike, netjies-afgewerkte bundel. Die spel tussen verhulling en onthulling word deurgaans goed hanteer.

Louis Esterhuizen se Wat die water onthou het eweneens by Protea verskyn:

dat die papier se grein vorm gee
aan die vloei van kleur: jy herken
‘n boom hier, ‘n sonvlek daar
voor jy selfs nog weet van berge

verder agtertoe: spatsels kleur

tussen die vloeiings tak en blaar,
die blomtapyt in die voorgrond
waarmee die papier verwater

tot dit is wat dit wel wil wees –
die gestolde vloeipatroon
van water wat verdamp het

en nou bewaar word
agter droë glas

Esterhuizen is nie alleen die onvermoeide skrywer van nuuswekkers vir die webblad van die Versindaba nie, maar hy is ʼn bestendige digter in ons digkuns wat veral imponeer met sy besonder intens  deurgekomponeerde bundels. Gedigte van ʼn bundel loop ook soms oor na ʼn volgende bundel. Op LitNet maak hy die volgende relevante stelling:

Poësie “is nie iets wat tydgebonde is nie. Dit is wat maak dat poësie altyd relevant is en sal bly. Dit is nie soos ‘n roman wat jy klaar lees en op jou boekrak wegpak en byna nooit weer sal lees omdat jy die storie daarvan ken nie, nee. ‘n Gedig se ‘storie’ is eintlik nooit klaar vertel nie, want elke keer dat jy hom lees, is dit ánder assosiasies, ánder inhoude wat in jou losgemaak word. Die poësie is immers die kunsvorm van die emosie, en ons emosionele landskap is nóóit staties nie.”

Vir my gevoel speel elke bundel van Esterhuizen terug op die vorige tekste, asof hy met ʼn emosionele skaakspel besig is. (Daar was dan ook ʼn bundel wat Patzers heet.) Kyk byvoorbeeld hoe word teruggepraat met ʼn vroeë gedig uit Op die oog af (1988):

 

Landskap

Die landskap afgebeeld

weier om gelees te word.

Al is elke kontoer

uitgeskryf in die verweerde bolaag

van retina en senuwee

vir die lewenslange strompeltog –

halfblind, halfdol om klinker en konsonant,

wéét jy:

vanuit die oog rol beelde na die horison

waar die ligvlak ingenaat by strome

die geheue deurspoel.

Ook dié oog slyt mettertyd tot sand;

‘n uitgedroogde rivier wat terugkrimp

na sy bron –

  verborge sediment vir dooie grond.

 

Die spel met “dat” rig die verse: dit kan waarskynlik verwys na die digterlike proses tussen die belewenis en die onthou. Hoofsin en neweskikkende sin verbeeld die spel tussen belewenis en neerskryf wat dan in die gedig ʼn representasie word van die ervaring en dit uitwis of vervang. By Esterhuizen is die onthou selde ʼn nostalgiese verlange, eerder ʼn poging om deur middel van die digkuns die slopende en dus pynlike ervarings te herkonstrueer in die takelwerk van gedigte. Die digter het ʼn sterk intratekstuele bewussyn. Die aangehaalde vers kan ook as ars poëties gelees word:

en nou bewaar word
agter droë glas

Die simboliek van water (teenoor vuur) is volgens Cirlot gekoppel aan die onbewuste. Water word op verskillende simboliese maniere in die leser se gemoed gekoppel aan natuurverskynsels, aan die voorgeboortelike lewe, aan die oorgang tussen lewe en dood (die Styx). 

 

Toe dit nog vroeg was deur Mari Grobler. (Tafelberg 2010)

Hierdie bundel het bykans ongesiens verbygegaan. Dis ‘n baie mooi bundel waarin die digter veral die San-wêreld ontgin – met woordverklarings en voetnote. In “Winter”(35) word die liefdesvers nuut aangepak binne die wêreld van die San. Die gedigte klink outentiek op en getuig van deeglike navorsing. Maar die navorsing bedreig nie die gedig nie. Die primordiale bestaan van die San word beeldend vergstalt. “Jy’s mooi” (38) vang die inkantatiewe aard op van’n bestaan onder die gounja (maan).

Die afdeling “Storie” handel weer oor die intiem-persoonlike waar ‘n geliefde afgestaan is aan die dood. Die verbeelde, mitiese gegewe word dus hier deel van die digter se bestaan:

 

sy mag nie ‘n dooie volg

                  sy drome wakker maak nie

omdat afreis van spore glo

onsigbaar is (57)

 

Die een voetspoor op die bundel word dan ‘n klein ikoon binne-in die teks waar ons twee voetspore vind – met die leser as ‘n spoorsnyer.

Die bundel praat met die hele tradisie van die San, nie net met die Afrikaanse tekste nie, maar ook met Stephen Watson se Return of the moon. Veral Eugène Marais se boesmanverhale word hier geaktiveer en die herdigtings van Antjie Krog word ook opgeroep. Grobler gee egter haar eiesoortige interpretasie van die gegewe. Sy werk met min woorde, helder beelde en die verse het beslis ‘n sjamanistiese kwaliteit. Daar is enorme skoonheid in hierdie eenvoud opgesluit. In spaars woorde neem sy jou terug na al die debatte oor hierdie gedigte, onder andere die kwessie van besit/appropriasie. 

“naglig”(16) is onthoubaar mooi met die slot:

 

hy verstaan die taal wat kwartels

deurnag met wyfies

onder ‘n volmaan praat

 

Dis so jammer hierdie bundel het ongemerk verbygegaan, want dit verdien beslis meer aandag. Dis goed om binne die intellektuele tradisie ook hierdie soort gedig te lees.

Xô! Dis ‘n mooi bundel.

 

Die jongste bundel van Lina Spies heet Tydelose gety: die tydeloos aktiveer tydelik én tydloos, die hier én die ewige. Hierdie spanning vind ons regdeur die digter se oeuvre en veral in die bundel Hiermaals word die gesprek tussen die lewe op aarde en die Ewige bestaan ʼn digterlike onderwerp. Spies spreek in hierdie bundel die toestand of aard van die ouer persoon aan. Die vrou sonder masker en in hierdie opsig tree sy in gesprek met twee ander vrouedigters wat hierdie onderwerpe behandel: Elisabeth Eybers en Antjie Krog. By Eybers is daar die vormvastheid wat bekoor; by Krog die woede en kompromislose siening van die lyflike ontglansing. ʼn Vers soos “Vraag” (28) spreek Eybers se “Taalles” aan, terwyl die belewenis van die liggaam gelees kan word as ʼn implisiete antwoord op Krog se verse waar kragwoorde gedy. In “Leeftyd” (12) kom sy in opstand teen die siening dat liefdesverse nie behoort tot haar tyd nie. Sy verset haar teen die klaagliedere wat hierdie tydvak kenmerk. Die digter kies dan beelde waarin sy haar lewensvreugde weergee, en hierom haar oorgee aan die “eb en vloed” wat in elke gety stu. By Lina Spies is daar van meet af aan ʼn sinvolle gesprek met ander digters. ʼn Mens dink aan haar Emily Dickinson herdigtings (Die enkel taak: Die merkwaardige verwantskap tussen Elisabeth Eybers en Emily Dickinson (1995) en in hierdie bundel vind ons eweneens vertalings, herdigtings en indigtings van bekende gedigte: Paul Celan se “Todesfuge” (“Fuga van die dood”), Pavel Friedmann se “Die skoenlapper” waarin Spies haar liriese kwaliteite ten toon stel. Daar is beelddigte oor Nelson Mandela en Anne Frank. Hierdie bundel wil sig teen die stereotipiese en die geykte van die lewe stel soos die digter dan ook skryf in die programgedig “Lectori Salutem” (11). Die liefdesverse is onthoubaar soos die gesprekke met twee groot digters, Elisabeth Eybers en Vasalis in die aangrypende vers “By wyse van vergelyking” wat inspeel op die voorblad van die bundel (23):

 

Vasalis het haar geliefde

met ʼn landskap vergelyk

waarin sy haar neer kon lê

en uit kon strek

maar toe besluit hy lyk

nog meer na die lug daarbo

waar ruimte is vir wolke.

 

Ek sou jou kon benoem

met dieselfde metafore

maar ek het jou lief

met my eie hart

en ek sien jou met my eie oë

en vir my lyk jy

die meeste op ʼn kroonden

met sy hoë stam

en sondeurstraalde kruin:

ʼn boom waarna mens op moet kyk

en waarteen jy aan kan leun –

sonder vrae, sonder beloeftes, sonder vrees.

 

Die eiesoortige praatvers wat sy skryf, is in hierdie bundel nie altyd ewe suksesvol nie. Vir my gevoel is die verse dikwels spanningsloos en die opdrag en uitdaging aan die leser in die programvers word nie orals nagekom nie. ʼn Vers soos “Gewoon” (19) en sy inspelings op Eleanor Farjeon se geestelike lied, wat deur Cat Stevens gepopulariseer is, klink flets op. Daar is gesprekke met Emily Dickinson en Philip Larkin – selfs ʼn herdigting Maya Angelou. Die gevaar is immer dat die oervers kragtiger mag opklink vir sommige lesers. In ʼn gedig word die band met Afrikaans besing (“Moedertaal”, 54) en verse vir Degenaar en Elisabeth Eybers, twee duidelike mentors vir Lina Spies. Ook Audrey Blignault word vereer.

Tipies Spies is daar verse met ʼn religieuse strekking (soos “Kategismus”, 67) en natuurlik: Anne Frank.  Vir Lina Spies-bewonderaars is die bekende temas (liefde, godsdiens, vrouwees, ouerword, die dood) daar en getroue volgelinge sal steeds iets put uit hierdie bundel wat deur Protea uitgegee is. Hierdie bundel is nie Spies op haar beste nie; ons het haar bestes gesien in die keur van Johann de Lange.

 

IV Debute en nuwe stemme:

 

Martina Klopper se Nadoodse ondersoek (Human & Rousseau) kan ek helaas nie bespreek nie, omdat hierdie werk voltooi is onder my leiding aan die UK in Kreatiewe Skryfkursus. Die bundel is goed ontvang en ten spyte van ʼn vermeende plagiaat-caskenade met ‘n resensie in Rapport het die bundel sy eie pad geloop. Dit is ‘n intelligente, gestroopte digterskap.

Oewerbestaan van Melt Myburgh het by Protea verskyn. ʼn Debuutbundel is ʼn besondere oomblik. Dit is wanneer die digter vir die eerste keer sy/haar verskyning maak en wys watter bydrae kan daar gemaak word binne ʼn kanon. Dikwels kan ʼn mens terugskouend al die temas terugvind in die debuut wanneer ʼn digter verder ontwikkel. Myburgh se Oewerbestaan is ʼn bundel wat die jeug in ʼn gerepresseerde en rassistiese bestaan sinkopeer met die leefwêreld van Lorca. Dit is uiteraard ʼn ambisieuse opset, juis omdat Lorca so ʼn groot digter is. Die besoek aan Lorca se leefwêreld in die Andalusiese dorp Fuente Vaqueros in Granada is die oerbron waaruit ander gedigte waaier. Lorca was ʼn komplekse figuur en hy is veral binne die gay-wêreld ʼn ikoniese figuur. Die digter is wel bewus van hierdie problematiek, want hy vra:

“hoe skryf ek, dierbare frederik, hiérdie landskap vir jou oop // sonder om reëlreg my eie graf in te loop?” (16)

Die digter aktiveer dus argetipes in ʼn Jungiaanse denke: lewe, dood, waansin, normaliteit, en dies meer. Die bundel betree die wêreld waaruit die digter kom (“karos”, met die onderskrif 40 km buite Upington, 16) en die landskap waarna verlang word, te wete die Spaanse wêreld van Lorca. Hierdie digter word dan ʼn simbool van die dood en die hele bundel kan gelees word as ʼn spanning tussen eros en thanathos (in Freud se terme). Die besef word uitgespeel in die vers oor die vader se selfmoord, “by my pa se dood” (67) in die afdeling “inkdood” waarin die seun desperaat die vader vra om sy “gedigpraat” aan te hoor. Dit sluit aan by die vers op bladsy 15 waarin die digter as’t ware sukkel “om ʼn john deere // te laat dreun op die onderpad van sy geheue”. Hiermee word ʼn psigoanalitiese lesing uitgenooi: die dood van die vader en die dood van Lorca word een in die onbewuste en hierdie spanning kan alleen in die ruimte van die gedig opgelos word.  Die films wat vasbrand in skoolsale, is die herinneringe wat vir die spreker oorweldigend en pynlik is (16).

Die lotgeval van die gay-man word dan op verwoord in verse soos “aan jeffrey dahmer”(68), tereg met erkenning aan Johann de Lange, wat dit uitmuntend gemetaforiseer het en in ʼn gedig oor Laurie Gaum wat heet “jesus in vlak water (na die foto van laurie gaum) (52) waar die problematiek van Gaum se Rapport-foto’s so verwoord word:

as jy op water kon loop,

sou die offer tussen jou hande

nie ʼn enkele koerant verkoop.

 Om Gaum se ontbloting aan Christus se lot gelyk te stel, vind hierdie leser gewoon problematies. Mag dit?, wonder ʼn mens. Is enige mens se leed vergelykbaar met Christus se simboliese offergawe? In “privaat skool” (53) word die draadwerk ʼn verwysing na onanisme, terwyl “playstation 2” (54) die tema aanspreek wat reeds deur Johann de Lange soveel sterker uitgewerk is. In die lykdig, “by my pa se dood” (67) word die selfmoord van die vader in ʼn pynlike bestekopname beskou:

 

intussen hou ek die spieël angstig dop

vir lyne wat jóú lees as voorsaat

 

Die gedigte tree in gesprek met De Lange se pa-gedigte wat regdeur sy oeuvre loop en die gedig as beswering van die konflik met die vader wat die kind versaak het. Die vaderfiguur waarmee Myburgh in gesprek tree, is Lorca. Die leser is hierom dan bewus van ʼn gevoel van uitsigloosheid en somberheid. Die beste verse is oor die wêreld wat die digter ken, soos “upington” (21) met die trae refleksies en die mirador van ʼn oewerbestaan. Nie al die verse is deurgekomponeer nie. Daar is gesogte beelde (hoe lui ʼn foon slank?, 17) Dikwels staan verse nog te na aan die ervaring, maar wanneer dit slaag, soos in ʼn handvol, is daar beslis bewys van talent. Daar is hiperbolies gedink, om die digter buite verband aan te haal, en die gesprek met Lorca bring winste. Ons ken almal die voortreflike vertalings van Uys Krige in Spaanse dans. Myburgh is oorweldig deur die betowering van Granada en die “heuwels staan knop soos boude” (32). Daar is suggesties en openlike verwysings na homo-erotiese aanrakings; iets wat moeiliker was in die ruimte waaruit hy kom. Heen en terug flits die gedigte na mekaar: die nou en die verlede toe die oksels nog vry was van skadu’s. Die liefdesverse is egter al beter deur Auden, et al. (en by ons De Lange) hanteer en waarskynlik is die landskap-van-die-jeug die beste verse: dit wat die digter werklik ken én verken het.

 

V Ten slotte:

 

Dit was ʼn goeie jaar vir die Afrikaanse digkuns. Twee sterk debute en ʼn handvol besonder knap verse in Nuwe stemme 4 het beslis die aandag getrek: Lewies Botha en Fourie Botha is name om dop te hou. Corné Coetzee dig ook met ʼn vaste hand, maar al die bydraes in hierdie versamelbundel is die moeite werd om te lees. Daar het ʼn paar bundels op my tafel geland wat in my strydvaardige jeug ʼn skerp reaksie sou ontlok en die digters na lug sou laat HAP het. Van die self-gepubliseerdes is net Hans Pienaar al daar. Vir die ander is dit nog ʼn “long long way to Carol OK”. Op LitNet verskyn daar ook van tyd tot tyd kopooprukkende soet, sentimentele vrot verse, hoewel ʼn bekende of wat darem glorie aan die ruimte verleen.

 

 

Reëls soos die volgende is beroerte-materiaal vir die leser:

in die middag jou liggaam
‘n rooi sjinese bruggie
gebuig oor my snikke

in die stille heilige nag
van kerse en vuurwerk
wat soos droewe vure op die water
na ons toe dryf

 

Wanneer laas het ons “droewe vure” beleef? Snikke? I ask you.

 

of:

 

Die wond se eerste sug is verlig,
verlange na lewe met sy onhebbelik-
hede wat mens hals en kop oorval.
Toegevou in doeke en met ‘n mond
wat gretig suig, blaas die mens
uit stikstofbewolkte longe asem.

 

of:

 

en mens murg stik en sy mond aan trane smeul,
pyn aan lewe se oorblyfsels wurg
en mens na die dood soos na lig smag.

 

Die redakteur behoort waaragtig nie sulke verse te plaas nie. Stuur dit terug en vra vrae oor die geykte, soet beelde. Dit is die verantwoordelikheid van ʼn redakteur om te keur! Die gedigtekamers op Versindaba handhaaf ʼn hoër peil en ʼn mens is Die Burger dankbaar vir die gedigte wat elke Maandag op die Boekeblad verskyn. Die belangrikste tendense in die digkuns is die gesprek met ander digters, soos by Gibson, De Lange, Spies, Johann Lodewyk Marais. Sowel die buitelandse digkuns as die Afrikaanse gekanoniseerdes word aangetref. In Nuwe stemme 4 vind ons die loslit-praat-vers, terwyl ʼn gevestigde digter soos Spies ook hierdie tegniek aanwend. Daar word met vorme geëksperimenteer, soos die villanelle, rondeel, ballade en by vele digters is daar ten slotte ʼn ars poëtiese bemoeienis, voortreflik hanteer deur o.a. Johann Lodewyk Marais. ʼn Digter soos Tom Gouws skryf in kleinletters; ander weer gebruik formele interpunksie. Die internet, sms-taal, Facebook, ensomeer het ook sy invloed laat geld op die digkuns en hopelik beskou digters ʼn publikasie op die internet as ʼn eerste vingeroefening en nie as die laaste woord nie. Ook slypskole en kreatiewe skryfkursusse se impak kan nou reeds afgelees word uit die debutante wat binnekort solo publiseer (Andries Samuel, Fourie Botha, Aniel Botha) of in Nuwe stemme 4 en die Versindaba se 2010 uitgawe gepubliseer het. Marlene van Niekerk het aan die US ʼn kollokwium-aand gereël rondom Allen Ginsberg se “America”. Min (dalk drie?) van hierdie verse het die paal gehaal, wat steeds Ginsberg se statuur as ʼn ongelooflike digterlike krag bevestig en in Afrikaans is sy “Howl” uitstekend deur Johann de Lange vertaal. Ginsberg kon politieke kommentaar met onsentimentele beelde dra sodat die vers bly staan al is die figure vergete. Gaan kyk gerus op You Tube hoe dra hy “America” voor! ʼn Politieke vers word baie maklik ʼn retoriese, afgesaagde, skellerige, beeldarmoedige eendagsvlieg. Marlene van Niekerk bewys wel dat sy oor die digterlike allure beskik om woede te koppel aan digterlike drif. “ek berei ʼn slaai voor die oë van my vader” (opgeneem in die Versindaba-uitgawe) voorspel ʼn welkome  terugkeer na die digkuns. Uiteindelik is die digkuns soos Louis Esterhuizen se “Weerkaatsings” dalk

 

‘n moeë spieël van mis

en verbeelde vloei.

 

Die digkuns is ʼn proses, dit is ʼn gesprek met ʼn tradisie, sowel binnelands as buitelands, met ʼn erkenning van verskillende tegnieke, digvorme, digterlike aanbiedinge hetsy die parlando of meer hermetiese gedig. Sommige digters hou van gedigte voordra, ander verkies die binnekamer. Sommige digters maak selfs gebruik van musiek en videogrepe om die gedig te dra; ander dra hul eie verse swak voor en goddank vir Margot Luyt, Nic de Jager en Antoinette Kellerman se radio-vertolkings.

 

Joan Hambidge

Kaapstad einde Desember 2010

 

 Endnote:

 

 1.

 Joan Hambidge. Nuwe Stemme 4 is ʼn 4×4

 

Nuwe stemme 4

Saamgestel deur Danie Marais & Ronel de Goede

Tafelberg, 2010; Sagteband 140 bladsye

ʼn Bespreking deur Joan Hambidge

   

I 

Nuwe stemme is al ʼn instelling binne die Afrikaanse digkuns, ʼn ruimte waar jong digters wat nog nie genoeg verse het vir ʼn solo-bundel ʼn bietjie kan kom uitstal en spog met hul, nuwe ware. Stiebeuel het Sheila Cussons opgelewer. Uiteraard is die begrip “nuut” in enige digkuns omstrede: wat ons dikwels as nuut/anders/baanbrekend ervaar, is al vantevore gedoen. Uys Krige het die praatvers puik hanteer en nou kom dit weer tot sy reg.

Nuwe Stemme 4

Die jongste bundel is saamgestel deur Danie Marais & Ronel de Goede (daardie Ronel Foster wie se bloemlesing van postmodernistiese gedigte, gedoen saam met Louise Viljoen op ons almal se boekrakke pryk). Daar word geen biografiese besonderhede van die digters gegee nie en die leser word verwys na LitNet vir die bio’s – wat van die leser wat nie internet-vaardig is nie? Verder staan daar op p. 62 Maggie Loubser in plaas van Maggie Laubser. Party van die digters praat op die Versindaba se webbladsy; ander kom weer na vore op LitNet. Sommige uitsprake oor die digkuns is naïef. Ander gesofistikeerd.

Dieselfde geld hierdie bundel waar daar sterk heuristiese verse staan, teenoor stroomop-eksperimente. Party digters het ek vir die eerste keer hier ontmoet, ander se werk ken ek uit ʼn LitNet-Skryfskool (soos Bibi Slippers) en drie is oud-studente, naamlik Fourie Botha en Lou-Anne Stone wat formeel onder my studeer het en Corné Coetzee was ʼn skryfskool-kandidaat aan die UP se Winterskool ʼn paar jaar gelede.

Hierdie bespreking wil eerder fokus op tendense as digters. Ons is terug by Neruda se siening dat daar geen digters is nie, alleen ʼn digkuns – ʼn stelling wat Sheila Cussons hier te lande oorgeneem het. Hierdie siening van gesprekke en transformasie vind ons ook in Harold Bloom se studie oor die digkuns: The anxiety of influence (Oxford University Press, 1973).

Die betekenis van ʼn gedig is immers ʼn ander gedig. ʼn Nuwe stem voeg iets by tot die kanon wat reeds bestaan, ontken of verminder/verbeter word. Bloom verwys na die klinamen (of digterlike “misprision”), die tessera ( waar die digter voltooi wat hy ervaar die ouer digter nie klaargemaak het nie), kenosis (oftewel herhaling of diskontinuïteit), demonisering (of die teen-sublieme, wat ʼn mens dikwels in die parodie vind), askesis (of suiwering / solipsisme waar die digter homself probeer wegtrek van enige invloed) en ten slotte die apophrades of terugkeer van die dooies…

 

II

 

Hierdie leser was aangenaam verras met die bundel en in die voorwoord beywer die samestellers hulle dan ook vir die rivier-delta eerder as die stroom of rivier. ʼn Baie relevante en belangrike stelling: die erkenning van die stilistiese en tematiese verskeidenheid as een van die vernaamste kenmerke van die kontemporêre Afrikaanse poësie.

Die samestellers besef gelukkig ook dat alles nie kan/mag nie. “Gelukkig heers daar steeds, soos enige poësieliefhebber weet, breë konsensus oor wat nie goeie poësie is nie” (6).

Trouens, Marais se satire op die Versindaba se webbladsy oor swak poësie lui as volg:

 

Wat swak gedigte weet
Poetry makes nothing happen – W.H. Auden

 

Hoekom depress vrot poësie my dan so mateloos?

 

Vroeër het ek gehoop
dis oor slegte gedigte leuens is
wat soos goue sandale
verlange obseen maak.

 

Ek het gedink dis die voorspelbare vertwyfeling
die Highveld Stereo-hartstog
die emosionele pornografie
die infantiele woordspel
die kreupel rymdwang en die paraplegiese paarrym
die zombie-hallelujas
die grillerige intimiteite en nat klapsoene
die ongesofistikeerde teleurstelling
die hangtiet-ontboesemings in wolke van opdringerige parfuum
die onafgewerkte noodkrete
die selfmoordbriefies vol spelfoute
die onbelese arrogansie
die onbeholpe pretensie
die selfbewuste eerlikheid
die vervelige nagmerries
die macho selfbejammering
die loopmagiese realisme
die voorstedelike surrealisme
die alewige gatkruip by die doofstom Muse
die arseen poeticas
die aansitterige besorgdheid oor die natuur
die kleingeestige politieke prekerigheid …

 

Maar dis alles bysaak –
dis die onmiskenbare waarheid in swak poësie
wat my moedeloos maak.

 

Die goeie gedig is die frats, die leuen,
want die wêreld ís van kak styl en hol retoriek gemaak –
die lewe is ‘n heruitsending van ‘n sepie
die dood bloot formaliteit.

Goeie gedigte is die kopligte
wat jou fataal verblind,
want dis ‘n moorddadig geykte uitdrukking
agter die stuur van dié twaalfton-cliché.
 

© Danie Marais. Feb. 2010

 

So alles kan nie. 

Wat is nuut? Wat beteken nuut? Beteken dit ʼn digter wat soos ʼn “new kid on the block” pas gedebuteer het of beteken nuut uiteindelik ook ʼn nuwe aanslag? En kan ʼn mens iets wat nuut is dadelik bepaal? Of eers by nabaat? Daar is dikwels digters wat in hul tyd oor die hoof gesien is en later ʼn beduidende invloed gehad het. Dan is daar weer digters wie se debute so “anders” en belangrik is dat dit ʼn hele nuwe manier van lees opeis: ek dink hier aan Breytenbach en Cloete, o.a. Beide digters het ʼn leestrategie behoef en beide het digters ná hulle beïnvloed. Ek dink in hierdie verband is Francis Galloway se opmerking oor Breytenbach uiters tersaaklik. 1. Hierdie belydenis van Galloway som presies op hoe nuut Breytenbach se aanslag ervaar was indertyd.

 

III

 

Die bloemlesing plaas die digters nie afsonderlik nie, maar eerder onder hofies soos “Hier en daar”, “Toe en nou”, “Oral en altyd” met woordverklarings ten slotte. Die digter se afsonderlike verse kan jy dan agterin vind met die bladsyverwysings. Die gesprek met Van Wyk Louw (Pieter Hugo, Lou-Ann Stone, Hunter Kennedy o.a.) is opvallend en die Facebook-fenomeen (Slippers) vind eweneens sy beslag in gedigte hier. Die vermenging van Afrikaans en Engels, d.w.s. spreektaal, is opvallend en die gedigte werk dikwels met ʼn gevoel van vervreemding: herinneringe aan hoe dit was/kon wees en die harde realiteite van nou. Die grensoorlog en die letsels van so ʼn sinnelose politieke oorlog word sterk verwoord (Lewies Botha). Genderpolitiek en seksuele ontwaking vind ons ook hier: Fourie Botha se gelade seksuele gedigte en Corné Coetzee se gedig oor bruide bevestig dit. Die rassekonflik is tematies aan te tref o.a. by Marius Swart en André Trantaal.  Maar dit gaan in die digkuns nie om die wát alleen nie, maar veral die hoé iets verwoord word. Die voorkeur vir die loslit-vers is oorweldigend en eksperimente soos Jan A. F. Du Plessis se “episte(mol)ogie”(128) waar die mol as’t ware tussen begrippe gaan of Hennie Meyer se konkrete gedigte soos “Vyf anders as om” (127) waar die leser ʼn gevoude vliegtuigie sien met woorde op. Jou kinderherinneringe word so geaktiveer met die verskillende betekenismoontlikhede wat die woorde inhou. Die leser se assosiasies word hier geaktiveer om die leë plekke in te vul (vol te maak?). Dieselfde geld Francilié Hoek se “mind the gap”(43) waar die leser tussen twee strofes beweeg (tussen platform en trein) om betekenis te skep.   Vir my was die lees van die gedigte rondom temas baie lonend. Die gedigte speel dus ook op mekaar in en kry as’t ware ʼn groter trefkrag. Die verskeidenheid van aanslag is treffend: Hunter Kennedy se lirieke en spel met betekenis (“oop vir misinterpretasie”, 118) neem my terug na Bloom se siening van “misreading” of “misprision” waar die digter vir hom/haarself ʼn eie plek binne die kanon moet vind deur die reeds genoemde tegnieke. Van Wyk Louw en gert vlok nel is duidelike invloede (en vele gedigte van gert vlok speel weer terug op Louw) sodat ons dikwels hier die beginsel van tessera of voltooiing vind. Hunter Kennedy in sy proses (met ʼn sagte blik op Koos Doep) weier om skuldgevoelens te ervaar wat die Afrikaanse gemeenskap tans kollektief versmoor.

 

ek herinner myself aan my pa

hulle moes grens toe gaan

dis nie my skuld nie

 

Groot verseboek is dus hier in ʼn antwoord dikwels, in parodie of teenstem. In hierdie gedig is daar ook ʼn verskuilde siening oor die praatvers en oor uitpraat. Stilbly is nie ʼn opsie nie. Pieter Hugo vereer gert vlok nel (met die i en al!) in sy pragtige “kom in gert kom in kom in”, 124) waar die digter oor ʼn walkie-talkie met gert praat oor sy “beautiful” woorde: die interteks en postmodernisme word deel van die gedig se weefwerk.

Die ander word aangespreek: die blik van buite op die self soos in Marike Groenewald se “voor die lig groen word”(129) waar die blik van die man op die plaastrok haar gyselaar hou in haar eie kar. Paranoia en geweld is immers ons uitvoerprodukte sedert Outspan-lemoene.

In Fourie Botha se “Erediens” (130) gaan dit nie net om kerksake nie, maar die seun se vrees dat sy pa ook sy nek sal knak soos die voëltjie wat deur die dakwaaier getref word. Hunter Kennedy is satiries oor die hemel: dis skynbaar die platteland (131). Sy parodie van Louw klink so op bladsy 134:

 

en ek was ʼn kind

en al die helder wete

van bloed en maagdelikheid

bly eenmaal in my oë

 

met verskillende weergawes in die gedig self. Die apophrades dus of die opstaan uit die dode!

Die Calvinisme agtervolg Lize Viljoen in haar gedig “Calvinis”(137) waar sy haar persoonlikheid beskryf as ʼn kerkbank wat “hard, ongemaklik” is met ʼn mond wat soos ʼn gesangeboek toeklap.

 

IV

 

Nie al die verse is hardegat of sinies nie. Lewies Botha se verruklike “My broer” (113) tref die leser in die maag. Dit openbaar daardie ondefinieerbare moment van ʼn pakkende gedig: die vermoë wat ʼn mens die tegelykertyd-aspek noem van die digkuns. Die digter beskryf eers die dood van die vader en hoe dit op hom en die broer ʼn effek gehad het. En hierna, in die tweede fase van die gedig, die begrafnis van die broer en hoe hy in sy moeder se drome aan haar verskyn.

 

My broer kom kuier gereeld vir my ma in ʼn droom

en vertel haar dit gaan goed.

Wat eet jy, my kind?

Ag Ma, baie lekker, een dag hier en ʼn anner dag daar.

 

ʼn Duif kom sit op my ma se hand

en eet mieliepitte van die oes. 

 

Ek het hierdie gedig voorgelees vir ʼn vriendin op ʼn Saterdagmiddag in die Waterfront, wat onmiddellik aangevoel het dat dit eintlik oor die broer se dood handel. Die kelnerin was ontsteld oor ons beide se emosionele reaksie op hierdie gedig wat ʼn mens kan uithaal en afstof vir lesers: só lyk ʼn vers wat handel oor verlies en pyn en die dood, sonder om sentimenteel te wees. Of melodramaties. Dieselfde geld “Likantropie” (115), neffens hierdie gedig, van Jannie Malan:

 

In die winter van jou kind se dood word jy weer wolf,

groei die skuldgevoel té groot

en drink jy bakhand water uit die wolf se spoor.

 

En ek dink onwillekeurig aan die Ierse digter, Paula Meehan se “Child burial” oor die dood van ʼn kind of aan Lina Spies se klassieke lykdig “Op die dood van Riëtte”.2. Die saamgroepering van die gedigte eerder as die digters bevestig dus my siening van die digkuns (in navolging van Bloom) dat die betekenis van ʼn gedig ʼn ander gedig is. Dat die gesprekke of die tapisserie wat so geskep het, belangrike verbintenisse tussen gedigte skep. Bykans soos ʼn magneetveld.

 

V

 

ʼn Bloemlesing van en in ons tyd sal uiteraard politieke en sosiale kommentaar lewer. En hiervan is daar baie te lese. Trouens, die bundel open met Annie Klopper se “hoe om ʼn dorp te verf” (11) wat in BY bespreek is in die rubriek Verslangs en vir die leser hier volledig opgeneem word. 3. Eskom word gekritiseer – in geen onduidelike taal nie – deur Niel van Deventer en by Marius Swart is daar ʼn bewuswees van ʼn klas- en rasverskil wat mense van mekaar skei. In ʼn satiriese gedig (“Kiepie se klaaglied”, 83) word al die oordele en vooroordele van ons samelewing uitgestal.

 

VI

 

Hoe kan ʼn mens jonk wees en nie oor die liefde dig nie? Ook hiér is die problematiek van die “already said” duidelik aanwesig en die digters stoei (om Bloom weer by te haal) om ʼn eie plekkie in die liefdesson te kry. Breytenbach word geparodieer deur Swart in ʼn “liefdes-e-pos” (93) en Pieter Hugo skryf oor die “Dear John”-brief wat ontvang word, maar wat hy eers later, nadat hy met die honde gaan stap het, oopmaak. Die uitstel van die inligting, maak die impak des te groter en die leser treur saam met die ontvanger van die boodskap (“Honde”, 107).  Ook die Facebook-fenomeen word deur Bibi Slippers ontgin:”OMW!” (88).

(Hugo skryf op sy blog oor hoe hy die vers teruggesnoei het tot sy essensie.)

 

VII

 

Aan die basis van die digkuns is daar ook repressie of verdringing, aldus Bloom. Lewies Botha verwoord dit met hierdie woorde:

 

… terwyl ek myself soek

en my gevoelens in ʼn army-balsak toerits (113)

 

Die geslaagde gedigte is dan, volgens hierdie leser, dáárdie vers wat die emosie terughou, terugsnoei – sodat die werklike impak jou eers veel later tref.

Daarom is ʼn beeld waar die wêreld “sag soos sneeu skuif” van Corné Coetzee onthoubaar (112).

ʼn Bespreking verraai altyd die leser se eie smake of voorkeure. Hoe dan anders. ʼn Mens lees mos vanuit jou eie verwagtingshorison en leeservaring. Hierdie bloemlesing getuig van kreatiewe impulse en ʼn mens voel die begeleidende hande van die redakteurs en ʼn kennisname van die reeds-geskryfde. Un coup de chapeau! Karlien van der Merwe skryf in “Plaasskoollewwie” (61) so:

en sonsyfer deur die groenroes van spykergate.

ʼn Gedig moet met beeldspraak toor, ja. Selfs A.P. Grové gooi hier ʼn draai in ʼn gedig (en luister, hy kón gedigte lees) en ja, tussen die vrye verse deur is daar ʼn distigon! Hiep-hiep hoera. Daar is verwysings na kundalini, lotus en Calvinisme. Hier en die buiteland. Lewe en dood.

 

VIII

 

Die bundel wys ook op kreatiewe angste. Dit is immers die lot van die jong digter wat sy of haar eie plek moet vind in Afrikaans. En Bloom bevestig dat dit is wat die digter dryf. Sleng, kru taal, Maleierafrikaans (Syda Essop) vind ons ook hier. Die ontginning van spreektaal is verruimend; Engelse woorde of begrippe – waaraan talle digters skuldig is – kan dikwels as ʼn maklike uitweg gesien word. Ander lesers sal weer meen dit is ʼn outentieke weergawe van ons dig-soos-ons-praat.

Wie ʼn solo-bundel uiteindelik sal lewer, dit sal die tyd alleen leer.  Selfs hiervoor sal die nederige nee-digters maar moet wag!

4. (Almal kon nie vermeld word nie, vergewe my. Onthou ek het eerder op tendense as digters-met-pense gelet.) Die buiteblad van Michiel Botha is treffend. Kyk ons het nie meer foto’s van die digters nie, omdat daar groter fokus op die gedigte is. Is dit ʼn oorskulp op die buiteblad? Dat ons moet luister na die jong digters se sieninge van die lewe en ontgogeling met politiek? Ook waarskynlik omdat vele gedigte klankmatig is of gewoon lirieke. ʼn Monoloog in stereo, dus. Of soos Camille Paglia meen ons moet luister na ʼn gedig en wat dit wil oordra. 3.

Daar is ʼn spanning tussen die idilliese plaaslewe en die harde werklikheid van Yskor. En Eskom-debakels. Daar is raspejoratiewe – met effek. Hoe dan anders?

Hierdie is nommer vier in die reeks en hopelik sal daar nog nommers wees vir jong digters om te “show case”.

Dis goed om na Karlien van der Merwe te luister en haar beeldspraak te beleef.

Die intertekste in hierdie versameling is goed verwerk en daar was slypskole wat waarskynlik vele van die vratte en moesies uitgewys het.

Hierdie bundel spreek van Kundalini, soos, ons iewers lees, en die inspeel van gedigte opmekaar, het beslis ʼn positiewe effek gehad.

Om poësie te skryf, is nie vir sissies nie.

Kom ons kyk wie publiseer binne die volgende jaar of wat ʼn solo-bundel!

 

Een van die Bothas?  Dalk Corné Coetzee?

 

Joan Hambidge

 

 

Bronne:

 

Bloom, Harold. 1973. The anxiety of influence. New York: Oxford University Press.

Paglia, Camille. 2005. Break, blow, burn. New York: Pantheon Books.

 

Endnote:

 

1. www.litnet.co.za (Besoek op 29 April 2010).

   Wat is jou gunsteling-boek en hoekom?

   Francis Galloway  [2010-04-08] LitNet

 

Francis Galloway oor die boek wat haar lewe verander het: Die jaar waarin Breyten Breytenbach debuteer, was vir my die Jaar van die Sneeu op ons plot in die Vrystaat. Ek onthou vaagweg dat my pa briewe uit Die Huisgenoot vir my ma voorlees waarin mense kla oor die snert wat die nuwe digter, met die naam wat soos ‘n rympie klink, skryf. Anders as Antjie Krog, behou ek nog ‘n wyle my onskuld oor hierdie digter wat die horison van die Afrikaanse poësielandskap radikaal verskuif. Dit verander oornag toe ‘n eksentrieke dosent in my eerste jaar op universiteit die ysterkoei moet sweet vir my leen. My lewe keer linksom.

Die boek met sy pampoengeel stofomslag en afsigtelike tekening maak ‘n totale aanslag op my gemoedelike plaaslike bestaan. Dit dop my bekende en veilige wêreld om en lê ‘n ander polsende werklikheid daaragter bloot. Dit ruk die mat van matriek-idees oor wat poësie is, onder my uit. Dit ondermyn my opvattings oor reg en verkeerd, mooi en lelik, werklikheid en verbeelding.

Die oneerbiedige, sluwe en bitter eende, die blomme met are soos voos rubberpype, die strotbytende en knabbelende karkasse wat hierdie rymlose verse sonder hoofletters en leestekens bevolk, sak snags in volkleurdrome op my toe en skiet my gode en sekerhede in die buik en boud. Terselfdertyd is ek verruk deur die ronde visse met rooi truie, die fontein van sêmaarso, die kopreis van vrees tot saad, die patatranke met die séér ore langs die spoorlyn, die klouter met lanterns soos draakoë op getande dakke om na die grommende maan te kyk. Dit was daar in oorvloed, boordensvol: die fantastiese, die sintuiglike, die sap van die lyf, die sáámbestaan van verskriklik en verruklik, dood en lewe, ontbinding en buitelende groei.

Sedertdien loop ek soos ‘n hans Grietjie op die spoor van die woordklippies wat hierdie digter-denker strooi. Die (ver-)dwaalpaaie lei my telkens na mirakelland, want ander wêrelde, ander moontlikhede bestaan mos. En al hou my gids nie by sy vae belofte van ek-hou-op-die-smal-paadjie-van-een-werklikheid-en-vermy-rondspringery nie, bly hy beweeg, vér anderkant bevryding, want niks is vir ewig gewen nie – of waarskynlik vir ewig verloor nie.

* Bydrae tot Theo Kemp se artikel “Pampoendag vir die maer man met die groen trui”, De Kat, Sept/Okt. 2009:31-32

 2.

 http://www.consolatio.com/2006/11/paula_meehan_ch.html (geraadpleeg 1 Mei 2010).

 

Child burial

Your coffin looked unreal, 

fancy as a wedding cake.

I chose your grave clothes with care,
your favourite stripey shirt,

your blue cotton trousers.
They smelt of woodsmoke, of October,

your own smell there too.
I chose a gansy of handspun wool,

warm and fleecy for you. It is
so cold down in the dark.

No light can reach you and teach you
the paths of wild birds,

the names of the flowers,
the fishes, the creatures.

Ignorant you must remain
of the sun and its work,

my lamb, my calf, my eaglet,

my cub, my kid, my nestling,

my suckling, my colt. I would spin
time back, take you again

within my womb, your amniotic lair,
and further spin you back

through nine waxing months
to the split seeding moment

you chose to be made flesh,
word within me.

I’d cancel the love feast
the hot night of your making.

I would travel alone
to a quiet mossy place,

you would spill from me into the earth
drop by bright red drop.

 

3. Hierdie rubriek is geskryf op versoek van Jo Prins vir BY (“Verslangs”) oor die gedig van Annie Klopper “Om ʼn dorp te verf”.  Dit verskyn 1 Mei 2010.

Die betekenis van ʼn gedig is nog ʼn gedig, het Harold Bloom op ʼn keer beweer. En hierdie dorp-gedig aktiveer bekende verse oor dorpe soos Peter Blum en T.T. Cloete se dorp-gedigte onder andere. Die spanning tussen stad/platteland gaan terug tot Trekkerswee. Dit is nie net ʼn gedig oor ʼn dorp nie, maar ʼn aanwysing hoe om ʼn dorp te verf, dit wil sê, verstaan (of dekodeer) en dan ʼn gedig daaroor te skryf. Eers die onskuldige dorp (met sy posbusse!) wat oorgaan met geweld in die idille. Opperman se beroemde vers uit Kuns-mis (1964) is dan by implikasie in die gedig “opgesluit” of lê dalk soos ʼn brief in daardie posbus:

 

“Hoe om ʼn bundel Chinese poësie te skryf”

 

Skryf op snippertjies papier:

berg, bamboes en blom,

verder: boom en stroom en droom,

en skommel telkens om.

 

Die gedig van Klopper lewer politieke kommentaar en is sydelings ironies oor die taal wat lesers as grensoorskrydend ervaar – sy versag dit dan vir die leser van die gholfbal-posbus tot “oes” en “ak”. (ʼn Mens dink hier aan lesers se verontwaardiging oor Antjie Krog se gebruik van die p-woord in ʼn gedig.) Verder is daar kritiese kommentaar op ons tydsgewrig waar woordeboeke nie meer geraadpleeg word nie en spelfoute op die internet gedy. Die moderne media het die skryfproses radikaal verander en skryf het ʼn vinnige, onmiddellike reaksie geword. Die gedig beskryf die agteruitgang in die sosiale orde: daar is graffiti op die mure en drank/dwelms verwoes menselewens. Selfs die jong skooldogter wag al in ʼn ry vir die pil by ʼn kliniek wat dit gratis uitdeel.

Hierom is die reël “om drome in te perk daar en te bewaar” erg ironies. Selfs die kerk kort  ʼn sewe (7 staan vir die ewigheidsgetal): die Orde van Geloof is aangetas in hierdie dorp. Die uiteindelike “skildery” van hierdie dorp (en dus ook die gedig) is uiters negatief: hierom woorde soos verbleik / verweer / spoeg / boor. Om hieroor te skryf, sal ʼn paar keer herhaal moet word wat dui op die sinneloosheid van die daad. Die gedig kan niks doen aan die orde wat aan die verval is nie. Op alle vlakke is die leser bewus van die “fyn skadu’s van roes” van agteruitgang – selfs die bejaardes word nie ontsien nie. Die gedig speel sterk in op die onbewuste van paranoïa wat die Suid-Afrikaanse landskap (die “political unconscious” in Fredric Jameson se woorde) kenmerk.

Alles roes in hierdie kleurlose gedig.

Camille Paglia skryf in Break, blow, burn (Pantheon, New York, 2005):”Every reading is partial, but that does not absolve us from the quest for meaning, which defines us as a species”. En wanneer sy oor ʼn gedig skryf, luister sy daarna en probeer ʼn taal en toonaard vind wat pas by die idioom van die gedig.

Ek hoop ek het reg geluister.

Want woord skep wederwoord. En “art generates art”, besluit Paglia.

“Poets must remember their calling and take stage again”. Nie net saam met Fokofpolisiekar nie, maar met die ware digkuns.

Die digkuns moet weer die dorp rooi verf.

 

Joan Hambidge

 

 

hoe om ‘n dorp te verf

 

          begin by die posbusse –

massiewe gholfballe, skoene, pampoene

geskakeer met fyn skadu’s van roes

verf dan die skoolbusse

skeur die banke en skryf op die dak

woorde wat rym met “oes” en “ak”

(onthou om spelfoute te maak)

skets die skoolmure na aan mekaar

om drome in te perk en daar te bewaar

teken dan ‘n tandlose vrou by die drankwinkel-till

‘n skoolrok by die kliniek in ‘n ry vir die pil

‘n beroofde bejaarde wat op ‘n sypaadjie bewe

‘n horlosie op ‘n kerktoring sonder ‘n sewe

‘n kind wat rook agter ‘n stegie se muur

en bergies wat baklei langs ‘n uitgebrande vuur

laat alles dan verbleik en verweer

spoeg op die sypaadjies

boor gate in die teer

en herhaal

‘n paar honderd maal

            Herhaal

 

Annie Klopper

 

4. www. Versindaba.co.za (Geraadpleeg 1 Mei 2010).

Hennie Meyer: ʼn nederige needig

Die poet met die pot as ʼn pet …

Tuesday, May 4th, 2010 | Nuut op Versindaba.co.za.

Trackback from your site.

 

2.

 

Johann de Lange:  Judasoog  Die Volksblad

ʼn Keur uit die gedigte van Johann de Lange

H&R  Isbn 978 0 7981 5149 8

144 bladsye

Resensent: Joan Hambidge

Akwarelle van die dors. Dit is nie alleen die titel van Johann de Lange se debuutbundel nie, maar dit is hoe ʼn mens hierdie ryk geskakeerde digkuns kan tipeer. Dit is ʼn digkuns van die paradoks, van onvervulling en juis hierom is daar ʼn intense belewing van die oomblik en die skoonheid in verval. ʼn Mens sou De Lange se poësie onder verskillende noemers kon plaas: die verhouding met die gestorwe vader wat soos ʼn herhalingsdrang deur die hele oeuvre beweeg (die digkuns en prosa), die gesprek met Ingrid Jonker, Sheila Cussons en N.P. van Wyk Louw. Die digter word (verkeerdelik) tipeer as gay-digter. Hy het van die sterkste verse oor hierdie tema in Afrikaans gelewer (veral in Nagsweet), maar De Lange het ʼn Januskant. Hy is sowel cruiser, gay-digter as besinger van die skoonheid. Hierom die gesprekke met en herdigtings van o.a. Dickinson, Baudelaire, Rilke, Auden, Edmund White; nader tuis, Opperman, T.T. Cloete, Ina Rousseau, Wilma Stockenström, o.a. Henning Snyman skryf op die agterblad tereg:”Binne die geestelike diepgang van sy verse kom die beeld ágter die beeld te voorskyn”. Dit is ʼn raak opsomming van die besondere beeldvermoë. Wat hierdie bundel uiters waardevol maak vir die waarderende leser, is die handvol nuwe verse wat ook opgeneem is in hierdie keur. Hier vind ons openlike gay-gedigte (die een is ʼn versweë antwoord aan ʼn ander digter) en ʼn lieflike vers oor Marilyn Monroe. Daar is ʼn vers oor Golgotha waarin die digter die moderne tegnologie aanwend soos google, sms, twitter, blog, ensomeer om te probeer bepaal hoé die moderne media-behepte mens sou reageer op die fenomeen Jesus Christus. Bekende digterlike temas tref ons hier aan: die liefde, dood, kortstondigheid van ons bestaan, die verhouding met die werklike en digterlike ouers, die “naakte algebra” van die gay-bestaan, gedigte oor dwelms en Vigs, verse oor ikone (soos Monroe, Kurt Cobain) ensomeer. ʼn Mens is opnuut onder die indruk van die digter se besondere vermoë om die gedig op ʼn sekure slot af te stuur:

 

Ek soek in die falende lig

na die slot van my gedig (126, “Slot”)

 

Hier gebruik die digter die wêreld-van-die-digkuns om die werklike lewe te beskryf, iets wat regdeur die oeuvre loop. Die intratekstuele en intertekstuele aanslag kom nou helder na vore en in ʼn keurbundel kry gedigte dikwels ʼn nuwe betekenis, omdat hulle nou langs ander verse lê. Die Judasoog van die bundel betrek nie alleen die eksplisiete seksuele verse soos “Loergat” (uit Nagsweet) nie, maar aktiveer die posisie van die leser as voyeur wat die private bestaan van die digter betree. Trouens, jonger navolgers van De Lange het beslis nie die vermoë om die eksplisiete en selfs transgressiewe beeldgebruik so oortuigend te gebruik nie. Die digter kan nooit van kitsch of grillerigheid beskuldig word nie, al dig hy oor reeksmoordenaars wat tot simbole verhef word. Selfs die gebruik van die plat woord (soos in “Tongnaai 2”) word metafories so in beheer gehou dat ʼn mens net jou hoed kan afhaal vir die digterlike energie. Wordende naak en Nagsweet, uit 1990 en 1991 onderskeidelik, bly my twee gunstelingbundels. In die middel van die oeuvre – en al die ander bundels voorspel en keer weer terug na hierdie twee suiwer bundels. Die Orpheus-mite is ʼn belangrike sleutel vir die begryp van hierdie digkuns met sy vele “correspondances” en “blomme van boosheid”.

Van die Tierra del Fuego tot aan die ysvlaktes van Groenland, van die Kaap tot Wladiwostok, vibreer hierdie gedigte met hul fyn toespelings op die Griekse mitologie en ou wyshede. “Daar is geen einde aan die skep van tekste nie,” lui die motto uit Prediker 12:12.

Johann de Lange is eweneens ʼn begenadigde vertaler (soos sy vertalings van Stockenström bewys het) en ʼn besóndere kortverhaalskrywer.

Maar dit is in sy digkuns waar ons onder die indruk kom van ʼn suiwerheid:

 

Die sagste wat ons het, die taal,

bestaan solank ons asemhaal. (“Taal”, 123)

 

Hierdie digkuns is bekroon met die Ingrid Jonker- en Rapportpryse.

Sy oeuvre word feitlik ʼn register van emosies, fel en diep, skryf Snyman. En dit is presies hoé dit is.

 

Beeld-kyk

 

Net die oog: ooglidloos

en ingedagte in marmer,

‘n gaatjie geboor

om ‘n soort pupil

– paradoksaal, want: pupil

is juis nie gaatjie nie,

maar: ‘n soort anemoon

met sluitspier kompleet –

te simuleer. En juis

die gaatjie: die gaatjie

gee jou daardie kyk,

daardie serene uitdrukking,

en is die verskil

tussen jou en my:

jy: soos klip,

ek: soos anemoon.

 

(uit: Akwarelle van die dors, 1982).

Die digter het self die verse gekies; ek sou waarskynlik nog bygesit het! Human & Rousseau se projek om keurbundels vir belangrike digters te gee, moet beslis aangeprys word – nes ʼn mens die wingerd prys.

 

Joan Hambidge

 

3. Joan Hambidge

Repliek in Rapport

 

In sy lang repliek op die kritiek van die nie-toekenning van die Ingrid Jonker-prys vir Engelse poësie, verwys Rustum Kozain na die kritiese vituperasies wat hy as ongelukkig en onverwags beskou.

Onverwags?

ʼn Mens kan miskien net aan Rustum Kozain uitwys: Afrikaanse letterkundiges is nie aan die slaap nie. Hierom die kritiek van my, Daniel Hugo en Johann de Lange op hierdie verbysterende oordeelsfout. Maar kom ons begin by die begin; ʼn goeie plek om te begin. Do-re-me!

Wie is Rustum Kozain om die appelkar om te smyt van ʼn gevestigde en prestigeryke-prys?

Sy hele skrywe (die volledige antwoord is te lese op www.Versindaba.co.za) sit vol vreemde beskouings. Soos dat die komitee uit vrywilligers bestaan. Presies hier begin sy hele argumentasie skeef te loop, want as hy nie wou deelneem nie, moes hy van die begin sy volunteer-skap opgehef het.

Dan wys hy daarop die beoordelaars geen vergoeding ontvang nie. So? Wat daarvan?

Hy verwys na die ondankbare werk wat Louis Esterhuizen al vermag het. Die woord ondankbaar is helaas maar part en deel van menige literator en skrywer se werk.

Maar waar hy veral begin kleitrap, is wanneer hy wys op dispute: soos ʼn digter wat reeds in een taal gepubliseer het en nou in ʼn ander taal debuteer. Hoe nou gemaak? Dit is duidelik dat die Ingrid Jonker-prys ʼn prys vir beginners is. Dus, Petra Müller kan nie bekroon word vir haar Engelse debuut nie, want sy is geen groentjie nie. Sy het reeds die Hertzogprys in Afrikaans verower – om ʼn voorbeeld uit my hoed te haal. Ek was nie op die komitee nie.

Die gees van die Ingrid Jonker-prys is tog glashelder, nie waar nie?

Dan praat hy van die teleurstellings en ontsteltenisse rondom die prys. Liewe vader, pryse is gelyk aan teleurstelling, omdat net één persoon kan wen. ʼn Ou grap van my: ek het die Ingrid Jonker-prys teen Donald W. Riekert verloor.

Donald wie?

Die regulasies wat hy eis, is tog glashelder soos Daniel Hugo alreeds uitgewys het, net toe hierdie bom gebars het.

En hoe gemaak met ʼn debutant in ʼn ander land?

Ag kom nou. Isobel Dixon, om ʼn voorbeeld te neem,  kwalifiseer beslis; sy is Suid-Afrikaans gebore. En natuurlik mag ʼn self-gepubliseerde digter in aanmerking kom. Of ʼn rap-digter op ʼn CD of ʼn besoeker met ʼn visa (as hy/sy gelukkig is) hier publiseer.  DIT IS ‘N PRYS VIR ALLE DEBUTANTE.

Impasse?

Rustum Kozain noem hierdie non-toekenning ʼn impasse? Hy praat van die “excoriating” kritiek wat hy moes verduur. So is die so. Elke plig het ʼn

rekening.

As hy my sou vra, kan ek vir hom ʼn lys verskaf van die afgelope tyd se digters en uitgewers. Ek sou selfs vir hom die boeke kon leen.

Rustum Kozain se oor die tweeduisend woorde-verskoning maak alles net erger.

Pleks dat hierdie energie lank terug ingespan is om probleme uit te stryk, verduidelik hy waarom hy nie sy werk gedoen het nie. Dit wil my voorkom dat hy nie verwag het dat die laksheid van die komitee soveel reaksie sou ontlok nie.

Goddank, nie alle digters hier te lande word wol oor die oë getrek nie. En as hy werklik wil weet wat fel kritiek behels, word hy onverwyld verwys na die Engelse of Amerikaanse letterkunde.

Dáár sou alle hel losgebars het. Ek sien in my geestesoog hoe Carol Ann Duffy ʼn satire oor hom sou skryf en Camille Paglia van hom ʼn polemiese sosatie sou maak.

Hy weet nie wat fel kritiek behels nie.

Hy moes liewers hierdie Bisantynse verduideliking gelaat het en saam met die komitee sy werk gedoen het.

Die eerbare ding sou wees om die Ingrid Jonker-medalje terug te gee, aangesien hy geen respek vir hierdie prys en die tradisie van die Ingrid Jonker-nalatenskap openbaar (het) nie.

Aangesien geld vir hom belangriker is as ʼn simbool, daag ek hom uit om dit onverwyld te doen saam met die ander loodswaaiers. Dis nou as die medalje nie al verpand is vir ʼn drinkgeldjie nie. Of as ʼn deurstopper gebruik word nie.

 

Joan Hambidge

 

 

4. Die stand van ons poësie  Rapport

Joan Hambidge  

 

Die Afrikaanse digkuns word veral deur die Versindaba-webwerf lewend gehou. Die gedigte wat hier verskyn is van die bekendes soos Daniel Hugo, Johann Lodewyk Marais, Marlise Joubert en andere, terwyl digters ook hier blog. Dit gee dikwels aanleiding tot skermutselinge tussen digters. ʼn Mens sou breedweg die debatte kon tipeer as simpatisante van die praatvers versus die meer hermetiese gedig. Beide maniere van dig het ʼn reg op bestaan en die verskillende stemme en manier van doen (rym?), dui op ʼn lewenskragtige letterkunde.

Op LitNet verskyn daar ook gedigte, maar van ʼn mindere allooi. Dit is eerder die plek vir beginners, hoewel die Litnet-aanlyn-skryfskool ʼn uitstekende ruimte bied vir jong digters om onder ʼn jonger en meer ervare digter geslyp te word. Dus Roof Bezuidenhout en Lina Spies. Jo Prins en Joan Hambidge.

Nie alle digters is bereid om hierdie soort leiding te verskaf nie, omdat die “raad” veral gelees word deur mede-digters.

Hoe lyk ons poësie tans?

Wel, veral met Nuwe stemme 4 (behartig deur Ronel de Goede en Danie Marais) was hierdie leser onder die indruk van ʼn veelheid van nuwe stemme. Digters wat aktief nuwe tegnieke of temas aansny, selfs Facebook gebruik. Tog bly hierdie leser veral geïmponeer met nuwe stemme wat ou temas ondersoek en in hierdie verband is die digkuns van Lewies Botha en Fourie Botha vir my besonder sterk in die gevoelige wyse waarop daar oor die vader geskryf word.

Ons het onlangs ook die solo-debute beleef van Melt Myburgh se Oewerbestaan (Protea) wat sterk verse bevat oor sy jeug en Martina Klopper se Nadoodse ondersoek (H&R) waarin die leser ʼn soort forensiese patoloog word met die gedig as lyk. ʼn Bykans kliniese manier van dig wat sterk inspeel op Opperman se spaars woordgebruik en gedistansieerde aanbod.

Nou onlangs was Johann de Lange se Algebra van nood op die rakke, nes  sy simpatieke keur uit Lina Spies se gedigte en vertalings van Wilma Stockenström.

Johann Lodewyk Marais se bundel  Diaroma (Protea) met die volgehoue gesprek met N.P. van Wyk Louw is ʼn bestendiging van ʼn sterk stem.

Om my te weerhou van ʼn blote enumerasie van wie gepubliseer het die afgelope tyd (ʼn volledige lys is beskikbaar op die Versindaba se webruimte), is dit lonender om te kyk na tendense. In hierdie opsig is dit byvoorbeeld opmerklik dat die kanonisering van die Afrikaanse digkuns radikaal verander het weens die internet wat sieninge oor wat poësie is voortdurend verskuif en uitdaag. ʼn Mens dink hier o.a. ʼn wedstryde vir digters soos die Hipertekspoësie-kompetisie op Litnet. Hier klik jy op ʼn woord en ʼn ander wêreld maak agter die woord oop. René Bohnen het met haar gedig oor Toulouse Lautrec (1) gewen, maar daar was ook bydraes van Roof Bezuidenhout wat op sy beurt weer die konvensionele siening van wat ʼn vers is, uitdaag met sy begeleiding van ʼn gedig.

Waarskynlik het die Groot verseboek (in ʼn blik) ook bygedra tot ʼn verskuiwing in die algemene opvatting oor wat die digkuns behels deur André P. Brink se ruimer siening van die digkuns. Digters wat nog net in die Nuwe stemme-reeks gepubliseer het, is opgeneem sonder dat hulle verse in solo-bundels die “toets van die tyd” deurstaan het.

Vir vele lesers van die Afrikaanse digkuns verskyn daar, veral op webruimtes en in klein antologieë, gedigte wat volgens húl siening van die digkuns nie as gedigte per se kwalifiseer nie. Hierdie leser se persoonlike voorkeur is die digkuns wat getuig van ʼn tegniese kennis. Die lees van glossariums oor digterlike terme is ʼn beginpunt vir enige jong digter.

Maar gedigte moet telkens uitdaag, die vormlike en tegniese aspekte probeer verander en verruim. En die toets van die tyd sal uitwys of ʼn digter wel ʼn wesenlike verandering meegebring het of beskou kan word as ʼn “normdeurbrekende” digter.

 Dikwels word hierdie soort uitsprake gemaak, terwyl die ink nog nat is.

Daar het vele digters in Afrikaans gekom, maar veral verdwyn.

O, pazienza, pazienza che tanto sostieni, soos Dante opmerk. Dante via Leipoldt via ons webwerwe.

Joan Hambidge

Hipertekspoësie-kompetisie: Toulouse-Lautrec 

René Bohnen

Toulouse-Lautrec

Spatsels kleur wat ek sterrehoog lanseer
in ‘n reënboog van gebreke en gebede,
drup soos taai absint se wase neer
op can-can-poppe en Henri-hoepelbene.

My olieverf-oë vloei oor kaskades kant
waar mans na vinnige dye vlug.
In jolige kroeë lispel ek ʼn klam konsonant
terwyl ons verwarm in kwynende lig.

Pluiskeile kom hyg in donker silhoeët
by vrugte uitgestal op rooi fluweel.
Skaduwees sug bo die blitsduet
wat uitblom in vannag se dronk bordeel.

My kwas streel in leë lig op die moeë vloer
oor die sifilis en skoon hart van ‘n hoer. Rustum Kozain  Rapport  Pieter Malan

Joan Hambidge

Repliek 

 

5. Verslangs  Joan Hambidge  BY  Jo Prins

 

Die betekenis van ʼn gedig is nog ʼn gedig, het Harold Bloom op ʼn keer beweer. En hierdie dorp-gedig aktiveer bekende verse oor dorpe soos Peter Blum en T.T. Cloete se dorp-gedigte onder andere. Die spanning tussen stad/platteland gaan terug tot Trekkerswee. Dit is nie net ʼn gedig oor ʼn dorp nie, maar ʼn aanwysing hoe om ʼn dorp te verf, dit wil sê, verstaan (of dekodeer) en dan ʼn gedig daaroor te skryf. Eers die onskuldige dorp (met sy posbusse!) wat oorgaan met geweld in die idille. Opperman se beroemde vers uit Kuns-mis (1964) is dan by implikasie in die gedig “opgesluit” of lê dalk soos ʼn brief in daardie posbus:

 

“Hoe om ʼn bundel Chinese poësie te skryf”

 

Skryf op snippertjies papier:

berg, bamboes en blom,

verder: boom en stroom en droom,

en skommel telkens om.

 

Die gedig van Klopper lewer politieke kommentaar en is sydelings ironies oor die taal wat lesers as grensoorskrydend ervaar – sy versag dit dan vir die leser van die gholfbal-posbus tot “oes” en “ak”. (ʼn Mens dink hier aan lesers se verontwaardiging oor Antjie Krog se gebruik van die p-woord in ʼn gedig.) Verder is daar kritiese kommentaar op ons tydsgewrig waar woordeboeke nie meer geraadpleeg word nie en spelfoute op die internet gedy. Die moderne media het die skryfproses radikaal verander en skryf het ʼn vinnige, onmiddellike reaksie geword. Die gedig beskryf die agteruitgang in die sosiale orde: daar is graffiti op die mure en drank/dwelms verwoes menselewens. Selfs die jong skooldogter wag al in ʼn ry vir die pil by ʼn kliniek wat dit gratis uitdeel.

Hierom is die reël “om drome in te perk daar en te bewaar” erg ironies. Selfs die kerk kort  ʼn sewe (7 staan vir die ewigheidsgetal): die Orde van Geloof is aangetas in hierdie dorp. Die uiteindelike “skildery” van hierdie dorp (en dus ook die gedig) is uiters negatief: hierom woorde soos verbleik / verweer / spoeg / boor. Om hieroor te skryf, sal ʼn paar keer herhaal moet word wat dui op die sinneloosheid van die daad. Die gedig kan niks doen aan die orde wat aan die verval is nie. Op alle vlakke is die leser bewus van die “fyn skadu’s van roes” van agteruitgang – selfs die bejaardes word nie ontsien nie. Die gedig speel sterk in op die onbewuste van paranoïa wat die Suid-Afrikaanse landskap (die “political unconscious” in Fredric Jameson se woorde) kenmerk.

Alles roes in hierdie kleurlose gedig.

Camille Paglia skryf in Break, blow, burn (Pantheon, New York, 2005):”Every reading is partial, but that does not absolve us from the quest for meaning, which defines us as a species”. En wanneer sy oor ʼn gedig skryf, luister sy daarna en probeer ʼn taal en toonaard vind wat pas by die idioom van die gedig.

Ek hoop ek het reg geluister.

Want woord skep wederwoord. En “art generates art”, besluit Paglia.

“Poets must remember their calling and take stage again”. Nie net saam met Fokofpolisiekar nie, maar met die ware digkuns.

Die digkuns moet weer die dorp rooi verf.

 

6.

Jonathan Locke Hart   Die Burger

Dreamwork 

AU Press, Athabasca University

Isbn 1917 9405

98 bladsye  Sagteband

Resensent: Joan Hambidge

 

Jonathan Locke Hart is ʼn bekende Kanadese teoretikus en ʼn digter van format. Dreamwork is op die internet beskikbaar en vir die begeesterde leser is hierdie ʼn bundel

ʼn staning op die boekrak werd. Dis uiters delikate gedigte wat soos die Japannese tanka en haikoe met min woorde werk. Maar onder die subtiele, min woorde – Opperman sou praat van spaars – word die leser uitgelok om die leë plekke in te vul. Die gedig is die droom; en die droom word ʼn gedig.

Die titel aktiveer Freud se beroemde Interpretasie van drome (1900) en al die psigoanalitiese interpretasies róndom drome. Die bo- en onderbou van die droom. Dieselfde geld die gedigte wat die leser laat nadink oor die betekenis wat in die gedig skuilhou; bykans soos wanneer ʼn mens tob oor die droomwêreld wat jy sopas verlaat het en die implikasies wat dit mag inhou. ʼn Waarskuwing?

ʼn Boodskap?  Tog is die droom ook niks nie:

 

Dreams are unacknowledged

 

And, being nothing

Legislate nothing (5).

 

Digters is egter, soos Shelley geskryf het, “the unacknowledged legislators of the world”.

 

Die digter aktiveer al die moontlikhede van die droom. Die gedigte is genommer en gedig 23 begin so:

 

The distance from New Haven to Princeton

Is more than a metaphor. The scar

In Manhattan is hard to imagine

The people remarkably calm.

 

En dan vertel hy van die drome wat al deur New York beweeg het en die leser dink aan Delmore Schwartz se
“In dreams begin responsibilities” en skielik staan jy voor 9/11. Skielik draai hy die gegewe óm in die gedig. Nou beweeg ons van Princeton na New Haven, daar waar Wallace Stevens se groot gedig skuilhou en die gedig sluit:

 

The ghosts can do nothing to heal

The unsleeping horror of terror and violence.

 

In my eksemplaar het ek vele potloodmerke gemaak by gedigte waar die metaforiese lading tref. Tonnels, die “underground”, reise, die dood word behendig saamgebind:

 

92.

 

Another burial, never the last,

Takes away. The dun earth

 

Receives its guest: as the moon

 

Wanes, the dew melts.

 

Words come and are undone

But stay for now, this sturdy dream.

 

Die dood is ʼn ruimte waar mense veilig is: ʼn plek van geen bomme (93). Ook Vigs word in die verse aangespreek (“the place of poetry in a plague time”, 49), maar die digter probeer telkens wegbeweeg van die grusame werklikheid na die brose ruimte van die droom. Na die versugting van ʼn tyd voor metafore en treine, soos hy opmerk in gedig nommer 30.

Die onmag van die gedig om die werklikheid te verander, word verwoord in gedig 33:

 

Stanzas // Cannot hold the world, contain the day.

 

Die tegelykertydaspek van die gedigte is meesleurend. So dig hy in 52:

 

Something futile: crafting

A poem translating a dream

 

Into words. The possible world

Takes hold …

 

ʼn Verdere juweel staan op bladsy 58:

 

The prose of love

Will not live

 

Will stutter, words

Loose and absurd.

 

Daar was ʼn tyd voor treine en metafore, waarsku die digter. Boonop sukkel ons om by die werklikheid uit te kom. Daar is vele intertekste, verhuld, veral na die Ooskus-Amerikaanse digters. Dit is ʼn digkuns waarin die digter bewus is van die kortstondigheid van die lewe: daar is helaas te veel geskiedenis en te min tyd!

Wat ʼn lieflike bundel is dit nie! Cleanth Brooks se “the well wrought urn” is die beste beeld wat ʼn mens kan vind om hierdie pragbundel mee op te som wat die ware digter uitsonder van die babbelbek. Suggestie, min woorde, metaforiek, subtiliteit.

En, less is more.

 

Ek sorteer alwéér koerantuitknipsels uit.

Wat is dit omtrent papier dat ek dit so opgaar? Ek kan dit ongelukkig nie oor my hart kry om velletjies papier weg te gooi nie, maar ai, die dinge wat ek soms ontdek …

Ja, dis die probleem met weggooi. Daar is kartondose vol in die spens: Bokse vol uitknipsels en foto’s en boeke wat nooit gelees is nie en wat ek dreig om vir die Heilsleër (Salvation Army lê darem vir my veel lekkerder op die tong) te skenk.

Die Salvation Army is ’n heerlike asblik en ek het al dikwels daarvan gebruik gemaak. Ja, die Salvation Army vat sommer énige iets. Ek weet, want ek het dit alte dikwels gedoen. Ek sit met honderde grammofoonplate en Video-kassette ( wie besit nog ’n grammofoon of Videomasjien?) En wat daarmee gemaak?

Die Salvation Army het al vir jare ’n baie ’n sagte plekke in my hart en ek weet hoekom.

Toe ek nog in Bloemfontein gewoon het, was ek dol oor Hollywood Musicals (wie praat ooit van Hollywood Blyspele? Seker net Woordeboekmense.) Ewenwel, daar was elke dan en wan vir drie dae lank ’n musical in een van Bloemfontein se bioskope. En ek was altyd daar in die middelste ry met my popcorn en ’n sigaret in die hand.

En dit laat my skielik dink wat een aand in die Plaza bioskoop gebeur het:

Destyds het ek my doodgegril vir films soos The House of Wax wat in 3D geskiet is en ek vasgenael gesit het met my groen en rooi brilletjie en sommer daar in my sitplek moes koes dat my popcorn so spat wanneer iemand van die doek se kant af ’n spies na my toe gooi of dalkies sommer vir die lekkerte in my rigting spoeg!

En nog ’n terloops – ek lees die ander dag dat die pa van 3D films net een oog gehad het met die gevolg dat hy nooit enige van sy films in die derde dimensie kon sien nie.

Ja, allerhande vreemde dinge het in die Plaza bioskoop gebeur. Een ding wat ek goed onthou, was die vrou met die yslike beehive haardos. Die hare was so hoog en was so stewig gehaarsprei  dat die persoon wat agter haar gesit het omtrent niks van die skerm kon sien nie. Ewenwel- dit was gedurende ’n vertoning van Psycho toe die arme Janet Leigh teen die einde se kant in die stort doodgesteek word. Die outjie wat agter die beehive tannie gesit het, het; naar geword en so groot geskrik met die gevolg dat sy hele oggendontbyt van Cornflakes en gebakte eiers in dié tannie se yslike haardos beland het.

Vir presies drie dae is die musical Guys and Dolls in die Plaza vertoon. En hierdie film gee ‘n baie simpatieke beeld van die Salvation Army. En toe ek sien hoe mooi Jean Simmons en Marlon Brando lyk, het ek my ewige trou aan hierdie organisasie gesweer.

Maar dis nie oor die Salvation Army wat ek wou praat nie. En nou het ek natuurlik al vergeet wat ek eintlik elf paragrawe gelede wóú sê.

Dit was eintlik oor die stukkies papier wat ek in bokse ontdek. Partykeer kom ek op ’n versie af en wonder of dit ek was wat dit geskryf het, of dalk iemand anders. Die goed klink partykeer so half en half bekend, want destyds het ek altyd met ’n notaboekie of ’n stukkie papier in my sak rondgeloop net ingeval die Muse vir ’n oomblik op my skouer kom sit en iets in my oor kom fluister. En destyds het dit dikwels gebeur veral as ek met my bromponie op pad na die Nico Malan Operahuis gery het waar ek as operasanger gewerk het. En dan moes ek sommer daar en dan stilhou en die woorde neerkrap voor ek dit drie minute later weer vergeet het.

Daar was ook die versies wat ek dikwels by Sandy Bay uitgedink het. Dan was daar ongelukkig g’n sak om ’n notaboekie in te bêre nie en moes ek maar wag tot ek weer in Kaapstad terug is en hopelik onthou wat ek daar in die son in my kaligheid uitgedink het.

Hier is enetjie wat ek gister ontdek het. Dit is geskryf en vinnig weer vergeet.

　

Ek vang vir my ’n voëltjie

Ek hou hom in ’n kou.

Nou het sy wysies opgedroog

en kyk hoe lyk hy nou.

　

En terwyl ek so in die bokse krap, loer ek somtyds vinnig tussen-in na my e-pos en kry ek die ander dag ‘n boodskap van my oudste pêl Deon Knobel en hy sê dat hy ook in sy broer Wilhelm se koffers rondkrap en iets ontdek het.

 

GESIG DEUR WYN

Wie is jy

wat tot my kom

wasige

deur muur

van wyn en glas?

… ’n lied

eergister nog gesing

’n sug

wat nog die na-oor kwel.

 

Nee

 

Laat sak die glas

en weet –

Dié is die oomblik,

Jý is die nou.

　

En onderaan staan daar: 5.5.63 en P de Vos

 

En onmiddellik was daar met hierdie woorde die Desembervakansie van 1962 weer terug. En onthou ek skielik dat ek destyds een of twee persoonlike dingetjies neergekrap het.

Ek het vir Wilhelm in 1963 ontmoet en het dikwels hom besoek in die woonstel wat oor die Katolieke Kerk uitgekyk het. Ek was nog nooit intellektueel van aard nie, en in Wilhelm se geselskap het ek baie min gesê. Destyds het Lina Spies nog by haar ouers in Bloemfontein gewoon en sy en Wilhelm het gereeld bymekaar gekom om poësie te bespreek. Om een of ander rede het Wilhelm my een of twee keer genooi om saam met hom te gaan en ek het self een of twee gediggies geskryf.

Ek het al jare gelede opgehou om persoonlike versies te skryf, want lawwe versies gee seker ’n beter idee van hoe ek gebek is. Tog het ek in my kartonbokse een enkele vers ontdek:

　

TWEE NAGTE EN ’N OGGEND

Ons was één dié nag.

Holte van arm

het ek eers ontdek

en toe vir jóu

St. Christopher.

’n Tweede nag

het jý –

klein stukkie goud

ons

op ons reis gelei,

maar waar was jy

skynheilige

toe

met die oggend

ek en hy

weer

by die kruispad staan?

　

Ek sê altyd vir mense dat ek nog nooit enige persoonlike versies geskryf het nie, behalwe ’n enkele een wat later gepubliseer is.

 

Op die duineveld

van Bloubergstrand

sal ek vir jou onthou.

Jy het my

’n ster gewys –

’n ster verskiet

te gou.

Duinedou

verdwyn te gou –

Rots en klip

is ál

wat hou.

 

Sonder om dit te veel laat klink na Jakkals prys sy eie Stert. Daar is onlangs drie insetsels oor my op You Tube geplaas. In die een sing ek Albie Louw se pragtige toonsetting van hierdie versie. Dan is daar ook ’n kort onderhoud oor my werk:

 

 http://www.youtube.com/watch?v=tM0z_OXwHqg

  

http://www.youtube.com/watch?v=zJ6XbDMQqVA

  

http://www.youtube.com/watch?v=O1M0hCdDMx0

 

 

 

 

　

　

　

　

　

　

Die titel sê alreeds alles: MAJESTEIT, die kat. En dit is sowaar so ’n deftige publikasie: koffietafel-grootte, diep karmosyn omslag en die letters in goud gedruk. En toe ek binne begin blaai en gedigte sien van ons grotes: Sheila Cussons en Johann de Lange en Antjie Krog en Elizabeth Eybers en natuurlik Lina Spies, toe voel ek ’n bietjie minderwaardig, want sou ek dalk ’n boek oor honde moet versamel, sou dit seker ’n bietjie anders daar uitsien: ’n Slapband met vergeelde papier met die minder imponerende titel: MY HOND.

Maar nou ja, dit sal maar seker altyd so wees. Die kat sit op sy troon, en die hond lê en snork saam met jou onder die komberse.

Maar daar is seker geen rede om minderwaardig oor my hondeliefde te voel nie, want na baie deeglike deurlees van my Bybel het ek met rooi pen gemerk dat honde 44 keer in die Bybel genoem word: 35 keer in die Ou Testament en 9 keer in die Nuwe Testament en Lina Spies se katte nie ’n enkele keer nie! Nou voel ek nie meer so sleg nie. die enigste probleem is dat honde alleen genoem word as hulle nare vrouens soos Isebel opvreet, maar dit daar gelaat.

En as mens eers in die wêreldletterkunde begin rondkrap, vind jy gedigte oor katte deur al die groot poëte, maar die arme honde moet maar tevrede wees met versies wat rym, maar ai tog, hoe lekker laat dit my tog nie voel nie, want groot woorde het ek nog nooit verstaan nie, en wat’s verkeerd met rym?

Selfs daardie rympies van jou kinderdae sal vir altyd by jou bly. Van Old Mother Hubbard wat na haar cupboard toe gegaan het en tevergeefs vir ’n beentjie vir haar arme hondjie gaan soek het teenoor daardie bedorwe kat van:

 

Hey diddle, diddle

the cat and the fiddle.

The cow jumped over the moon.

 

Ja, weereens trek honde aan die slegste end: Die kat speel viool terwyl die arme hondjie na ’n beentjie smag.

Maar daardie eenvoudige versies het my geliefde honde net dieper in my hart laat kruip. En kyk maar self wat gebeur as jy die Engelse woord Dog agterstevoor skryf. Ja, dit laat mens nogal dink …

In die wêreld van Hollywood was Walt Disney ’n ware hondeliefhebber. Dink maar net aan hoe liefdevol hy vir Pluto behandel en die 101 Dalmations en Lady and the Tramp. Sy katte daarenteen is aaklige gediertes, soos byvoorbeeld die vieslike kat in Cinderella.

En dink maar net aan die Hollywood-films wat jou ’n warmte om die hart laat kry: Lassie come home, en Old Yeller en Marley and Me en die onlangse Hachiko – A dog’s Story. Was daar nog ooit ’n storie oor katte wat enige iemand op aarde laat huil het? Ek twyfel.

En luister net hoe mooi rym Ogden Nash oor ’n hond:

　

THE DOG

The truth I do not stretch or shove

When I state the dog is full of love.

I’ve also proved by actual test

A wet dog is the lovingest.

　

En natuurlik weet almal hoe goed ’n hond kan hoor. Ritsel maar net ’n lekkergoedpapiertjie, en kyk wat gebeur en hoor hoe mooi stel Liesel Mueller dit:

　

WHAT THE DOG PERHAPS HEARS

 

If an inaudible whistle
blown between our lips
can send him home to us,
then silence is perhaps
the sound of spiders breathing
and roots mining the earth;
it may be asparagus heaving,
headfirst, into the light
and the long brown sound
of cracked cups, when it happens.
We would like to ask the dog
if there is a continuous whir
because the child in the house
keeps growing, if the snake
really stretches full length
without a click and the sun
breaks through clouds without
a decibel of effort,
whether in autumn, when the trees
dry up their wells, there isn’t a shudder
too high for us to hear.

What is it like up there
above the shut-off level
of our simple ears?
For us there was no birth cry,
the newborn bird is suddenly here,
the egg broken, the nest alive,
and we heard nothing when the world changed.

　

En die reukvermoë van honde is natuurlik legendaries. Ek wonder egter soms of honde self kan ruik as hulle daardie aaklige winde los.

G.K Chesterton rym oor die hond se reuksintuig op sy eie pittige manier:

　

THE SONG OF QUOODLE

　

They haven’t got no noses,

The fallen sons of Eve;

Even the smell of roses

Is not what they supposes

But more than mind discloses

And more than men believe.

The brilliant smell of water.

The brave smell of a stone,

The smell of dew and thunder,

The old bones buried under,

Are things in which they blunder

And err, if left alone.

The wind from winter forests,

The smell of scentless flowers,

The breath of bride’s adorning,

The smell of snare and warning,

The smell of Sunday morning,

God gave to us for ours.

And Quoodle here discloses

All things that Quoodle can,

They haven’t got no noses,

And goodness only knowses

The Noselessness of Man.

　

Die volgende gedig van Yehuda Amichai klink vir my ’n bietjie Bybels wreedaardig amper soos Simson gevoel het toe Delila hom met ’n ander man verraai het :

 

A DOG AFTER LOVE

After you left me
I let a dog smell at
My chest and my belly.

It will fill its nose
And set out to find you.

I hope it will tear the
Testicles of your lover and bite off his penis
Or at least
Will bring me your stockings between his teeth.

　

Maar op ’n ligter noot en veel eenvoudiger en natuurlik met met ’n bietjie sentimentaliteit wat mens van hondeliefhebbers verwag (en wat maak dit saak?) is hierdie versie van Ogden Nash:

 

FOR A GOOD DOG

My little dog ten years ago
was arrogant and spry,
Her backbone was a bended bow
for arrows in her eye.
Her step was proud, her bark was loud,
her nose was in the sky,
But she was ten years younger then,
And so, by God, was I.

Small birds on stilts along the beach
rose up with piping cry.
And as they rose beyond her reach
I thought to see her fly.
If natural law refused her wings,
that law she would defy,
for she could do unheard-of things,
and so, at times, could I.

Ten years ago she split the air
to seize what she could spy;
Tonight she bumps against a chair,
betrayed by milky eye!
She seems to pant, Time up, time up!
My little dog must die,
And lie in dust with Hector’s pup;
So, presently, must I.

　

Winnie – ’n swart Staffie was ’n wonderlike deel was van my lewe van 1993 – 2008 en op 9 Julie 1995 is my inskrywing oor haar in die Rapport-tydskrif se Skuins voor Maandag-kolom gepubliseer

　

WINNIE

’n Naamgeëry is ’n ernstige saak, veral as jy reken dat jy dalk vir 70 of 80 jaar daarmee opgeskeep sit. T.S. Eliot het gesê: The naming of cats is a difficult matter, maar hy kon net sowel mense of honde bedoel het.

Ek het gehoor van ’n muiserige meisietjie wat Cleopatra geheet het. Haar ma het seker gedink haar baba is allerpragtig en toe kry sy dié naam, maar later het selfs Max Factor nie eintlik verskil aan haar uiterlike gemaak nie en miskien sou die naam Mara veel beter gepas het. Cleopatra daar gelaat, want dis oor Winnie wat ek begaan is en nie oor ’n onaansienlike meisiekind nie.

’n Andersoortige dame het in my lewe gekom: ’n pikswart Staffordshire-bulterriër, en soos dit soms liefderik oor hulle gepraat word: ’n Staffie en verlangs familie van Jock of the Bushveld.

Ek het haar op Kersfees 1993 aanskou: sy was ses weke oud en pikswart behalwe vir twee wit haartjies op die pens. En toe sy haar eerste glips op die sitkamermat los – en dit was beslis nie van die nat soort nie – weet ek Winnie the Pooh is haar naam. Maar met daardie donker lyfie sou hierdie naam selfs by ons nuwe bedeling kon inpas, en dit help om polities korrek te wees. En toe noem ek haar Winnie en tot vandag toe sal sy op geen ander naam op aarde reageer nie.

Ek het nog altyd gereken ek is ’n kat-mens totdat Winnie daardie eerste keer haar nat snoet onder my duvet ingedruk het en my byna ’n hartaanval laat kry het en toe ewe onskuldig met haar honde-oë in myne gekyk het. Toe is ek gevang soos al die ander.

Die glipsies het mettertyd verdwyn, maar die frustrasies het gebly. Hulle sê mos ’n mens se karakter word in jou eerste lewensjare gevorm en ’n hond s’n in die eerste paar maande. Ek ontdek toe Winnie het literêre aspirasies. Die eerste boek wat sy in haar knaagstadium opgevreet het, was die Nuwe Testament. Toe het my vriend, Peter, opgemerk: “Nou het sy die Blye Boodskap in haar.” Maar selfs die Bybel-gedeeltes wat sy verorber het, het geen verskil aan haar maniere gemaak nie. Die volgende boek wat in die slag gebly het, was Huisgenoot, Wenresepte 2. Die halfgevrete blaaie het die huis volgelê. Toe kry sy ’n Karel Schoeman-boek beet, maar ongelukkig moet ek vermeld dat sy niks verder as die voorblad gekom het nie, wat bewys dat sy nie veel smaak vir hoghere letterkunde het nie.

By boeke het dit nie gebly nie. Een aand het Winnie my grimering bygekom … (maar eers moet ek vinnig verduidelik, ek dra nié vroueklere óf Chanel-parfuum in my vrye tyd nie, want opera is my daaglikse brood). Toneelgrimering het die hele tapyt volgelê en is deeglik met vier hondepote ingetrap. Dit was rooi en swart en pers kolle die hele wêreld vol en die volgende oggend moes ek op my knieë rondkruip en met waspoeier die skade probeer red. Vandag lyk die tapyt so effens anders as tevore: sulke wit-wit kolle, want die waspoeier wat ek gebruik het, maak glo die witste wit.

Ook van ’n hond se gehoorsintuig weet ek nou veel meer. Maak ek die yskas oop, sit Winnie gereed en kyk grootoog na my. En nou het ek ’n yslike skuldgevoel ontwikkel en kry sy gereeld ’n happie. Ek kan seker 5kg ligter weeg, sy ook.

Waarom bederf mens jou kinders so? Winnie lê langs die bed en slaap en soms skrik ek in die middel van die nag wakker. En dis nie vreemde geluide nie, maar vreemde reuke wat my laat wakker word. Winnie los die allervreeslikste winde …

En vlooie? Gou het ek agtergekom hoe lief hulle vir jong hondjies is, en het dié gebytery ’n versie geïinspireer:

 

Vlooie maak brakke

soms senuweewrakke

met al die gehop en gehappery.

En as hulle stop met die hap en gehop,

dan sit net die hond met die krappery.

 

En net so lief soos ek vir Winnie geraak het, is daar natuurlik dermiljoene ander honde-eienaars met hul eie Wagters en Fifi’s en Lulu’s en ek onthou die honde van my kinderjare: Gus wat sommerso verdwyn het, en die wonderlike herinnering van Bruno wat altyd in die huis geslaap het. Daardie aand in 1964 het dit in Bloemfontein begin sneeu, so saggies dat ons dit skaars besef het. Dié oggend toe my ma die kombuisdeur oopmaak, was die hele wêreld spierwit. Bruno het hom boeglam geskrik en het ’n grote plas net daar op die kombuisvloer gelos en ’n uur daarna was al die honde van die buurt aan die blaf en rondkerjakker in ’n splinternuwe wêreld wat so half en half bekend gelyk het.

En dan is daar die storie van Bubulina, my vriend, Deon Knobel, se hond. Terwyl hy op Bethlehem kuier, is Bubulina skielik dood. Deon word uit Kaapstad opgebel: Bubu is dood. Wat moet ek met haar maak? En

 Winnie is nou al meer as ’n jaar by my, ’n tyd van vele frustrasies, maar ook een wat my laat besef het dat die cliché dat ’n hond die mens se beste vriend is, tog die reine waarheid. is.

Pretoria is groot en Kerkstraat is altesaam 26 kilometer lank. Volgens oorlewering is dit die langste hoofstraat in die wêreld. In Kerkstraat-Oos is daar aan albei kante van die straat jakarandabome. Ek is elke jaar op die uitkyk vir die eerste jakarandas wat begin blom, en 2 September was die vroegste wat ek ‘n jakarandaboom al sien blom het, hoewel hulle eers teen Oktober in hulle volle glorie staan. Nog ‘n interessantheid is dat ‘n mens jakarandabome met blomme aan baie maande van die jaar kan sien. Ek het vanjaar nog tot in Mei bome met blomme aan gesien. Dit beteken ‘n mens kan eintlik nege maande van die jaar jakarandas met blomme aan kry.

Afrikaanse digters soos Lina Spies (kyk “Somnambule” en “Van die weer gepraat” in Van sjofar tot sjalom (1987)) en Ina Rousseau (kyk “Jakarandatyd ’83” in Grotwater (1989)) het onvleiend oor Pretoria se jakarandas geskryf, maar die Griekse digter George Seferis (1900-1971), wat gedurende die 1940’s ‘n diplomaat by die Griekse Ambassade in Pretoria was en in 1963 die Nobelprys vir Literatuur verower het, het in Oktober 1941 met waardering oor Pretoria-Oos se jakarandas geskryf!

 

Kerk Straat Oost, Pretoria, Transvaal

 

Jacarandas playing castanets and dancing

threw around their feet a violet snow.

The rest’s uninteresting, and that

Venusberg of bureaucracy with its twin

towers and its twin clocks

profoundly torpid like a hippopotamus in blue sky.

And cars raced by showing

backs glistening like dolphins.

At the end of the street waiting for us –

strutting idly about its cage –

was the silver pheasant of China,

the Eurlocamos Nychtemerus, as they call it.

 

And to think we set out, the heart full of shot,

saying goodbye

to Onokrotalus the Pelican – he

with the look of a trampled Prime Minister

in the zoological garden of Cairo.

 

(Uit Roy McNab (ed.): George Seferis: South African Diaries, Poems and Letters (Cape Town: Carrefour Press, 1990)

Die skyn van tuiskoms. ‘n Keur uit die gedigte van Lina Spies. Saamgestel deur Johann de Lange. Human & Rousseau. ISBN 978-0-7981-5144-3. Prys: R160.

By die oorhandiging, in 1973, van die Ingrid Jonker-prys aan Lina Spies vir haar 1971-debuut Digby Vergenoeg (sy het ook die Eugène Marais-prys daarvoor ontvang), het Uys Krige ‘n standpunt oor literêre oorspronklikheid herhaal wat hy al voorheen uitgespreek het: “‘n Digter moet ‘n oorspronklike eie stem hê. Maar oorspronklikheid is dikwels ‘n gejaagdheid. As jy jouself is, is jy reeds anders – oorspronklik; Lina Spies is in haar gedigte haarself.” (Terblanche, 2009)

Veertig jaar later is die digterstem van Spies steeds so “herkenbaar” haar “eie” as destyds (luidens die samestellerswoord op die agterplat van die onderhawige keur uit haar werk).

Daarvoor sorg eerstens die “meditatief-outobiografiese” inslag van haar werk (E.C. Britz, 1999:588), en die herhalende terugkeer van sekere uitstaande onderwerpe en temas:

• familiefigure en jeugherinneringe;
• ‘n voorliefde vir bepaalde omgewings, met name die Noord-Vrystaat (Harrismith waar sy grootgeword het), die Boland (veral Stellenbosch) en Nederland (veral Amsterdam);
• in samehang met laasgenoemde, die reistema;
• (hoofsaaklik onvervulde) liefdesverhoudings en vriendskappe (wat soms in afkerigheid eindig);
• vrouwees en kinderloosheid (waarin die intieme en kwesbare van die liggaam soms verken word);
• (‘n indiwidualistiese) godsdiensbelewing, wat meermale opstandigheid jeens dogma tot gevolg het;
• verknogtheid aan die aarde en die aardse;
• kuns en kunstenaarsfigure “met wie sy ‘n sterk verwantskap voel en in wie se nood sy haar eie kan verreken” (agterplat);
• kinders (in verse waarin sy “onskuld, weerloosheid en verbondenheid deur die gebruik van die volkse, sprokies en kinderrympies [ondersoek]” – agterplat).

 

‘n Verdere faset van haar eiesoortige posisie in die Afrikaanse poësielandskap word eweneens deur Britz uitgewys: Dat sy “as ‘t ware ‘n Sestiger [is] wat haar ouderdom betref, en ‘n Sewentiger in terme van die publikasiedatums van haar eerste bundels, maar as digteres […] nie werklik ‘n kind van sestig óf sewentig nie. Haar ontroerde, meditatiewe of belydende betoë, haar fraai en soms speelse poëtiese segging en haar preokkupasie met haar emosionele, spirituele en sosiale verhoudings maak haar nog die beste vergelykbaar met Elisabeth Eybers.” (Britz, 1999:588)

Spies identifiseer derhalwe nie net met Eybers nie, maar veral ook met iemand soos die Amerikaanse digteres Emily Dickinson. In die gedig “Vir Emily Dickinson” bestempel sy laasgenoemde as “naaste geesverwant”.

‘n Ietwat ouderwetse, elitêre estetiese houding spreek uit haar verskuns sowel as uit sommige van haar openbare uitsprake, veral vergeleke met die werk van haar dikwels eksperimenterende tydgenote. Onder meer hierom was sy meermale “vatbaar vir miskenning en selfs ridikulisering onder die meer radikale verteenwoordigers van die generasies van sestig, sewentig en ook tagtig” (Britz, 1999:589).

Voeg hierby dat sy van tyd tot tyd sterk en omstrede, selfs strydvaardige standpunte ingeneem het oor sake soos homoseksuele en nie-responsiewe mans, oor godsdiens, oor Pretoria as woonplek wat in haar oë sleg afsteek by byvoorbeeld Stellenbosch (in gedigte soos “Verpot” en “Verootmoediging” uit Van sjofar tot sjalom), oor die miskenning van Afrikaans … selfs oor die vraagstuk of katte in die hemel sal kom, al dan nie. Sulke standpunte het, soos reeds gesien, ook haar verse binnegedring (veral in sekere “haatgedigte” – Britz, 1999:592). Trouens, haar poësie neem meermaals ‘n betogende trant aan, vergestalt in hoofsaaklik beheerste maar dikwels ook woordryke, retoriekbesmette vryeverse, wat hoogstens “amusant” aandoen vanweë die felheid wat dit kan aanneem (Britz, 1999:595). In sulke gevalle mis ‘n mens dan die gedistansieerdheid en (self-)ironie, of taaldurf van byvoorbeeld ‘n Elisabeth Eybers en ‘n Emily Dickinson. Dit word volgens Britz (1999:591 & 592) “nogal breedsprakige ‘praatverse'” met ‘n gebrek aan “intensiteit”.       

Oor sulke dinge is Spies dan ook in die kritiek oor die kole gehaal.

‘n Keur soos die onderhawige, wat baie van bogenoemde ‘besondigings’ wegsnoei, laat ‘n mens egter die sterker kante van Spies se werk sien. En laat myns insiens duideliker uitstaan dat Digby Vergenoeg (“haar oerbundel” – Britz, 1999:589) en Hiermaals uit 1992 (“‘n ryp, volwasse bundel” – Britz, 1999:595) hoogtepunte in haar oeuvre verteenwoordig.  

‘n Groeipunt ná Hiermaals is die groter religieuse nederigheid in die aangesig van die naderende lewenseinde. Ná die rebelserigheid van Hiermaals en ook nog Die skaduwee van die son (1998), is daar in Duskant die einders (2004) ‘n religieuse inkeer te bespeur (al staan sy steeds “wars van elke leer”, luidens “Wyding”). Dis ‘n aantreklik aardse, sintuiglike religiositeit wat verwoord word. Die lewe duskant die graf word ervaar as ‘n bestek van verwondering. 

Na my smaak is Spies op haar beste wanneer sy as spreker meer op die agtergrond tree, soos in sekere portrette, en baie van die kuns- en kunstenaarsgedigte wat verspreid deur haar oeuvre voorkom. Hoewel die onvermydelike vergelyking wat die intertekstuele verwysings in laasgenoemde gevalle tot gevolg het, meermale ongunstig vir Spies uitval.

Momente van weerloosheid, wat in Spies se later bundels steeds dikwelser verwoord ord, en waartydens sy dan suggestiewer te werk gaan as in die betogende gedigte, is ‘n ander bron van haar aantreklikste digkuns. Die slotgedig uit Duskant die einders is ‘n voorbeeld:

 

Heemkeer

            For I am homesick after mine own kind

            Ezra Pound: “In durance”

 

Daar is donker en valstrikke in ‘n bos

maar smagtend op pad na eie soort

moet jy daardeur; moet jy roep of skree

dat ‘n waaksame jou hoor,

‘n vuur maak of ‘n lamp aansteek

dat jy die spoor nie byster raak,

tuiskom by wie jy hoort.

 

Die titel van hierdie samestelling deur Johann de Lange is derhalwe eintlik ‘n goeie een om Spies se onthoubaarste bydraes tot die Afrikaanse poësieskat te benoem. By wyse van die relativering impliseer Die skyn van tuiskoms dat reis en verlange eintlik die sentrale motiewe van haar oeuvre is. Britz (1999:589) het juis aangetoon dat die meerderheid van die titels van haar vroeër bundels “met die idee van ‘n lewensreis verband hou” (soos ook enkele van die lateres): Digby Vergenoeg, Winterhawe, Dagreis, Oorstaanson, Duskant die einders… In ‘n aantal gedigte (byvoorbeeld “Weteringschans”, “Wie die verlange ken”, “Tweespalt” en “Manifes”) word die verlange as digterlike leitmotief pertinent uitgehef. Vergelyk laasgenoemde gedig:

 

Ek wil die heimwee behou

na al die Edens van my wêreld

sodat Goethe se versugting

na die land waar die sitroene bloei

nooit aan my vreemd sal word nie

en my verse kan leef

omdat die verlange

die asem is van die poësie[.]

 

So word die tema van die voortdurende (emosionele sowel as fisiese) migrasie tussen die genoemde drie streke waarin sy haar besonders tuis voel (veral die Boland en Holland), gesinjaleer. Ook, by uitbreiding, haar verse oor die kosbare, wonderbaarlike aardse – maar waarin dan dikwels juis ‘n bewussyn figureer van die tydelike van die belewing vanweë die mens se sterflikheid, óf waarin die lig van die hemelse afskyn (soos in “Heemkeer” hierbo). Die spanninge tussen bestaanekstase en bedroënheid, tussen liefde en onvervuldheid/afkerigheid, tussen kunsskepping (waaronder die “taalspel” en “tekstase” van die digkuns, wat op die boemlesingagterplat vermeld word) en ontnugterende werklikheid, word eweneens in die bloemlesingtitel opgevang.  

De Lange se keur versterk dus Spies se profiel as unieke, nie-modieuse digter wat miskien nie poëtikale en tematiese berge versit het nie, maar toeganklik skryf “oor sentimente en menslike probleme van baie poësieliefhebbers […] sodat sy altyd ook ‘n besonder gewilde en selfs geliefde digteres was” (Britz, 1999:589).

Bernard Odendaal, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat

 

Bronnelys  

Britz, E.C. 1999. (Profiel oor) Lina Spies (1939-). In: Van Coller, H.P. (redakteur). Perspektief en profiel. ‘n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, deel 2. Pretoria: J.L. van Schaik Akademies. Bladsye 588-597.

Terblanche, Erika. 2009 (geplaas op 5 Maart). Lina Spies (1939). Sanlam/ATKV/LitNet Afrikaanse Album. http://www.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_itme&cause_id=1270&new... (Besoek op 25 Mei 2010.)