Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

“… what moves me most profoundly is the sublime sublimely articulated, a feeling that language has somehow taken me beyond the boundary of language” (Mark Haddon oor Derek Walcott se Sonnet XLIII).

Die bostaande aanhaling uit die bloemlesing Poems that make grown men cry, saamgestel deur Anthony en Ben Holden, gee ‘n idee van die vermoë van poësie om diep emosie by mense op te roep. In my vorige blog het ek enkele temas aangeraak wat mense – in hierdie geval volwasse mans – emosioneel ráák. In hierdie blog wil ek stilstaan by tegniese en teoretiese aspekte van gedigte wat eweneens bydra tot diep emosionele betrokkenheid by ‘n bepaalde gedig wat (aldus die titel) groot mans laat huil, asook by die subjektiewe belewing van gedigte deur die 100 uitgelese lesers.

Hoewel – soos ek in my vorige blog aangedui het – ‘n bepaalde “storie” of gegewe ‘n mens dikwels diep aangryp, is die mans wat by Holden-hulle se navorsing betrek is, mense wat professionele kennis oor bepaalde tipes tekste het (hetsy filmtekste, operalibretti, gedigte, prosa, ensovoorts). Dit is dus mense wat ‘n vakkundige mening oor literêre en kunstekste kan uitspreek en dit ook doen in die kommentaar wat hulle skryf ter ondersteuning van hulle keuse van mees aangrypende gedig. Komende van sogenaamde “kunskenners”, is daar vir my ‘n paar interessante insigte wat uit die response na vore gekom het. Die eerste is dat selfs “kenners” poësie (graag) lees met die doel om iets “diepers” daaruit te put – mens sou kon sê om emosioneel daardeur gevoed of aangeraak te word. Nog ‘n opvallende aspek van die deelnemers se notas oor hulle gekose gedig, is dat hulle die gedig nie beoordeel aan die hand van die kodes en teorieë wat tans “in die mode” is nie, maar dat die kommentaar in baie gevalle subjektief is en dat klem dikwels gelê word op aspekte wat gedigte “mooi” laat wees. Tog val die klem in baie mans se kommentare ook op dié aspekte van poësie wat dit van ander literêre kunsvorme onderskei en – ‘n mens kan maar sê – dit bo tyd en plek verhef (om tog maar die gewraakte “outydse” term te gebruik!)

Transendering van tyd en plek – ook die inlees van ‘n universele geldigheid of wetmatigheid – is dié kenmerk van poësie wat deur die meeste van die 100 lesers in hulle kommentaar geopper word. Die draaiboekskrywer en regisseur Kenneth Lonergan verwonder hom byvoorbeeld daaraan dat John Keats se Last Sonnet hom oombliklik uit die realiteit kan verplaas: “… the miracle that enables another human being to carry me back in time and over the ocean with nothing more than a sequence of words …” Of soos Julian Fellowes (skrywer, akteur en regisseur) dit uitdruk: “… great poetry, like art, is not about anyone in particular because it is about everyone.” Hy verwys hier na Christina Rosetti se alombekende gedig Remember.

As mense wat daagliks van die woord leef, verbaas dit nie dat baie van die lesers spesifiek na die woorde of die taal van ‘n gedig verwys nie. So lê die bekoring van Samuel Taylor Coleridge se Frost at Midnight vir Sebastian Faulks in die “Shakespearean beauty and command” van die taal, en vir die skrywer Alan Hollinghurst is Thomas Hardy se At Castle Boterel sy gunstelinggedig weens “the idiosyncratic wording and dexterous rhyming” wat dit wederstrewig maak soos ‘n spook. “I admire the strength, the muscle, the menace of Pinter’s language” skryf Neil Labute oor Harold Pinter se It is here. Die vermoë van taal om die onsegbare te sê of te insinueer is nog ‘n aspek van poëtiese sin-gewing wat hoog aangeslaan word. Maar, waarsku Mark Haddon, “I have never much liked sentiment in poetry, and sentimentality is the death knell for pretty much all literature.” In die lees en herlees van die betrokke versamelbundel het ek baie aangrypende gedigte teëgekom wat ek nie geken het nie, maar baie min sentimentele gedigte – moderne mans is dalk steeds nie tot sentimentaliteit geneig nie …?

Dat die besinning oor gedigte besonder dikwels op tegniese aspekte fokus, is waarskynlik vanselfsprekend, gegewe die mense wat gevra is om deel te neem aan die projek. Die bekende skrywer Douglas Kennedy baseer sy hele kommentaar op tegniese aspekte van Emily Dickenson se gedig After Great Pain. Hy gebruik die byna-taboe-term “closure” (“sluiting”) as maatstaf. Hy beskryf Dickenson se tegniek as “diamond-hard craftsmanship” en verwys na haar liriese ekonomie en presiese beeldgebruik. Haar gedig beïndruk omdat dit ‘n universele waarheid uitbeeld (en omdat “sluiting” in die laaste deel tot stand gebring word):

After Great Pain

After great pain a formal feeling comes –

The Nerves sit ceremonious like Tombs;

The stiff Heart questions – was it He that bore

And Yesterday – or Centuries before?

 

The Feet, mechanical, go round

A Wooden way

Of Ground, or Air, or Ought,

Regardless grown,

A Quartz contentment, like a stone.

 

This is the Hour of Lead

Remembered if outlived,

As Freezing persons recollect the Snow –

First Chill – then Stupor – then the letting go.

 

Benjamin Zephaniah (skrywer en musikus) bewonder Dylan Thomas se beroemde gedig Do not go gentle into that Good Night, want “it is a brilliant example of a villanelle, a very difficult poetic form. Dylan Thomas packs so much emotion into it, and not a word is wasted”:

Do not go gentle into that Good Night

Do not go gentle into that good night,

Old age should burn and rave at close of day;

Rage, rage against the dying of the light.

 

Though wise men at their end know dark is right,

Because their words had forked no lightning they

Do not go gentle into that good night.

 

Good men, the last wave by, crying how bright

Their frail deeds might have danced in a green bay,

Rage, rage against the dying of the light.

 

Wild men who caught and sang the sun in flight,

And learn, too late, they grieved it on its way,

Do not go gentle into that good night.

 

Grave men, near death, who see with blinding sight

Blind eyes could blaze like meteors and be gay,

Rage, rage against the dying of the light.

 

And you, my father, there on that sad height,

Curse, bless, me now with your fierce tears, I pray.

Do not go gentle into that good night.

Rage, rage against the dying of the light.

 

Wat Zephaniah egter tot trane roer, is “the love I can feel that [Dylan Thomas] has for his father, the desperation in his ‘voice’ as he is willing his father to live. (…) [T]here might also be something here about his having the kind of love for his father that I never had for mine.” Hierdie persoonlike identifikasie met ‘n bepaalde gedig en die feit dat gedigte in staat is om by nabaat ‘n bepaalde emosie weer op te roep of om deur identifikasie emosioneel aan te gryp, kom by ‘n groot aantal verantwoordings voor. Dit lyk ook asof mense wat goed bekend is met literêre tekste en die teorie daarrondom ken, nie skaam is nie om te erken dat hulle as’t ware van ‘n gedig verwag (ten minste vir hierdie projek, maar ook oor die algemeen) om ‘n persoonlike beroep op hulle emosies te doen en om te harmonieer met biografiese feite van die leser. Hier sien ek ook iets van die universele geldigheid van goeie gedigte raak. Ten spyte van die uitgediendheid van dié term in ons siniese post-postmodernistiese tydsgewrig, is dit ironies genoeg juis wat mense na poëtiese tekste aantrek. Daar is in die tersaaklike bloemlesing so baie getuienis van lesers wat gedigte gekies het omdat hulle daarin ‘n soort spieëlbeeld van hulle eie lewenservaring sien of van aspekte van “die lewe” as sodanig, dat ek slegs enkele interessante anekdotes kan uitsonder.

Die skrywer James McManus nomineer ‘n gedeelte uit James Joyce se Finnegans Wake as mees aangrypende gedig. Terwyl Joyce die boek geskryf het, moes hy hulpeloos toekyk hoe sy dogter ten gronde gaan weens skisofrenie. Nadat sy deur die Nazi’s weggeneem is uit die inrigting waarin sy tuis was, het Joyce haar nooit weer gesien nie en nooit weer iets van haar gehoor nie. Ook McManus se seun is in ‘n inrigting vir geestesversteurdes oorlede sonder dat hy hom kon troos of kon bystaan. Hy skryf: “I don’t believe in souls, but there is an abscess in mine where he lives.” Daarom kan hy identifiseer met die immer-herhalende sekwense in Finnegans Wake waarvan ek 4 reëls hier aanhaal:

… and weary I go back to you, my cold father, my cold

mad father, my cold mad feary father, till the near sight of the

mere size of him, the moyles and moyles of it, moananoaning,

makes me seasilt saltsick and I rush, my only, into your arms.

 

Na aanleiding van Maurico Rosencof se gedig Brindis con el Voejo, skryf die Argentynse menseregte-aktivis Juan Méndez dat die gedig hom terugneem na die dae toe hy ‘n politieke gevangene in Argentinië was. Die gedig beskryf die ritueel van ‘n Sondagmiddag-voor-ete-drankie. Dié beskrywing het hom nie net laat terugverlang huis toe waar dié ritueel ook gebruiklik was nie, maar het hom laat besef hoe sy vader hom ondersteun het en hoe bekommerd hy oor sy seun moes gewees het: “When those moments are rendered impossible by prison or exile, their remembrance stings with nostalgia, guilt, and love.”

Raising a glass with my old man

(Vertaling: MJ Costa)

I know that on Sundays, around midday,

You cautiously open the ancient sideboard

And pour a glass of the same grape liquor

We used to share in better times.

I know your’e not happy now when you drink it,

That it’s lost all savor for you,

Because sometimes sorrow can quite erase

One’s taste for wine and the light of day.

But you know, as I do, that the storm will pass

And that the implacable sun doesn’t simply stop

When obscured by a dark, pernicious cloud,

Which is why I know I’ll return to your house –

On a Sunday that’s there on the calendar –

And laugh with you over a glass of grappa.

 

Uiteindelik lyk dit dan asof sekere storielyne of gebeure in staat is om ons emosioneel ten diepste te raak, soos die dood van ‘n geliefde, onreg teenoor medemense, die verlies van liefde, maar ook die onverwagte blyke van medemenslikheid, deernis en liefde in die alledaagse lewe. Natuurlik is die emosionele impak wat ‘n gedig op ‘n spesifieke mens maak, ook afhanklik van faktore wat buite die “storie” lê en meestal eie is aan kuns as sodanig, soos ‘n bekende (soms persoonlike) geskiedenis, taalgebruik, die behendigheid waarmee ‘n digter die poëtiese middele tot sy beskikking gebruik en die kundigheid waarmee hy die “storie” opbou en tot afloop bring. Een van die vernaamste redes waarom mense deur gedigte geraak word (so blyk dit uit die bloemlesing) is die gevoel van verbondenheid met ander mense in bepaalde omstandighede en die vermoë om met ander te kan identifiseer – dus die vermoë om tyd, plek en self te transendeer en deur ‘n gedig meegevoer te word na ‘n ander tyd, plek, omstandighede en persona.

There’s this need to make utterance        be heard, even understood

as I shape these words for you        gone into that silence from where

I still hear your words        as once you heard mine.

(“The words” – Gael Turnbull)

Digters word dikwels gekonfronteer met die vraag: “Hoekom dig jy?” Dié vraag word nie net deur nuuskieriges of deur joernaliste gevra nie, maar meer dikwels deur die digter self, en ʼn besinning oor die digambag of die doel daarvan om gedigte te skryf, lei tot die groot aantal Ars Poëtika-gedigte wat in die wêreldliteratuur bekend is. Ek kan myself kwalik ʼn groot digter indink wat nooit oor skryf geskryf het nie, wat nooit in poëtiese vorm besin het oor die rede waarom gedig word of die doel van die poësie nie. In baie van die bekende en beroemde dig-oeuvres kom verskeie Ars Poëtikas voor en dit is dikwels interessant hoe die fokus op skryf en die doel van skryf as kuns in die loop van ʼn lang digloopbaan verskuif. Die doel van hierdie reeks blogs is nie om die Ars Poëtikas van bekende digters (waaroor al by herhaling geskryf is) te belig nie, maar juis om te kyk na Afrikaanse Ars Poëtika-gedigte waaroor tot dusver nog min geskryf is. In hierdie inleidende blog noem ek wel interessantheidshalwe enkele bekende gedigte wat oor die digambag as sodanig handel, veral met die doel om later enkele algemene opmerkings te kan maak oor dit wat digters motiveer om te skryf en wat digters as die doel van die digkuns beskou.

In die bostaande gedig – een van my gunstelinggedigte – word die algemeen-menslike behoefte verwoord om gehoor en verstaan te word. Google die gedig gerus en lees hom in sy geheel! Hoewel woorde noodsaaklik is om kummunikasie te bewerkstellig, word die referensiële aard van woorde (m.a.w. die vermoë van woorde om die volle reikwydte van die bedoelde betekenis oor te dra) dikwels geproblematiseer, soos blyk uit die derde strofe van Turnbull se gedig:

and if your words        those we have from our forefathers

for that bread and that wine        are no longer those

I can use, I must believe        you also believe

they are only words        if necessary

in face of those questions        of that beyond where I would reach[.]

 

Die bostaande strofe raak ook ʼn ander belangrike aspek van die skryfambag aan, naamlik die probleem om woorde te vind vir die abstrakte dimensie, die psigiese, dikwels onsegbare dinge wat in die mens se gees leef. Die begeerte om die numineuse ervaring by wyse van ontoereikende woorde te beskryf, is by N.P. van Wyk Louw reeds vanaf sy eerste bundel teenwoordig. Sy siel wil na die aangesprokene

gaan met al sy donker wense,

en die heilige, nooit-gehoorde

dinge sê, waarvoor die mense

huiwer, en wat om die grense

flikker van my duister woorde.

(“Grense”)

Vir dié digter is dig ʼn grens-oorskrydende handeling – ʼn ambag wat ten doel het om die gewone, alledaagse te buite te gaan en nuwe betekenisse te ontgin en uit te sê. In ʼn ander gedig (“my venster is ʼn blanke vlak”), wat, net soos “Grense” uit die digter se debuutbundel, “Allenspraak”, kom, wag die spreker “op magiese deursuiwering: // dat hierdie siel deursigtig word”. Die rol wat die siel speel by digterlike inspirasie, is vir baie digters belangrik. Ek dink byvoorbeeld aan Pablo Neruda se bekende gedig “And it was at that age … Poetry arrived in search of me”:

I did not know what to say, my mouth

had no way

with names,

my eyes were blind,

and something started in my soul,

fever or forgotten wings,

and I made my own way,

deciphering

that fire,

and I wrote the first faint line[.]

 

Die aard van die gedig word ook dikwels as stof vir Ars Poëtikas geneem, soos in dié bekende gedig van die Amerikaanse digter Archibald MacLeish:

A poem should be palpable and mute

As a globed fruit,

 

Dumb

As old medallions to the thumb,

 

Silent as the sleeve-worn stone

Of casement ledges where the moss has grown —

 

A poem should be wordless

As the flight of birds.

 

Die bekende slotstrofe van hierdie gedig (“A poem should not mean / But be”) verwoord die modernistiese siening van kuns. In Afrikaans is D.J. Opperman se “Digter” bekend as kommentaar op die digambag. Ook in dié gedig word iets gesê oor die aard van ʼn gedig – dat dit groei soos ʼn seilskip wat (deur die digter) in ʼn bottel gebou word en dan ter see gelaat word en dalk eendag deur ʼn onbekende gevind sal word:

Digter

 

Ek is gevang

en met die stryd

êrens in die ewigheid

op ʼn Ceylon verban

 

waar al my drange

na ʼn verlore vaderland

my dag na dag geëiland

hou met horisonne en verlange,

 

en in die geel gloed van die kers

snags deur die smal poort

van die wonder elke woord

laat skik tot klein stellasies vers

 

wat groei tot boeg en mas

en takelwerk – en die uiteindelike

reis met die klein skip

geslote agter glas.

 

Wat uit hierdie gedig duidelik word, is die behoefte aan ʼn gespreksgenoot of ʼn leser (soos by Turnbull hierbo), selfs al is dié ʼn onbekende en al is dit nie altyd seker dat die boodskap sal “aankom” nie. Dit is egter ook duidelik dat die spreker die gedig beskou as iets waarmee gereis kan word (onder andere die reis van een mens na ʼn ander word geïmpliseer). Die gedig is egter ook die resultaat van ʼn lang, moeisame proses om iets van betekenis (iets herkenbaars) te maak – dit is ʼn artefak wat deur ʼn vakman vervaardig word. Ten slotte is dit vir hierdie bespreking belangrik dat ook die aard van die digter omskryf word: hy is naamlik ʼn “gevangene” wat dikwels in afsondering ʼn byna onmenslike taak móét uitvoer wat deur ʼn innerlike drang aan hom opgedring word.

Ek sou in hierdie inleidende bespreking talryke ander – selfs beter – voorbeelde kon aanhaal en ander aspekte van kommentare op skryf as kuns kon belig. Die doel is egter slegs om enkele algemene opmerkings te maak waarteen Ars Poëtika-gedigte later geprojekteer kan word en wat ook vir nie-professionele lesers as riglyn kan dien vir die problematiek van dig, soos dit deur digters self ervaar word.