Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

Junie is die maand van pa’s; 15 Junie is Vadersdag. Jaar na jaar word egter dieselfde sotlikhede op winkelrakke en spesiale uitstallings opgestapel om die skuldige gewete aan te spreek: oorsoet sjokoladetjies en geroosterde neute, die ewige knipmes; wintersokkies. Tydskrifte adverteer glansgeskenke soos ’n peperduur biltongsnyer. Bekendes word glansend saam met pappa afgeneem en soetlike goedjies word gesê oor hulle volmaakte dad.

Maar as jou Junie begroting reeds klaaglik misluk het, kan jy natuurlik altyd ’n beker met ’n gedrukte flou grappie/cliché koop (hopelik nie tweedehands nie) en dit opvul met ’n pers Simba-pakkie grondbone-en-rosyntjie mengsel. Of dalk ’n bierbeker gaps by die Oktoberfest vir volgende jaar se Vatertag.

Hoe dit ook al sy: Junie is die maand van daddy. Die vaderfiguur is een van die bitterste beelde in die poësie. Verder is gedigte oor vaders een van die mees oorwoë temas in die digkuns: alle digters het ’n vader of ’n gebrek aan een.

Stanley Kunitz se “The portrait” (1985:296) getuig van die gebrek aan ’n vader-figuur; die gedig is geperforeer deur ’n disfunksionele familie-dinamika. Ironies genoeg dra die absolute fisiese afwesigheid van die pa daartoe by dat hy in elke ander aspek die lewens van sy gesin oorheers. Die ma, deurdrenk van woede, probeer alles om hom vir goed uit hulle lewens te verban, maar spoke laat hulleself nie verban nie. Die feit dat hy wel geleef het, kan dus nie ontken word nie:

 

My mother never forgave my father

for killing himself,

especially at such an awkward time

and in a public park,

that spring

when I was waiting to be born.

She locked his name

in her deepest cabinet

and would not let him out,

though I could hear him thumping.

When I came down from the attic

with the pastel portrait in my hand

of a long-lipped stranger

with a brave moustache

and deep brown level eyes,

she ripped it into shreds

without a single word

and slapped me hard.

In my sixty-fourth year

I can still feel my cheek

burning.

Disfunksie in die familie-eenheid word baie maal vereenselwig met die “sonde van die vaad’re”. R.D. Laing, ghoeroe in die anti-psigiatriese beweging, noem hierdie disfunksie wat oorspoel van generasie na generasie “the transgenerational transference of neuroses”. Die Amerikaanse digter, Charles Olson, som hierdie filosofie onomwonde op in sy gedig oor vaders en seuns:

 

and if I am his son, this man

is from as far a place and time

as yours is, carries with him

the strangeness you and I will carry

for our sons, and for like reason

Hierdie inter-generasionele verwondheid word veral in Johann de Lange se oeuvre aangespreek; bundels soos Snel grys fantoom (1986) en Die algebra van nood (2009) bevat roerende gedigte oor ’n meestal afwesige maar dwelmverslaafde vader. In “Pa” (2010:36) word die pa-figuur opgeroep in messelaar- en- cowboymetaforiek. Die Anne Sexton-motto omsluit die motief van vergifnis wat herhalend in die gedig “Maar ek vergewe jou” gebruik word. Die vyfde strofe staan veral uit vanweë die uitsigloosheid van die pa se dwelmhel juis omdat dit die verskriklike vervreemding en skeur tussen pa en seun  daarstel:

 

Ander aande het jy mandrax gedrink

& vroeg gaan slaap, moeg,

die woonstel onherbergsaam gemaak

met jou hortende asem. Die kroeg,

enklave waar jy kon ophou kwel,

het sy grys vergetelheid geskink.

In “Petidiendroom” (2010:119) wil die pa intimiteit tussen ouer en kind skep met ’n petidien-ampule, iets wat helaas godsonmoontlik is:

 

Ek loop my pa ná jare raak

& hy probeer weer vrede maak.

 

Hy gee vir my ’n smal ampule –

verdowing met ’n streng skedule,

 

& hoop dit sal ons nader bring

soos die naald intiem deur weefsel dring.

 

Ek soek koorsig na ’n plek om te gebruik,

maar orals vind ek oë, & plekke wat na oorskot ruik.

 

Die versugting na versoening, na heelmaak van die verskerfte en versplinterde pa-kind dinamiek word ook gesien in Lucas Malan (16) se “Versoening”:

 

Ag Pa, laat ons nou vrede maak;

jy raas so in jou kis,

jy skaaf so aan ’n kwas

wat lankal reeds vergete is […]

 

en jy’t jou hawer nooit gesaai nie –

net so min het ek miskien geword

wat Pa dalk wou, maar nietemin,

die saad is klaar gestort

 

Wyle George Weideman skryf ’n reeks gedigte oor sy pa onder die hoofopskrif “Homo Faber” (Uit hierdie grys verblyf:1987). Die subtitel – portret van ’n alchemis en sy werkplek” –  is veelseggend en sluit aan by homo faber wat losweg uit die Duits as ‘die mens as produsent’ vertaal kan word. Dit sou interessant wees om te weet of Weideman Max Frisch se roman, Homo Faber, as vertrekpunt geneem het. Weideman se “Homo Faber” is opgedeel in sewe gedigte: (wyding); (interieur); (transmutasie); (feniks); (konjunktief); (sublimasie), en (slot). Ongelukkig is daar nie spasie in hierdie blog om aandag aan elke afsonderlike titel te skenk nie; ’n aparte blog (of eintlik artikel) sal hieraan gewy kon word.

Wat egter duidelik as baken in hierdie gedigte dien, is die vader as skrynwerker of produsent (‘homo faber’), iemand wie se werkspasie ’n “heiligdom” (59) was waar teen “die mankolieke deur” die spreker hom verbeel die volgende woorde opgeplak is: “strictly private. moet asseblief nie steur/ nie. eintritt verboten”.  In (feniks) het die pa “’n duisternis apparaat” en begin die spreker reeds verval in sy pa opmerk: “al krommer /wordend, my monnik-pa aan’t vonke slaan” (62). Die pa se opgaarsels begin dien as simbole teen die ouderdom, verlies en eindelike dood (sublimasie)(64); dit dien ook as afbakening van persoonlike grense; isolasie:

 

wat vergaar kon word teen die ouderdom:

vragte onvoltooide take wat vreug

en frustrasie bring

 

En dan kulmineer die reeks verse in (slot) waar die pa triomfeer, vry word van die oorlaaide opgaarder “homo faber”, gepuur word tot pa-as-feniks en dan simbolies die vlinder in homself vrylaat (65):

 

uit die grys verblyf durf ’n feniks kom:

aanvanklik nog net ’n moontlikheid

daar rond […]  

dan word die lyf

ligweg tussen die vlerke ingeskuif

en vasgeheg. en florissant verskyn

pa, weliswaar gehawender, triomfantlik

uit die hoogoond. Hy laat die vlinder vry.

 

Olga Kirsch skryf ook ’n reeks gedigte oor haar vader, getiteld “Vyf sonnette aan my vader” (1972). Die vyfde sonnet vergestalt die Joodsheid van die pa soos gesien deur vroeë kinderherinneringe aan die sinagoge, God en gebedsjale (1990:375):

 

Toe ek nog klein was het ek aan jou sy

gestaan in die sinagoge en gevolg

terwyl jou vinger langs die letters gly

van woorde wat ek nog nie kon vertolk.

Die kantor hef sy stem op, yl en soet

wierook die lied omhoog. Rooi, geel en blou

slaan vlamme uit die ruit hom tegemoet –

sou die Voorsienigheid Sy guns weerhou

wanneer daar so gesmeek word? En jy vou

jou syige gebedsjaal weg en hou

jou arm om my en ek staan gedruk

vas teen jou knie en bewe van geluk.

Swaar stemme styg in stadige akkoorde –

Oomblikke veertig jare sonder woorde. 

 

Bernard Odendaal skets ’n menslike woordportret van sy pa in “Pa” (24); sy pa was “voorbanker in kerk en senaatsaal./ Ook ’n voorslag in die kooi,/met vyf voluit familievernoemde seuns”. Sy moeilike geaardheid word metafories baie geslaagd uitgedruk: “jy’t haaks gebou;/ontoeskietlik draad gespan;/jou hande lékker skurf”. Dié moeilike oubaas het dalk voor geen mens die knie gebuig nie, maar voor die Groot K het hy nie ’n keuse gehad nie:

 

tot jy in die kliniek moes wees

–       slaphandig, grootogig;

 voete watersugtig dik –

 maande lank moes kankercocktails drink.

 Rúikend na sweet en sere.

 Al minder besoek ontvangend.

 Later net woordeloos net lêend.

 

Betsie van Niekerk dra Ronkedoor aan haar pa op en in “Kruk” (13) aanvaar die spreker dat sy haar pa slegs kan bystaan, maar nie kan genees nie: “Geen elikser, Pa/of panasee/kan ek jou gee”. Uiteindelike verval van die geheue en liggaam vind plaas en word roerend uitgebeeld deur die skoenlose en tandelose pa. Hy het dus die ronkedoor van sy menslike trop geword:

 

Maar ontskoei en sonder tande

trap pa op gewyde grond

radeloos, onmagtig rond.

 

Joan Hambidge se oeuvre is deurspek van gedigte wat aan haar pa opgedra is en sy skryf só oor hierdie tendens in Dad (57), ’n bundel wat spesiaal oor haar pa geskryf is na sy dood:

 

“Reeds vanaf my debuut Hartskrif (1985) skryf ek oor my vader […] My vader as gespreksgenoot, as spieë, as iemand teen wie ek my kon meet. Op sy manier ’n man wat weens sy werk dikwels verplaas is – dit verklaar waarskynlik my obsessie met reis. As kind van die depressie het hy swaar groot geword en daar was dikwels bitterheid oor sy grootvader se hantering van sy vader Frank. Hulle is uit ’n plaas verneuk”.

 

Toevallig lees ek die deel (ook in Dad) waar Joan oor haar pa se familieverbintenis met Maggie Laubser skryf (Hannah Laubser, sy moeder, was Maggie se suster) op dieselfde dag toe ons ’n skilderytjie van Maggie Laubser laat waardeer. Dié waterverf is vergeel in sy broosheid (en brosheid) en is inderwaarheid ’n bladsy uit een van haar sketsboeke. Groot was ons verstomming toe die bladsy uit sy ewe brose raam gelig word en aan die agterkant ’n horde potloodsketse van katte gevind word!

Om dus aan te sluit by hierdie broosheid van die vergeelde Maggie Laubser, haal ek die volgende gedig, “Tien” (50) aan uit Dad, wat nie net in gesprek staan met die internet as interteks nie, maar ook met Maggie Laubser:

 

Die webruimte na jou weier

halsstarrig om oop te gaan.

Op elke soekruimte met google

staan ek voor dooiemansdeur:

www.vader.com is tans onbeskikbaar.

Elke soekenjin wys my af,

gooi my uit voor ’n grys skerm.

Laat ek nou met die deur

in die huis val: die huis van my vader

had soveel kamers.

In jou klein heiligdom

hang foto’s van jou as sportman,

’n kanon met ’n loodkoeël,

’n skildery (wat ons verpes) van die Sakekamer,

en  ’n beeld van ’n klei Bonsmara-bul.

’n Staalkabinet met papiere, agendas,

aktes en wat nog van die sekretaris

van vele komitees. Altyd tweede in bevel

’n Maggie Laubser-skets van jou as seun

wys jou weerloos op. ’n Groen brugtafel

vir Dinsdagaande, elke vierde week, by ons

staan langs ’n weggestoke drankkabinet met KWV.

En ek? Met besoeke slaap ek op die enkelbed

in die kamer waar jy alles opskryf, liasseer, behou.

Jou tweede kind, ’n andersoortige sekretaris,

soekend, wagtend dat die webruimte oopgaan. 

 

Bibliografie

De Lange, J. 2010. Judasoog. ’n Keur uit die gedigte van Johann de Lange. Kaapstad: Human & Rousseau.

Hambidge, J. 2006. Dad. Kaapstad: genugtig!

Malan, L. 1985. Tydspoor. Kaapstad: Tafelberg.

Odendaal. B. 2007. Onbedoelde land. Kaapstad: Tafelberg.

Olson, C. 1960. The distances. New York: Grove.

Opperman, D.J. (ed). 1990. Groot Verseboek. Kaapstad: Tafelberg.

Poulin, A. (ed). 1985. Contemporary American Poetry. Boston: Houghton Mifflin.

Van Niekerk. 1988. Ronkedoor. Kaapstad: Tafelberg.

Weideman, G. 1987. Uit hierdie grys verblyf. Kaapstad: Tafelberg.

 

 

 

Op 15 april 2010 overleed in Kaapstad de Zuid-Afrikaanse dichter Lucas Malan na een hartoperatie.  Lucas Malan werd op 19 juli 1946 geboren in Nylstroom. Hij debuteerde in 1981 met de bundel ‘n Bark vir die ontheemdes. Later volgden nog Tydspoor (1985), Edenboom (1987), Kaartehuis (1990), Hongergrond (1994), Afstande (2002) en Vermaning (2008). Zijn werk is sterk geënt op zijn persoonlijke ervaringen. Hij schreef over zijn ouders, zijn eigen gezin, zijn liefdeservaringen en – in zijn later werk – over de angst voor het ouder worden en de dood. Zijn gedichten worden gekenmerkt door een grote stilistische gevoeligheid en het vermogen om vertrouwde woorden en beelden in een nieuwe context te plaatsen.

Malan promoveerde aan de Universiteit van Pretoria op een doctoraat over de poëzie van zijn persoonlijke vriend en mentor, de Zuid-Afrikaanse dichter Ernst van Heerden. Na diens overlijden in 1993 erfde Malan zijn literaire nalatenschap. Op zijn beurt schonk Malan de collectie dichtbundels uit het nalatenschap aan het Poëziecentrum.  Door bemiddeling van Prof.dr. Wium Van Zyl, Prof.Dr. Wannie Carstens en Louis Esterhuizen kan ook het nalatenschap van Lucas Malan aan de Collectie Ernst van Heerden worden toegevoegd. De Collectie van Heerden was reeds de grootste collectie Zuid-Afrikaanse poëzie (geschreven in het Afrikaans) buiten Zuid-Afrika. Door deze uitzonderlijke schenking kunnen meer dan 200 titels uit verschillende tijdvakken aan de collectie worden toegevoegd. De boeken zullen zo snel mogelijk via de catalogus ontsloten worden. Geïnteresseerden zijn alvast welkom om in de goedgevulde dozen te komen snuisteren.

De Collectie Ernst van Heerden omvat ondertussen ongeveer 1500 boeken, maar ook krantenartikels en geluids- en beeldopnames. De collectie wordt nog steeds verder uitgebreid dankzij de bereidwillige medewerking van de PUK-Kanselierstrust van de Noordwes Universiteit (Witwatersrand), Louis Esterhuizen (Protea Bookshop), Universiteit Stellenbosch, Protea Uitgevers (in het bijzonder Dr. Nicol Stassen) en NB-Uitgevers (in het bijzonder Kerneels Breytenbach).

Het Poëziecentrum dankt alle betrokkenen en hoop de dat Collectie Ernst van Heerden ook in de toekomst mag bijdragen aan de goede verstandhouding tussen Zuid-Afrika, Vlaanderen en Nederland.

 

Beste Redaksie

My laaste brief aan Lucas Malan bevat informasie wat ook vir ander digters nuttig mag wees, en in dié gees bied ek dié brief vir Versindaba aan.

Hennie Aucamp

——————————

9 November 2009

Lucas, jy en Charl-Pierre Naudé het ‘n boeiende ding beet, rakende die verskille en ooreenkomste tussen prosa en poësie. Hoekom bou julle dit nie uit tot ‘n artikel nie, opgevolg deur ‘n bloemlesing prosa omgesit tot poësie? So iets is al gedoen, en raai, ek kon mý voorbeeld van dié praktyk in een van my ou Amerikaanse dagboeke opspoor. Ek sluit ‘n kopie van die aankondiging daarvan in. Dit gaan om die aanpassings van enkele inskrywings in Nathaniel Hawthorne se American Notebooks in. Walt Whitman se Specimen Days (prosa) leen hom selfs beter tot die omstelling van prosa na poësie, en van sy “prosas” is dan ook getoonset, o.a. deur Ned Rorem. Daaroor later.

Hoe is dit dat poësie – goeie poësie sowel as “sogenaamde” poësie – sig nie altyd leen tot omstelling na soliede, geritmeerde prosa nie? Onder sogenaamde poësie reken ek daardie soort poësie wat albei stoele missit, die prosastoel én die poësiestoel, ‘n hibried wat vroeër tereg skamper “proësie” genoem is. Die prosas van Jan Rabie slaag sowel as poësie en as prosa; op die koop toe kan jy ‘n paragraaf uit enige verhaal in 21 herhaal en dit speel-speel omsit in aanneemlike poësie.

Ek het ‘n baie bruikbare vertrekpunt vir jou/julle bespreking van dié kwessie, n.a.v. The Poetic Memoirs of Lady Daibu, c. 1174 – c.1232. Sy was ‘n hofdame van die Keiserin Tokuto, in Kyoto, Japan. Hofdames was uiteraard ook “gesellinne” vir hoë gaste. Die intelligente en beskaafde Lady Daibu het natuurlik besef dat sy nie verlief durf raak op een van haar “kliënte” nie, maar ja, daar gebeur dit toe tog, en só, sê sy, “I also came to know love’s miseries.”

Ek laat volg die res van haar inskrywing:

“Once, while this affair was causing me a great deal of heartache, I was at my home, lost in thought and gazing westward into the distance. The light of the evening sun was fading on the treetops and that filled me with melancholy. Then the sky darkened and the fitful winter ruin began to fall. As I looked out at this, I felt:

 

Caught in the last rays

Of the setting sun, the treetops

Darken in the chilling rain:

So too my heart is dimmed

And clouded over in its misery.

Bron: The Book of Life: A compendium of the best autobiographical and memoir writing, edited by Eve Claxton. Ebury Press, London, 2005.

 

Dié boek word voortdurend heruitgegee, en staan o.a. by Wordsworth, maar ook by Louis in Stellenbosch. Lady Daibu se inskrywing moet een van die min voorbeelde in die wêreldletterkunde wees waar ‘n identiese emosionele ervaring eers as prosa gegee word, daarna as poësie, beide mededelings getrou aan hul wesensaard. En nou laat ek aan jou en Charl-Pierre “die besonderhede en verdriet”.

As julle ernstig is, kan ek julle na wonderlike digte prosapassasies by Gustav Preller, Sangiro, Van Melle, Karel Schoeman, en ander lei. O, ja, ook by Cussons, Petra Müller, Rabie en Braam de Vries.

 

Hartlike groete

Hennie

 

NS        Uit nuuskierigheid, maar ook as kontrole by myself, luister ek toe gisteraand na ‘n CD: Ned Rorem: War Scenes, Five Songs etc.

 

•(1)     A Speciman Case

. . . Poor youth, so handsome, athletic, with profuse shining hair. One time, as I sat looking at him while he lay asleep, he suddenly, without the least start, awakenen’d, open’d his eyes, gave me a long steady look, turning his face very slightly to gaze easier – one long, clear, silent look – a slight sigh – then turne’d back and went into his doze again. Little he knew, poor death-stricken boy, the heart of the stranger that hover’d near.

•(2)     Inauguration Ball

At the dance and supper room I could not help thinking what a different scene they presented to my view a while since, fill’d with a crowded mass of the worst wounded of the war. Tonight, beautiful women, perfumes, the violins’ sweetness, the polka and the waltz; then the amputation, the blue face, the groan, the glassy eye of the dying, the clotted rag, the odor of wounds and blood, and many a mother’s son amidst strangers, passing away untended there . . .

En net vir vergelyking: ‘n Walt Whitman-gedig, ook getoonset deur Ned Rorem:

Look down, fair moon

            and bathe this scene,

Pour softly down night’s nimbus floods,

            on faces, ghastly, swollen, purple;

On the dead, on their backs;

            with arms tosse’d wide,

Pour down your unstinted

            nimbus, sacred moon.

 

Die prosa en die poësie van Walt Whitman het ‘n intense emosionele lading, en ook die bykomstige spanning van ‘n verbode emosie: homoërotiek. En beide prosa en poësie werk met teenstellings, met markante ritmes.

Hubert du Plessis het een prosateks getoonset, Dawid se Klaaglied oor Jonathan, en dit byna matematies geskandeer voordat hy begin komponeer het.

Komponiste kan ons baie leer omtrent stiplees.

 

Hennie

Om Vyfuur op ‘n herfsoggend

Lucas Malan (19 Julie 1946 – 15 April 2010)

(‘n Huldeblyk deur Hennie Aucamp gelewer tydens die Gedenkdiens, Maandag 19 April 2010.)

 

***

 

As jy om sesuur opstaan, soos ek, merk jy dat dit nog donkerig is.  Om vyfuur op Donderdag 15 April 2010 moet dit nog nagdonker gewees het toe Lucas Malan gesterf het.  Vyfuur, soos dit in Lorca se groot klaaglied vir ‘n gestorwe stiervegter staan, maar nou effens aangepas vir dié geleentheid:

 

                        Vyfuur in die oggend.

                        O, wat ‘n vreeslike vyfuur in die oggend!

                        Dit was vyfuur op al die horlosies!

 

Dit was vyfuur die oggend op alle polshorlosies en wekkers; dit was vyfuur die oggend op die kerkhorlosies van Darling, Yzerfontein, Moorreesburg, Malmesbury, Koringberg en Piketberg, en verder aan en wyer uit, landoor.

 

Dis onvermydelik dat my rede met die doodsbegrip begin, want dit gaan om ‘n elegie vir ‘n gestorwe digter, maar my stuk gaan met ‘n opswaai eindig; met ‘n epifaniese oomblik waarin literatuur en teologie hopelik gaan oorvleuel.

 

Wat nie alle mense weet nie, is dat Lucas Malan ‘n leeftyd lank betrokke was by siekes en sterwendes; meesal intieme vriende.  Hy het sy vriend Billy Egan, die akteur, deur sy kankerkrisis gedra tot aan die laaste kalmte toe.  Hy het Gert de Villiers tydens sy stadige, tragiese sterwe gereeld besoek.  Hy was in ‘n sin ‘n sterwensbegeleier vir Johan van Rooyen, kultuurfenomeen.  En bowenal het hy die gestremde Ernst van Heerden op ‘n gereelde basis besoek en rondkarwei waar nodig, ‘n dekade lank en langer.

 

Lucas Malan was, as ek vir die soveelste maal met M.E.R. se kalwers durf ploeg, ‘n gewer en ‘n aangewer; van goeie, ouderwetse menslikheid in die eerste plek, en van kennis in die tweede plek.  Oor sy rol as opvoeder het ek iets gesê in die College-roubeklag van Die Burger van 16 April 2010, maar ek wil uitbrei op sy doodshantering wat maar net die keersy van sy lewenshantering was.

 

Hy, wat vertroud was met die afstandelike gelaat van die dood, het sy eie dood in die spieël gesien, en hieroor ‘n eie epitaaf geskryf:

 

Bestek:  2009

 

Diep middeljarig het ek geword

bo alle lus en verwagting, oud;

met vratte op die voorkop en ‘n klont

in die skrotum.  Onbegryplik.  Lélik

oud het ek geword

 

met gate in die gebit.  Mikro-spatare

in ‘n fyn borduurwerk op die enkel

aan die linkerkant, stempel die stand

van oorgewig.  Die ander een, regs,

swel weer op in die stygende hitte

van dié swelgende somermaande –

 

‘n Sorgwekkende geval het ek geword,

jaar na jaar.  Maar die geheue, die taai

ou bondel in die brein, dié hou nog kop.

Met elke lente, met ieder skemerdop

kom ál die tam welters weer aangekruip

 

om aan die geil vier van ons jeug,

die lyf se óú speenvreugdes te suip.

 

(Junie 2009)

 

Met hierdie gedig voeg Lucas Malan hom by die reeks ouer digters wat hul eie verval met selfironie waargeneem het, soos byvoorbeeld Barend Toerien en D.J. Opperman.

 

Opperman het sy grootse parodie op Prediker 12 nooit kon voltooi nie, en streng gesproke mag ek nie daaruit aanhaal nie, maar aangesien dit so mooi aansluit by Lucas Malan se “Epitaphe pour lui – même”, gaan ek dit tog waag met die eerste twee strofes:

 

Prys jou Skepper

 

Prys jou Skepper in die dae van jou jeug

vóór dat jy uitroep:  “Waar is my bril?”

vóór jy ‘n klankversterker aan jou een oor steek

en jou kunstande nie meer aan die tandvlees kleef.

 

Prys jou Skepper in die dae van jou jeug

vóór jou glas en lepe beef en stort

vóór jy teen die reuk van die dood

jou bepoeier en besprinkel en jy stuitig word.

 

 

Elders in dieselfde gedig, sê Opperman:

            …daar is geen medisyne

            Teen kaperjolle van die ouderdom…

 

Maar beide Malan en Opperman suggereer tog ‘n vorm van terapie:  ironie; en op sy beste, selfironie.  ‘n Ironie-Rus mag heling vir homself haal uit sy ironieë, maar wat van sy prooi?  Selfironie is iets anders; dit slaan wyer uit as ‘n eng gebruiksgeval; dit sê iets van ons almal se lewens; dit relativeer; dit laat ons lag.

 

En só moet Lucas Malan se gedig “Bestek” gelees word, as ‘n gawe aan ons wat agterbly, en nog moet leer om met ons mankemente saam te leef.

 

Maar daar is ook sy groot, tasbare gawes aan sy vriende.  Daar is die pragbundel wat Lucas Malan en Lina Spies vir my sewentigste verjaardag versorg het, teen groot opoffering in; daar was sy ontroerende stuk by my vyf-en-sewentigste verjaardag; en Lucas het gesorg dat daar ook ‘n feesbundel vir Abraham H. de Vries gekom het met sý sewentigste verjaardag. En net voor sy groot siekbed het hy met ‘n oorsigartikel oor die poësie van Lina Spies begin.

 

Lucas Malan het prakties omgegee vir mense.  Hy het ‘n talent vir vriendskappe gehad.  En dan was daar sy ander talent:  sy digterskap.

 

Hy het nooit sy digterskap soos ‘n knopie in sy lapel gedra nie.  Hy was doodgewoon ‘n oorwoë digter in alles wat hy gesê en gedoen het.

 

Hier, ter illustrasie, ‘n gedig wat ek in Die Burger van 15 April 2010 genoem het,  “Seisoen in Auvers”; ‘n gedig oor Van Gogh waarin die skilder se naam nooit een maal genoem word nie, maar tog deurstraal, is van sy tyd in die Midi:

 

Seisoen in Auvers

 

Om die jare te versamel

in ‘n reënval boord:

twee en dertig bome

 

groen mos, geil grond, donker aarde

 

Die veranderde werklikheid groei

in die slaglig van die son;

die dag lig ‘n hangbrug op die horizon

vir bote onderweg na die see

 

– maar hier waai die geel wind

al dae lank oor die heide –

 

‘n Boer gryp die grond met saad;

swaar soos die klei aan sy voete

spring sy skaduwee hom voor –

 

groen mos, diep leem, donker bloed:

“Ons sal ons doel nooit bereik nie”

 

In Auvers staan ‘n kamer gereed

om die laaste gerwe lig te vang

 

Dié pragtige gedig laat die ou vraag onstaan:  Kan skoonheid werklik troos?  Akute skoonheid kan, ironies, ‘n nóg dieper behoefte aan troos skep.  Kan tyd alle wonde heel?  Nie werklik nie, soos enkele nugter digters tereg uitwys.

 

Emily Dickinson het byvoorbeeld gedig:

 

            They say that “time assuages” –

            Time never did assuage –

            An actual suffering strengthens

            As sinews do, with age –

 

            Time is a Test of Trouble –

            But not a Remedy –

            If such it prove, it prove too

            There was no Malady –

 

En Rainer Maria Rilke het in een van sy briewe geskryf:

 

            “Even time does not ‘console’…it puts things in their place and creates order.”

 

Maar nou is dit juis die literêre nalatenskap van ‘n Emily Dickinson, ‘n Rilke, ‘n Opperman wat ons help om ‘n nuwe orde en ruimte vir onsself te skep ná ‘n groot verlies.

 

Wat ons op hierdie droewige dag moet aavaar, is dat Lucas Malan deel van ‘n onaantasbare stoet geword het, maar ons nie reddeloos agtergelaat het nie.  Ons het die gerwe uit sy goue erfprag.

 

Hennie Aucamp

17 April 2010

 

BEGRAFNISBRIEF 

 

 

Ek het, benewens ‘n vlugtige interaksie op hierdie webblad, nooit enige kontak met Lucas Malan gehad nie. Ek het hom trouens nooit ontmoet of hom sy gedigte hoor voorlees nie. Ek het hom egter geag as digter, en sy Edenboom is steeds een van my gunsteling bundels in Afrikaans.

Dit was ook een van die eerste bundels wat ek ooit gekoop het: by ‘n CNA-uitverkoping, dieselfde dag wat ek, soos ek al vantervore vertel het, Ernst van Heerden se Amulet teen die vuur aangeskaf het. Die oorspronklike prys voor in my kopie van Edenboom is doodgekrap: R16.95 — met die destydse AVB bygetel sou dit in totaal seker so ‘n raps meer as R18 gekos het. Die eerste afslagprys, sien ek, was R7.99, en is later weer ‘n keer verminder na 99c.

Ek voel eintlik sleg dat ek so ‘n mooi bundel vir 99c gekoop het, en ek skaam my ‘n bietjie dat Brackenfell se CNA ‘n boek, wat op daardie stadium maar twee jaar oud was, twee keer drasties moes ‘afmerk’ voordat dit verkoop is.

Gelukkig het dit ‘n gretige en bewonderende eienaar gekry. Ek het daardie relatief dun bundel voos gelees. Nou nog maak ek dit soms oop, lees ek ‘n paar gedigte, en ruik ek daaraan. Ek weet nie wat die uitgewers gedoen het nie, maar die boek het vandag, 23 jaar later, steeds ‘n skerp, onmiskenbare reuk van gom en papier. ‘n Reuk wat my altyd laat dink aan Sondagmiddae in Brackenfell in die winter.

Twee van my gunstelinggedigte in Edenboom  het juis gehandel oor die dood:

 

Lugtig

Waar iemand doodgaan, skeur die lug,

snak die uur na asem en dit sug: ver-

by. ‘n Deur gaan oop, die mure skud

en iewers gaan ‘n voël neerstort –

 

Die dag ruim plek in, ongemerk,

en bome buig in nabetragting, vlug

hul aardsheid binne, word weer groen

‘n laning langs ‘n landery of straat.

 

Jy sou dit skaars aan lug of bome merk

as iemand doodgaan, stiptelik ‘n bed ont-

ruim, die voordag soos ‘n laken skeur –

maar luister hoe dit oral oor gebeur:

 

 

Kring

Onbeholpe en van stryk gebring hier saamgetrek

dié wat oorleef het die winters tot nou

toe, soos oorslag-lemoene behoue;

plek-plek ontbering se skaafmerke sigbaar,

nogtans uitgespaar. ‘n Paar met hul kinders,

onmondig, maar ‘n kworum desnieteenstaande.

Vandag weer versamel en plegtig geskaar

 

om te groet: naas mekaar, ook dié ene minder,

bestem vir die grond, die inskep met grawe

in wierook van stof – begin kyk hulle bedug

na die kring wat so kwyn en tog groei; kyk hulle

rond, na die niggies en ooms: onthou die ravot

somersaande op die kweek, ‘n dam en die kaalgatbaljaar –

so pas die ondraaglike las van soliede oorskot.

 

 

 

 

 

 

 

 

“Kyk mooi na jou werfgenoot, en let daarop

dat haar arms al hoe dringender boontoe reik,

hoe die voëls elders na skuiling soek –

en luister hoe dit smiddags ál stiller word

soos haar skaduwees diep in die grond in stort.”

© Lucas Malan (“Kalender”) 

 

Daar is darem sekerlik meer goeie mense op hierdie aarde as wat ons waarskynlik besef, of sou wou toegee. Lucas Malan was één so ‘n mens. ‘n Goeie mens. Iemand met onkreukbare integriteit, ongeveinsde lojaliteit en ‘n besonderse waardering vir eenvoudige menslike dinge soos beleefdheid en bedagsaamheid. Iemand van wie jy altyd ‘n telefoonoproep of e-pos ter bemoediging te wagte kon wees wanneer dinge aan jou kant van die draad oënskynlik nie na wense verloop nie. Inderdaad, ‘n sagte, bedagsame mens, deur en deur. Maar nou ja, ook iemand wat sterk standpunt kon inneem en daardeur mense van hom vervreem het. En, helaas, nie juis vergewensgesind wanneer hy gevoel het dat hy te na gekom was nie.

As akademikus was hy natuurlik bekend vir die skoolboeke wat hy saamgestel of geskryf het; ‘n aktiwiteit waarmee Lucas hom tot onlangs nog bemoei het. Maar dit is waarskynlik vir sy onverdrote ywer vir en betrokkenheid by die digkuns wat hy onthou sal word. Nie net vir die hoë gehalte van sy eie digwerk nie, maar ook vir die werk wat hy so dikwels agter die skerms gedoen het om ander (en veral ook jonger digters) se werk te promoveer. So was die laaste taak wat hy na alle waarskynlikheid wou vermag, die oorskouende artikel wat hy vir die Versindaba-webblad oor die digkuns van Lina Spies wou skryf. Maar helaas, toe sy gesondheid versleg en die dokter hom ingelig het dat hy gehospitaliseer sou moes word vir ‘n klepvervanging in sy aorta, moes hy dié voorneme laat vaar …

Op persoonlike vlak is daar sóveel wat ons gaan mis: die talle kuiertjies in die netjiese wit huis in Darling, die witwyn en sigarette, een besonderse middagete in Yzerfontein; die entoesiastiese, meelewende gesprekke oor ‘n verskeidenheid onderwerpe, maar meestal oor die digkuns en nuwe publikasies.

Ai, Lucas. Dankie vir mooi herinneringe. Dankie vir jou meelewende ondersteuning. En veral: dankie vir jou vriendelikheid. En jou menslikheid. Ook vir die ruimte wat jy aan ons gegun het om op ‘n beskaafde manier van jou te kon verskil. Soms.

As huldeblyk plaas ek een van Lucas se verse wat vir hom persoonlik baie beteken het; ‘n vers wat hy na die dood van sy vriend Barrie Hough geskryf het, en wat op ‘n ironiese manier ook vir hóm waar geword het.

LE 

 

Deurnag

Barrie Hough (1953 – 2004)

 

Daar is net een lamp wat nog brand vannag

hier in die kamer van boeke wat deurnag praat,

wat aanspraak maak, vertel en vra; net een lamp

met die glans van ‘n sonsondergang in sy skerm

wat ‘n halwe maan óp laat staan teen die muur

waar die lamp in sy heuninglig staan. Net een

ligbron vannag wat nog skyn in die laatnaguur;

net een wat nog brand en soos ‘n mens bly kerm

dat dit tyd geword het om uit te doof, weg te gaan,

om ‘n einde te bring aan ‘n lamp se eenlingbestaan

onder die opslaanlig van ‘n verskeurde maan.

 

© Lucas Malan (uit: Vermaning, 2008: Protea Boekhuis)

Lucas Malan – vertaal deur Charl J.F. Cilliers

 

 

 

Meditation

Lucas Malan

 

 

Pigeons have come to nest again. Untidily,

as they usually do. Peacefully here

on the stoep, in the latticework of a vine,

amongst leaves making themselves at home. Briefly.

 

They sleep now in pairs, as they should. Serenely.

Listen to the whole neighbourhood considering their fate,

our modest neighbours who can sleep safely tonight;

perhaps for the whole season, only just protected,

 

lightly held in half a calabash of sticks and grass.

(Who still remembers the four who were here last year?)

 

Here they sleep now, the soft blue-feathered ones,

able to drink all night from the wholesome Milky Way

in motionless dreams of their progeny unscathed,

whilst the Southern Cross unwaverlingly plummets.

 

 

(Vertaal deur Charl J. F. Cilliers)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gisteraand het ek gedroom Winnie is weer terug

Maar nou is dat al byna nege maande gelede dat ek en my vriend Peter vir ons geliefde swart Staffie in haar rooi kombersie toegevou het en in haar graffie neergelê het in die tuin waar twee van Nieu-Bethesda se sementmeerminne nou oor haar kan waghou.

In haar jong dae toe sy nog alles gekou het wat sy kon beetkry, het sy iets van die Afrikaanse letterkunde begin weet, maar nie eintlik te veel nie, want Karel Schoeman se Na die Geliefde Land het sy maar net so effens om die randjies gekou en net daar op die vloermat laat lê.

Digters in die verlede het wel hulle sê gesê oor honde. En die Amerikaner Ogden Nash was hier altyd op sy pittigste;

 

 

Van die min hondeversies wat ek ooit geskryf het, is hierdie een vir die heel kleintjies:

 

Almal wil ‘n hond hê,

‘n hond wat spring en rondê,

agterkant ‘n stert wat swaai

en voorkant net ‘n woef-lawaai.

 

Die volgende gedig van die vroeg-gestorwe Rupert Brooke het ‘n heerlike ligtheid tot daardie heel laaste reël.

THE LITTLE DOG’S DAY

All in the town were still asleep,
When the sun came up with a shout and a leap.
In the lonely streets unseen by man,
A little dog danced. And the day began.

All his life he’d been good, as far as he could,
And the poor little beast had done all that he should.
But this morning he swore, by Odin and Thor
And the Canine Valhalla—he’d stand it no more!

So his prayer he got granted—to do just what he wanted,
Prevented by none, for the space of one day.
“Jam incipiebo, sedere facebo,”
In dog-Latin he quoth, “Euge! sophos! hurray!”

He fought with the he-dogs, and winked at the she-dogs,
A thing that had never been heard of before.
“For the stigma of gluttony, I care not a button!” he
Cried, and ate all he could swallow—and more.

He took sinewy lumps from the shins of old frumps,
And mangled the errand-boys—when he could get ’em.
He shammed furious rabies, and bit all the babies,
And followed the cats up the trees, and then ate ’em!”

They thought ’twas the devil was holding a revel,
And sent for the parson to drive him away;
For the town never knew such a hullabaloo
As that little dog raised—till the end of that day.

When the blood-red sun had gone burning down,
And the lights were lit in the little town,
Outside, in the gloom of the twilight grey,
The little dog died when he’d had his day.

 

Maar geen ander digter het ‘n hond se laaste jare vir my met meer groter deernis as ons eie Lucas Malan in sy bundel Vermaning geskryf nie: 

kry sy tydelik hier onderdak. Sokkies,

bejaarde miniatuur van die Maltese slag;

stram van been en geneig tot ‘n skewe

gang, maar nog alte fluks by die bak

Kosmeties versorg met twee sierade

wat in klossies van haar ore af hang

is sy ‘n lieflike troetelding. Maar nou,

op die laaste trajek, lyk sy traag

om dit saans na die mandjie te waag.

Daar maak sy al die naggeluide

van die vermoeides, hulle wat weet

dat die einde kom. Orgaanversaking

bring die laaste ure aan. En so verdof

haar oë soos ‘n wintermaan.

Met die melk van bejaring óm die pupil,

pleit sy met hygende asem: Help my.

Kry dit verby! Asof sy haar skaam

oor iets wat tot verleentheid kan lei.

Verlossing tree in. Die pelsie verstil.

 

Vir dié wat dit dalk wil lees, is daar op die internet ‘n skets wat ek oor Winnie geskryf het.