Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

 

 

Ek het eintlik hierdie die onderhoud met Lynthia Julius bedoel vir vrouemaand, wat pas verby is, hoewel ek dink mens behoort nou al ‘n vrouedekade uit te roep, as mens na die nuushooftrekke kyk. Ongelukkig het Lynthia-hulle toe ‘n dood in die familie gehad wat ons tydsberekening so ‘n bietjie omver gewerp het. Nou het daar egter weer ‘n nuwe krisis opgeduik wat inspeel op die titel van Lynthia se bundel – die hare-kwessie en al die pyn en woede wat deur ‘n enkele advertensie aangerig is.

Die bundel “Uit die kroes” bly ‘n goeie aanknopingspunt vir ‘n gesprek oor vorue, vroueregte, vroue-onderdrukking en vrouemaand in Suid-Afrika. Ek het heerlik gelees aan Lynthia se eerlike antwoorde op my vrae. Dankie Lynthia, dat jy ten spyte van lewenskrisisse met my gepraat het.

 

Marlies Taljard: Daar is twee belangrike gedigte in “Uit die kroes” wat verwys na herkoms. In “Ontheemding” (p.41) skryf jy:

as ek in Springbok kom is ek te stad

in Kimberley te Nama

En in “Die intellektualisme van goed” (p.54-55) staan:

Ek wou hardloop

die Noord-Kaap al in

verby Griekwastad, Groblershoop, Upington, Keimoes,

Kakamas, Pofadder, Aggeneys

ek wou hardloop en hardloop tot in Mamma se huis (…)

 

Vertel tog seblief vir ons iets oor jou grootwordjare, jou grootwordplekke en die wyse waarop dit jou lewensiening en natuurlik jou digkuns beïnvloed.

Lynthia Julius: Ek is gebore in Springbok en het grootgeword in Kimberley. Maar my hart bly altyd in Namakwaland. Ek het nie aangepas in Kimberley alhoewel ek al die jare hier gebly het. Toe ek klein was het ek elke keer as ons uit Springbok ry heel pad Kimberley toe gehuil. My ma-hulle het dit altyd die ‘Tranedal’ genoem. My leefwêreld is onlosmaaklik deel van my gedigte. Die skoonheid van die Noord-Kaap, die mense. Ek sou nie kon skryf soos ek skryf as ek nie ’n Noord-Kapenaar was nie.

 

MT: Lynthia, wanneer jy skryf oor die vrou Sara (p.7), oor Aurora (p.11), Amria van Bengale (p.12), “die meid wat haar wangedra het” (p.13) en al die baie ander vrouekarakters in die bundel, hoeveel daarvan is (verkapte) outobiografie? Sou jy die bundel “Uit die kroes” as (outo)biografies beskou, of as verwysend na die vrou as sodanig – die argetipiese vrou … of dalk die vrou in Afrika? Is daar ‘n verskil tussen al dié vroue?

LJ: Dis nie vir my outobiografies nie. Die gedigte is hulleself. Na ek dit geskryf het het hulle nie meer aan my behoort nie. Elkeen het aan die vrou behoort oor wie ek geskryf het. Dit was nie my storie nie, dit was hulle s’n. Die karakters is gekies oor hulle ander vroue en hul rol verteenwoordig. Die vrou van Afrika, die vrou wat ‘other’ is. Hulle is hulle eie agente van die wêreld. Ek is aangetrokke tot karakters van my eie kultuur en grootword, maar ek wil nie hulle stories net myne maak en hulle as myne eis nie. Ek wil plek los vir die leser om te vereenselwig met die verskillende vrouens.

 

MT: In die titel, “Uit die kroes” resoneer die uitdrukking “deur die smeltkroes gaan” duidelik saam. Volgens die primêre bronne oor liminaliteit (soos Van Gennep, Turner en Eliade) is pyn en verwonding een van die belangrikste aspekte van die liminale toestand (soos dit byvoorbeeld in inisiasierites voorkom) ten einde ‘n nuwe identiteit te konstrueer. Daar is talryke gedigte in jou bundel wat oor fisieke sowel as geestelike pyn handel. Is dit ‘n pyn wat uiteindelik tot ‘n soort bevryding kan lei, of is dit tevergeefse pyn? Is dit pyn waaruit daar uiteindelik nuwe identiteit kan groei, en sou dit kon lei tot bevryding van die ou, gestigmatiseerde identiteit wat deurgaans uit die gedigte haar stem laat opklink? Sou ‘n mens jou bundel as ‘n metafoor vir inisiasie kon beskou?

LJ: Ek glo nie pyn kan tevergeefs wees nie. Dit is soos Eugene Marais gesê het; ‘Alle bewussyn is pyn.’ Dis vir my hartseer dat dit so moet wees en voel soms onregverdig, maar die mens is mos, maar ’n gekompliseerde ding. Die loutering is ’n seer proses, maar hoe sal jy maak? Dit aanvaar en aangaan. My bundel kan as ’n metafoor vir inisiasie beskou word. Ek dink nou aan Totius se ‘O, die pyn gedagte.’ Dat so ’n goeie gedig uit soveel pyn moet kom.

 

MT: Daar is verskeie gedigte in jou bundel wat my letterlik na my asem laat snak het. Met verwysing na enkelgedigte, wat is volgens jou mening die grootste onreg wat teenoor vroue gepleeg word, in Suid-Afrika én elders?

LJ: Die feit dat mans hulle baas gehou het oor vrouens en hulle stem van hulle af geneem het. Daar’s baie goed wat ek in die lewe nog sal oor kom, maar ’n man sal my nie besit nie. Die vrouens voor my tyd het te hard geveg daarvoor. Om te kan besluit en nooit daarvoor verskoning te vra nie is vir my kardinaal. Dat hulle mans se besitting gemaak was is vir my die grootste onreg wat teenoor vroue gepleeg was en nog steeds in sommige plekke plaasvind. Daai goed speel nie op my tv nie.

 

MT: Die voor-die-hand-liggende betekenis van “kroes” slaan op hare, soos in die slotgedig (p.82-83):

 

ek was te kroes om ‘n Kimberley Coloured te wees

te glad om opreg Khoi te wees

te gemeng om wit te wees

ek het uit die as opgestaan met my kroes hare, Mamma

sukkel-sukkel die krulnukke in my hare uitgekam

en met die loskomsels op die kam besef:

fok glad wees (…)

 

Kan jy, met verwysing na die bundel “Uit die kroes” vir ons as lesers die dilemma skets wat die tema van die bundel vorm, maar ook hoe (dele van) die dilemma op alle vroue van toepassing is. Indien jy ons Suid-Afrikaanse samelewing kon nuut maak, hoe sou jy dit doen? Verwys gerus terug na die gedigte in die bundel.

LJ: Vrouens is al die jare voorgesê hoe hulle moet lyk en hoe hulle moet wees. Vir my is die ergste dat vrouens ander vrouens verdruk het met die ideologieë van mans oor vrouens. Ek het laas ’n aanhaling gelees wat my geruk het. Dit lui; ‘We teach our sweet little girls to be liars and fakers from a young age: No, I’m not hungry. Wow, that feels great. No, I don’t blame you. Yes, I love you. No, I’m fine.’  Indien ek dit nuut kon maak sou ek vrouens leer om nie vir ’n man te skrik nie. Om luidkeels te praat oor wat haar nie lekker sit nie, oor wat haar ongemaklik maak. Ek sou vrouens leer om hulle waarheid te sê en nie eenmaal verskoning te vra daaroor nie. Om nie hulleself aan die brand te steek om enigeen warm te hou nie. ’n Gedig wat hieroor praat is, Die vrouens in my familie; Die vrouens in my familie het hulle stemme ingeboet vir hulle mans s’n.

 

 

 

 

 

Uit die kroes deur Lynthia Julius. Kwela Boeke, 2020.

Resensie: Joanette van der Merwe

 

In Lynthia Julius se debuutbundel Uit die kroes (2020) loop twee hooftemas deur al die gedigte: persoonlike geskiedenis en die geskiedenis van bruinmense in Suid-Afrika. Hierdie twee temas is onlosmaaklik vervleg – beïnvloed mekaar wedersyds in ʼn ryke en soms ontstellende kruisbestuiwing – en konfronteer die leser met die ongemaklike feit dat rasse buite die wit hegemonie histories nog nooit kon aanspraak maak op ʼn “universele” ervaring nie.

In ʼn dekonstruktiewe raamwerk word ʼn nie-wit ras as ʼn gemerkte term beskou; dit beteken kleur is die mees opvallende aspek van ʼn persoon. Uit die kroes kan gelees word as terselfdertyd ʼn verset teen en ʼn toeëiening van so ‘n “gemerktheid”, sowel as die veroordeling van ‘n struktuur wat verset en/of toeëiening vereis en min ruimte laat vir ‘n ander opsie.

Die gedig “Kleur kom tog alleen” (28) (‘n inspeling op Antjie Krog se Kleur kom nooit alleen nie (2000)) vat hierdie spanning saam: “Kleur kom alleen as jy die enigste van jou soort by ‘n party is” en “[k]leuralleen kom met die dosent saam wat vir jou sê / jy moet jou werk na ‘n sekere uitgewer stuur, / hulle soek bruin skrywers”. Maar ook: “[j]ou huile, jou alleen soos gat / (en jou kleur, jy’t altyd nog jou kleur)”, en die onteenseglike slotsom:

 

So of jy moer met kleur of nie

kleur die etter kom alleen.

Die twee gedigte waarmee die bundel afsluit, eggo hierdie tema en bring die nuanses van ras na vore:

Gaan sê jou ma jy’s verlief op

‘n Nama(kwa)kind

een met kroes hare en ‘n geel vel

                                                (“Wat sal jou ma sê”, p.81)

 

en:

 

fok glad wees

[…] ek vee nie die geskiedenis uit my hare uit nie

kroes is kroes

kroes word nooit tot die wortel glad nie

                                                (“Kroes”, p.82-83)

 

Dit is ‘n digter se opdrag om die wêreld ánders te bekyk en hierdie visie vir ander aan die lig te bring. Julius bied die persoonlike aan deurtrek met die politiese, en woeker met die politiese sonder om die persoonlike uit die oog te verloor. Die feit dat sy deurgaans twee sulke groot temas gesamentlik aanpak laat egter nooit haar gedigte of die bundel as geheel lomp voel nie: dit getuig van Julius se vaardigheid dat sy hierdie proses amper moeiteloos laat lyk.

In terme van styl en stem is dit die opregtheid en die intimiteit waarmee sy skryf wat ‘n sukses maak van hierdie geskiedskrywing. Daar is geen ironiese afstand tussen die skrywer en haar woorde of haar leser nie. Die beelde is lyflik en aards (soms skokkend) en haar taal is pretensieloos en toeganklik, dog robuust genoeg om sterk idees oor te dra.

Die stylfigure is ook nooit opvallend of steurend nie, maar dit beteken nie dat dit afwesig is nie. Die kombinasie van gemaklike taal en ‘n informele struktuur laat die gedigte eenvoudig voorkom, maar dit is juis hierdie kenmerke wat die gedigte by die leser laat bly en telkemale laat teruggaan om te herlees en wéér te lees.

Die bundel open met portrette van bruinmense in die bloedige geskiedenis van Suid-Afrika – “Sara” (7), “Frederik die Hottentot” (8), “Amria van Bengale” (12) – en ander ongenaamd, soos wat die geskiedenis hulle ook naamloos gelaat het: “Halfnaatjie” (9), die “jou” van “Swyg” (10) en “Die psalmboek” (15), en die “meid” van “Nege-en-dertig slae” (13).

Die gedigte “1830” (16) en “1949” (21) bied ‘n groter snit van die geskiedenis. “1993” (24) sluit hierby aan en het die potensiaal om een van die gedigte te word wat ‘n generasie of tydsgees gaan kenmerk:

 

Ek het apartheid net geruik

seker tot my spyt

miskien as ek kon voel

wat Adam Small in sy veertig jaar

in die woestyn gevoel het

sou ek beter verstaan het hoekom die studente so kwaad is[.]

 

Die ervaring van die post-apartheidjare word verder ondersoek in “Skuld” (24-25). Die verset teen oorgeërfde trauma word op sigself ‘n poging om hierdie trauma te verwerk:

 

Ek betaal nie skuld af vir my ouers nie

[…] ek las nie goed aanmekaar wat ek nie breekgemaak het

maar so kom kry het nie

[…]

my arms gaan nie gebeentes vashou van

gefossileerde haat en seerkry nie

ek gaan nie die massa van my land

my mense op ‘n paar kilogram lyf se rug dra nie

 

Net so aangrypend en gevoelig geskryf is die intieme blikke op ‘n persoonlike lewe. Dit sal ‘n fout wees om die persoonlike ‘n metafoor vir die politiese te maak, of omgekeerd, maar die eggo’s tussen die poging om ‘n afwesige pa te begryp en te vergewe en die poging om van die geskiedenis sin te maak, skep ‘n melankoliese leitmotif wat die bundel as ‘n geheel verryk.

In hierdie opsig staan “Naggesprek” (32-33) en die kort, oënskynlik-eenvoudige “Luna” (29) uit vir hulle onderblemtoning; ‘n vrugbare jukstaposisie met die meer voor-die-hand-liggende (maar nie minder treffende)“Krismisboom” (30-31), “Die vrouens in my familie” (34) en “Ma’s ‘n huis” (36).

Die samestelling van die bundel is só dat die verskillende temas van die gedigte mekaar ten beste vertoon. Tussen die familie-verse is “Ontheemding” (41-42) wat terselfdertyd ‘n elegie vir die Nama-taal en -kultuur is en ‘n besinning oor hoe ras en taal behorigheid kompliseer:

 

Ek is toe verkimberley, ‘n whyster gemaak

ek kon nog nooit soos hulle praat

as ek in Springbok kom is ek te stad

in Kimberley te Nama.

 

Uit die kroes sluit aan by groot tradisies in die Afrikaanse poësie. Die gedigte wat met die Suid-Afrikaanse rassepolitiek in gesprek tree, roep die passie en sterk gevoel van Antjie Krog se politiese verse op, terwyl die intieme blikke op die huislike lewe, liefdesverhoudings, en innerlike soeke ʼn mens telkemale aan Elisabeth Eybers herinner.

Ook aangrypend is die gedigte waarin Julius die tradisionele (wit) kerktradisie konfronteer, byvoorbeeld “Geloof se mosterdsaadjie” (74):

 

Jy weet nie of jy weer in die wit Jirre

met die gladde hare

se kerk kan sit

en vorentoe gaan vir nagmaal nie

 

Die wyse waarop Julius die goddelike leemte aanspreek en vergestalt (die afwesigheid as’t ware teenwoordig maak) in gedigte soos “Vir ʼn one laat vat” (58) en “Between a rock and a hard place” (75) is ‘n her-verbeelding van godsdienstige poësie. Ook hierdie gedigte spreek tot die ander temas in die bundel, soos dié van ras, geskiedenis, en herkoms. Die spreker is “’n Nama(kwa)kind… wat soms nog wil glo in die Jirre God / al moet sy twyfel as sy teen haar mense kyk” (“Wat sal jou ma sê”, p.81).

Enige digbundel het ‘n paar gedigte wat minder sterk is, of bloot nie alle lesers in dieselfde mate sal geval nie. In Uit die kroes is daar dan ook enkele gedigte waarin die styltegnieke effens selfbewus voel en die klimaks miskien geforseerd voorkom. Eerder as om afbreuk aan die bundel as ‘n geheel te doen, beklemtoon hierdie handjievol gedigte egter net die hoë standaard van die res, en laat dit ‘n mens met vertroue dat Julius met haar digkuns vorentoe net van krag tot krag sal gaan.

Reeds in haar debuutbundel wys Julius dat sy ‘n sterk en unieke stem het en die digkuns vaardig aanwend om haarself uit te druk in verse met blywende krag. Uit die kroes laat die leser met heelwat om oor na te dink en nog meer: laat ʼn mens uitsien na Julius se volgende bundel.