Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Kaar. Marlene van Niekerk. Human & Rousseau. ISBN 978-0-7981-6304-0. Prys: R226. 212 bladsye. Sagteband met stofomslag.

 

Resensent: Zandra Bezuidenhout

 

Kaar (molen)

Uit Wikipedia, De vrije encyclopedie

 

Een kaar of tremel (In Groningen en Friesland zegt men romp) in een traditionele korenmolen is een soort vierkante en trechtervormige silo om een graanvoorraad in op te slaan. Onderaan zit aan één zijde een schuif, van hieruit komt het maalgoed in de schuddebak, die het uiteindelijk in het kropgat van de maalsteen brengt om tussen de stenen fijngemalen te worden. In een gemiddelde kaar kan zo’n 100 tot 150 kilo graan gestort worden. Soms zit er ook nog een grote voorraadkaar boven het kaar van het steenkoppel om een nog grotere voorraad te hebben.

 

 

 

 

 

HOE RYP DIE KORRELS, HOE VOL DIE KAAR?

In die Afrikaanse letterkunde geniet Marlene van Niekerk ikoniese status. Wat staan lesers te wagte van ’n derde digbundel uit die welgevulde kaar van ’n veelsydige woordmeulenaar, ’n professor in kreatiewe skryfkuns wie se romans internasionale bekendheid verwerf het, en waarvan die poësie in die are bult? 

Die klinkende titel Kaar vang jou onverhoeds en die skoon, sober stofomslag verklap niks. ’n Gesonde snuffelsin lei jou na ’n bepaalde Nederlandse gebruikswyse van die woord “kaar”, maar jy hou jou opsies oop. Kort voor lank staan “kaar” kordaat as openingswoord in die gedig “Woordverklaring” (20), en ’n paar versreëls later word die term deur die spreker toegelig: “kaar” as ’n “[t]regter sonder voet/ waardeur die koring/ op die meulsteen stroom”. Uit die tweede strofe blyk dit egter dat ook ander betekenisse van die woord toepaslik is, want die spreker wil in ’n kaar begrawe word: hier die drywende houer vir die bewaring van vis, waarvan die vlegwerk beeld word van die gedig. Dit is hoe Van Niekerk met jou gal werk, want sy dra niks op ’n skinkbord aan nie; sy is in terme van taalgebruik ’n opperste “oproermaker” en “draai ’n kleine revolusie af”, soos die Nederlandse digter Lucebert, vir wie ooglopende beelde en voorspelbare skryfwyses weinig te sê gehad het. “Daar’s werk”, klink Jan F.E. Celliers se woorde uit die vergetelheid op, want Van Niekerk duld nie ’n lui leser nie.

Die bundel Kaar kan beskryf word as ’n eksuberante verslag van onderdompeling in die groot tumult wat ons die Lewe noem; ’n verlustiging in die roes van menslike ervaring, maar ook in die taal self, en daarmee saam ’n strewe om alles teen die lig te hou. Intellektuele, filosofies-georiënteerde boustof, gewis, maar denkstof wat gekonkretiseer word in ’n ryp oes van daaglikse belewenisse. Elke gedig is ’n instansie van nadenke waar verwarring en verwondering tot heerlik sintuiglike poësie gemaal word. Daar word stilgestaan by lewensvrae, soms vermom as grap, genot of toevalligheid, wat strek van die misterie rondom die aantrekkingskrag tussen mens en mens, of mens en natuur (hoe innig spreek sy nie die waterbessieboom en die swaan in twee wonderskone verse aan nie), tot by die belewing van ’n kunswerk deur Bruegel, Magritte of Weissenbruch. Die fokus verskuif van die vergange idille van ’n plattelandse leefwyse tot by die hedendaagse landsproblematiek, en as komplement, besoeke aan verre wêrelddele. Maar dit is nie slegs die inhoudelike wat boei nie. Vir die uiteindelike maalproses is die meulstene van ’n “loper” en “ligger” nodig: die persoonlike perspektief en kreatiewe insette om die poëtiese werking op gang te bring. Uit die wrywing ontstaan die magie, die bekoring van “swart musikale materie” uit die bek van die singende merel (206), en by implikasie, die mond van die digter.

Waar vertroude waarnemings, denkpatrone, woordgebruik en taalkonstrukte uit hul veilige hulsels gewan word, bied die bundel mudsakke vol leesgenot en ewe veel moontlikhede vir taal- en letterkundige studie. Van die vetste korrels is die ruim gebruik van leenwoorde (“dreikanter”, “yardang”, “cicadas”, “passepartout”), Afrikaanse woorde met ’n lae gebruiksfrekwensie (“frivole”, “balsturig”) en ander wat grootliks in onbruik geraak het (“aans”, “alewee”, “liewerlee”, “ maliekolder”). Maar daar word nog meer uit die gerwe geskud, soos ’n rykdom aan vakterminologie uit die musiek (“tremulant”, “triole”, “partiture”, “stringendo”), die natuurwetenskappe (“tele-, mikro-, episkoop”; plante- en dierename) en die filosofie (“metempsigose”) wat sluimerende betekenisse losmaak. Nuutskeppings kry hul lê in prikkelende woordvervormings en woordsamestellings (“inkielend”, “prilwilde”, “fladdermeeu”, “ontvaam”, “blindverankerd”, “sweef-epistels”), volkse uitdrukkings (“lepellê”, “dwars-bemoerd”, “ruk- en plukgevaarte”) en funksiewisseling (“ek honger my mond na jou”). Daarby word die moontlikhede van die teenwoordige deelwoord uitgebuit om die deurlopende motief van wording te beklemtoon (“langs ’n klipmuur lopend”, “langsaamaan vervangend tussen rots” en “vlietende vervinniging”). Ewe treffend is die opstapeling van klank in grinterige ritse en die omkering van ’n meer gebruiklike woordorde wat ’n vergrootglas hou oor die plooibaarheid van taal. Op velerlei maniere skep die digter dus ’n konstellasie van stelwyses waardeur haar soeke na alternatiewe taaltekens getematiseer word.

Die aandag vir die taal word voortdurend opgeëis, selfs deur ’n gedig soos “Najaarsbloei”, een van die toegankliker gedigte met ’n meer tradisionele strofebou. Hier word dit verlewendig deur ’n reïterasie van r- en k-klanke en die tipiese invoer van minder bekende woorde. In die geheel verkry hierdie oënskynlik direkte vers groot diepte, omdat dit deur sy metaforiese werking op meer slaan as die ryping van ’n blomsoort:

 

Daar’s ’n najaarsbloei op koms van krismisrose,

eendersyds en rose van Crespuscule –

meervoudige falankse teen die buitemuur: hydrangea;

verwilderd op die sypad oor ’n heg van pale: skemerblom.

 

Uit krismisknoppe korrelig gedronge in ’n kroes

van blare, andersyds uit rankroos-trossies,

blyk ’n voorneme tot eindontvouing.

 

Straks bewys hul aan mekaar, aan my, twee transaksies

met die laatseisoen, twee vorme van oorlewingsplig:

 

voor vensters bied die gulle krone verstrooiing, straling,

vrygewig na die wêreld terug, aan die straatkant

hang lanterns hul stil gekooide binnelig.

 

Die spelelement is in hierdie bundel soos die springerige outydse houtwol in die kissie van die gedig. Deur die veerkragtigheid van die spel word gedagtes in balans gebring en die vrug gevorm, en ontkom die filosofies georiënteerde digter aan swaartillende en somber besinnings. Waar die woordkunstenaar haar moedertaal en die standaardleksikon verruim deur die kulkuns van hibridiese vermenging en ander taaltruks, word haar hele aanbod ’n verbeeldingryke spel. Die prettige “Eerste risky liefdesliedjie”) en “joeliewoorde” toon hoe lig en dartelend hierdie spel kan wees, en hoe moedswillig. As digter is Van Niekerk by uitstek die Humo Ludens; selfs die onderlinge spel van geluid, beweging en wind boei haar: “Dis troos om so te speel/ met niks wat alles in beweging bring” (“Vrou, wind, deur”). Op die oog (en oor) af geskied die klank-, woord- en taalspel in die gedigte spontaan, maar in die kunste is dit slegs ten dele waar; die borreling uit die onbewuste word gekanaliseer en gestileer tot ’n berekende meganisme, soms ter vervreemding, wat die spierkrag en literêre waarde van die gedig versterk.

Die vermoede ontstaan dat oningewyde lesers hierdie taalmaneuvers as wartaal mag ervaar – die spetterende “Oujaar Amsterdam 2007”, ’n skitterende vers vol vuurwerk, sou ’n voorbeeld kon wees, of ’n gedig soos “Fagotvis”. Die digter se aanslag mag deur sommige as pretensieus beskou word, soos wat geneig is om te gebeur waar kunstenaars werk van ’n grensverskuiwende aard lewer. Die eerste gedeelte van “Fagotvis” lyk so:

Soos die gravin van Cassillis

met goudbek Johnnie Faa

wil ek onder elweglories

met my kwibus na die dolboom vaar.

Meegaande hy, nie ongediend,

my onmanteling is mals

van my falie tot my falbala.

Met wenkbrousterre bik hy

in my voorkopklip

’n rigting-roos van onsin,

paai parels oor my klavikel

kram ’n stertspier in my min.

Hy kroon my met ’n varkenskop

maal maanglas vir ’n vin

uit torks van sy tentakels

skud hy soos silwer Cernunnos

op die ketelplaat van Gundestrup

die fynste lariekoek en kul.

[…]

 

Die ander kant van die munt is dat ingeligte en geoefende poësielesers groot waardering sal hê vir Van Niekerk se verstommende taalgebruik wat gunstig vergelyk met dié van haar Nederlandse mededigters Anneke Brassinga en Astrid Lampe. Hulle word as eietydse eksponente van die eksperimentele digkuns beskou, maar staan myns insiens in Van Niekerk se skadu. Dit is nietemin interessant om gedigte soos Brassinga se “Klauwier” en “Kornoelje” uit haar bundel Landgoed met Van Niekerk se Kaar saam te lees, veral ter wille van die ooreenkomste in assosiatiewe taalgebruik.

Die oorspronklike en ruim aanwending van die metafoor is ’n uitstaande element van hierdie bundel. Lesers sal merk dat die digter die gawe het om een saak in terme van ’n ander te sien en te noteer, en dat selfs ’n hele gedig soms as ’n uitgebreide metafoor funksioneer. In een van ’n groep deernisvolle verse aan die pa is die sorvuldige lossny van die waatlemoenkroon byvoorbeeld ’n versinnebeelding van afskeid – hier word iemand wat eenmaal die pronkstuk van ’n gesin of clan was, losgesny uit die lewe en staan hy “onbloot […]/ asof opgebaar, ’n ongebroke kroon/ op ’n smal bleek boot van skil” (“Waatlemoen”, 91). Die metaforiek in Kaar behoort vir leesgroepe ’n interessante gespreksonderwerp te wees en kan bydra tot die ontsluiting van hierdie bundel en die werking van die poësie in die algemeen.

Die intreegedig vertoon ’n hele aantal van die belangrikste bundelkenmerke: gedurf in die aanpak, klankryk, die toon oorwegend speels, selfs hilaries, en die gedagtegoed verpak in ’n stuk woordwerk wat bestempel kan word as ’n gedagtestroom ingeklee met innoverende taalgebruik. Soos al die gedigte, vertoon “Oggend van ’n waterfiskaal” ’n sterk sin vir ritme ten opsigte van stuiting, vertraging en vloei, wat saam met die uitrek, plasing en herhaling van klanke uitmond in verse van groot musikaliteit. Voeg hierby die konkrete beelding, die blyke van verwondering en ontroering (“die mondsagte môre” is van die teerste beelde denkbaar) en die paradoks van ’n uitbundig-beheerste vryeversvorm, en die gedig word ’n matrys vir die bundel in die geheel:

 

Oggend van ’n waterfiskaal

(Uit die Cederbergsuite)

 

Allagot! geglip uit die knukkels

van hierdie kant se koskans- en hansmaker

wip die waterfiskaal die oggendkier in,

kaneeeeeel van verbasing op sy bors,

onder sy kruidnagelkloutjies die rinkink-rulle

spiksplinterspuwende Dwarsriviersand,

tinktuuuuur van manelkwik geveer op sy flanke,

strak in die frak, die keil platgekam,

akkelief hy oor die akkers tot die waterkant, kyk! –

triljarrrrrrrrrrde klein en groot fiskale innie spiekspiegel,

hokaai kohorte kansvatters

wat hy konter met pronkstand akimbo,

knipstert na die kindlig in die oewerkrui,

en wegstaan, kyk so, eeeeene Ollewagen-onderbaadjie,

hy is die een en innigste godontglipper

hier in die prilwilde hoogmakerson,

!tewiek in sy keel sit sy roepnaam !tewiek

soos ’n klok in die bergkut, ketoooools

van die mondsagte môre.

Afgesien van die digter se gevoeligheid vir geluid en geur (“die suis/ van duisende gelate maste” en “die reuk van hars”, 18; “jou hemp wat ruik na ryp persimmon”, 185), steun sy buitengewoon sterk op visuele indrukke en word dit op onverwagse maniere en in ongewone terme haar gedigte ingebed. Meermale betrek sy die werk van beroemde skilders en vind sy daarvoor ’n teenhanger in haar eie uitgebreide eksploitering van die kleurpalet. Dit wemel van voorbeelde, waaronder die “glubules moerswart” krismispruime wat hang in “die onmoontlike maroen van somer” (77); “die wynrooi lelie van ’n haan se lel” (87); die “tremulante rooi” van Manet se laaste pinksterrose “teen/ ’n boonswart/ agtergrond” (194); “’n swanenek met monstermasker van swart-oranje” en “die fluisterpopulier/ se groen en silwer tweespalt” (205). In ’n enkele volg kleurbeelde mekaar op: die “groen kokarde van die voorjaar”, ’n merel “gereïnkarneer uit oniks”, die “oer-clemartis, git soos die oog van Spinoza git/ en geel om die bek soos dotter” en die “klep van lapis lazuli” (206). En hoe helder glim die “korsmos mosterdgeel gespat” op Kreta nie (187); en’n ander keer “De Hoop/ se duinkam geel soos murg” (190), of die “glansende kastanje boude van perde” op ’n skildery van Velázquez (195).

Die gedig “Mei”, wat Herman Gorter se Nederlandse lentegedig in herinnering roep, is een voorbeeld van hoe Van Niekerk se ultrasensitiewe singuiglike waarneming ’n fynbedagte, meesleurende vers beslag kry:

Mei

 

As mens deur ’n verkyker die dood soos fluitekruid kon afloer,

haar in haar onderblom van onmoontlike kant kon nader

by awendlig, die werweling muskiet om haar steë

soos sonnestelsels fyn spinnend in die binneoor,

as jy haar kon inkatrol aan die netvlies soos die godkromme

van ’n swanenek met monstermasker swart-oranje,

die syig kwispelende swemkuns tot in die webbe kon deurskou,

as mens haar opgeblaas op die retina kon binnekoggel

soos die vlugtige koekoek en sy spikkels uit die gemarmerde

lugte van Mei, jou kon verdroom by haar intieme wappering

soos deur ’n veldteleskoop jy die blaar van die fluisterpopulier

se groen en silwer tweespalt twyfelloos aan die hart kan hou,

hoe graag sou mens dan na haar ingaan, voortydig selfs,

met uitvergrote oorgawe soos ’n kind, sy gesig gedruk

in malse gras, hoe maklik oplos in die wete van ’n digbysyn

aan haar onmeetlike detail.

                                                               

                                                               (Nedereindse plas 2012)

 

As geografiese en tematiese teenpool vir die gedigte wat in die Suid-Afrikaanse bodem gewortel is, soos die sensitiewe en sensuele “Seun wat visvang” by die Dwarsrivier, of enkeles wat in Kaaps geskryf is, word daar ook op woorde, sake en plekke uit die Nederlandse leefwêreld geput. Interessant is die verskil in benadering tussen “Hollandse wandeling” en die distopiese “Hollandse landskap”. Elders staan ’n hutspot van“bel-tegoed”, “lariekoek”, “als het u belieft” en “bakke Douwe Egberts”) naas ’n nomenklatuur van straat- en plekname soos “Ijsselstein” en “Woerdense Verlaat.

Afdeling 2 bevat van die teerste en dringendste liefdesgedigte wat ek nog in Afrikaans teëgekom het. Die trits getiteld “limerence”(24-26) verwys na ’n obsessiewe toestand van vervoering waarin die verliefde haar bevind, met die bybehorende toespelings op die fisieke. Wat aan hierdie drie liriese verse ’n meerwaarde gee, is die illustrasie van maniere waarop die geliefde deur die digterlike woord en ander handelinge aanwesig gestel word. Deur te “soek” (by herhaling, doelbewus), te “skrywe”, “traseer” en “resiteer”, en tekens te trek wat “aanwasem”, probeer die spreker verbete om die afwesige ander se gelaatstrekke op te roep. Terselfdertyd is die uitgesponne, oewerlose aanbod tekenend van die onvastheid en emosionele beladenheid van die oomblik.

Motiewe wat deur die nege ongetitelde maar grootliks tematies geordende bundelafdelings sirkuleer, is dié van musiek en klank, en van tekenstelsels in die algemeen. Die spreker se gefassineerdheid met die wildernis van tekens wat hul voortdurend aan haar opdring, lei tot ’n verbete poging tot dekodering en enkodering by wyse van die poësie. Die gedig word ’n lokus van betekenisgewing; deur ’n wisselwerking van dekonstruksie en konstruksie kry die “maakwerk” beslag en ontstaan die “poiesis” waar sienings, denke en taal tot stof gemaak en vindingryk herskep word. Gevolglik duik direkte verwysings na die skeppende skryfhandeling op in woorde soos “skryf”, “inskribeer”, “stom dui ons tekens” en “wat daarvan sin moet maak in ’n gedig”. Talle beelde kan na die digterlike aktiwiteit herlei word, want die verbeeldingryke lees is ’n dankbare metgesel van ’n verbeeldingryke digterskap.

Omdat die bundel se intellektuele onderbou verskuil word in speelse woordontploffings, spieëls en draaideure, talige sparre en horte, verg dit dat lesers die gedigte aandagtig sal lees en hulle sal losmaak van gevestigde verwagtinge rondom die werkinge van taal en die digkuns. Die vertolking en waardering van hierdie gedigte berus enersyds op ’n bereidheid om die leesproses te verlangsaam, woordeboeke en ander naslaanwerke te raadpleeg en te ontdek hoe die digter se ensiklopediese kennis haar boustof voed. Poësieliefhebbers sal hierdie verposings in die reis geniet, of soms verlei word om net in die vloei van die gedig te bly. Hoe ookal, sal lesers oorweldig word deur die bundel se inhoudelike rykdom en hulle verstom aan die vormgewing. Dié met ’n sin vir die komiese sal hul verkneukel in “Bejaarde met mobiel”, “Besoek van ’n binnehuisversierder” en die verf-episode in “Gerbrand/Plascon”.

Die spreker staan in verwondering oor groot en klein; oor die branderryer wat ’n spikkel word in die breek van ’n reuse-golf by Tangaroa, maar ook oor die misère van gemis of lyding, en die klein vreugdes in die domein van huis, kombuis en tuin. Dit sluit aan by die subtema van die heimat wat gestalte vind in verse oor bekende dorpe en plekke, die inheemse flora en fauna, en aktuele kwessies soos die ontginning van aardgas en die gesneuweldes by Marikana. Deur hierdie sterk plekbewustheid verkry sommige plekke trouens ’n metafisiese teenwoordigheid, soos in die mistieke “Waenhuiskrans” waar niks meer aan mekaar verbind hoef te word nie “as ruising aan stilte, as wolke aan wind”. Herinneringe aan die vreemde en die eiendomlike skuif oormekaar op reise na Kreta, ’n Sweedse eiland en Italië, met terugflitse na die Cederberge, McGregor en die Weskus. Plek word in die slotgedig ook liggaamlik beleef as die voet verdeel word tussen Worcester en Wellington, en die vel die teksture aanneem van die Pakhuisberg of Stilbaaiwier.

Die toon en aanslag is meestal lig-satiries of tong-in-die kies, soms berekend banaal (“Brief aan Suid-Afrika”) om oordrewe stelligheid op ’n afstand te hou en sake met ’n ligte veeg te relativeer. So word die historiese bewussyn gestel teenoor die konsep van vervlieting en dien laasgenoemde as ’n korrektief op oormatige aandag aan “kodekse, konkordanse, etimologieë, genetiese spore”. Dit is in pas met die Zen-gedagte waardeur dinge toegelaat word om net te wees, te straal soos in “Najaarsbloei” – sonder die noodsaak van optekening, bewaring en singewing, waardeur ook ’n bemoeienis met digterskap in ’n ander perspektief gestel word.

Van Niekerk se breë verwysingsraamwerk stel haar in staat om in te speel op die werk van ander digters, onder meer Adriaan Roland Holst se “Winter aan zee” (189) en Paul van Ostaijen se “Marc groet ’s morgens de dingen” (“dag vis/ dag skulp”, 198). Alle soorte tekste word egter betrek. Die digter skryf ’n treffende credo as onderdeel van ’n “skildersmis” by The painter deur Marlene Dumas (196) of voer ’n Afrikaanse volksliedjie as requiem ten tonele (“Die Alibama”, 188). Plaaslike skrywersfigure of hul werk figureer in ’n herskrywing van reëls uit Ingrid Jonker se “Die kind” (170), of in Peter Blum se “bros pik” van ’n vuurhoutjie (138). Die insluiting van “’n Boodskap uit die dode van Peter Blum” verbaas nie, omdat Van Niekerk as Blum in extremis beskou kan word. Die intertekstuele spel rank in alle rigtings, ook deur die invoer van Bybelse frases soos “geen jota” (189) en “my siel buig hom in my, onrustig” uit Ps. 142 (192).

Van Niekerk plaas die Afrikaanse poësie op ’n nuwe trajek. Ek ervaar hierdie besonder ryk en ryp bundel as ’n adembenemende tog. Dit is ’n versameling verse wat saampraat met (en wegpraat van) die beste wat ons digkuns op die oomblik te bied het; meevoerend, esteties hoogs bevredigend en vormgewys briljant. Die digter skep haar eie “incunabel” en persoonlike “grimoire” (vra maar vir dr. Google) waarin ontroering bewerkstellig word deur ’n gesofistikeerde, volwasse kunstenaarstem, ingeënt op dié van ’n ongekunstelde plaasdogter.

Soos Elisabeth Eybers in Onderdak en J.J. Slauerhoff wat bely het “alleen in mijn gedichten kan ik wonen”, verlaat ook hierdie digter haar op die hulsels en steunpunte wat die poësie aan kwesbares bied. Met ’n “heksepluim van drukkersink” neem sy ná 101 gedigte haar vertrek uit hierdie woordhuis, ’n kaar van unieke styl en proporsies:

 

Exit Octopus vulgaris

 

Die digter, oorgevoelig wese, kan gerus ’n voorbeeld neem

aan wat die seekat moet versin deur haar gebrek aan skulp:

verdeel die hart betyds in drie, die brein in nege dele,

splyt die voet in twee kwatryne, vir Worcester vier,

die origes vir Wellington, tatoeëer die kripsiskunde

in al die lae van die vel, skurf soos klippe in die Pakhuisberg,

glad soos Stilbaaiwier, ossilleer soms as korbeelhuis

uit die rococo in pruimepienk koraal, bluf jou smart

met stekelsteunpilare uit ’n middelgoties katedraal,

maak die aardkloot tot jou oester, jou bedstee

uit ’n kokosneut, berei in nood jou ligspigot

teen die inval van die Kaapse aal, die naywerige

snotglad rob, hersien die pomp, vul die swart foedraal,

trek die binneborstrok haaks, mik jou gulste waterstraal,

en vuur – psiempsoem! – ’n heksepluim van drukkersink,

vlug kop eerste in die wolke der onwetendheid,

al jou sinne in een kraal.

 

 

                                         Resensie geborg deur

 

 

 

 

 

 

Met Poetry International Web se nuutste uitgawe word daar onder andere op Marlene van Niekerk, wie se derde bundel Kaar einde September verwag word, gefokus.  In sy uitstekende – en nogal omvattende – oorsigartikel, tipeer Leon de Kock haar digkuns soos volg: “Van Niekerk’s work is distinguished by several factors, among them an almost visceral energy at the level of the individual sentence (in her fictional prose), and the poetic line (in her poetry). This is an ‘energy’ that manifests phonically – literally, in word-bending sound-effects and visually, as ‘thick’ images which are evoked in layers, at a micro- as well as a macro-level. Writing with this kind of robust intensity, Van Niekerk succeeds in capturing an almost childlike sense of wonder at the sheer audacity of, for example, a shrike, in its will to live, despite the odds.”

En verderaan, die volgende: “In Van Niekerk’s poetry, then, the ethical challenge is to explore, much more boisterously than usual, the reaches of both language and what we perceive as reality. Her poetry forces readers to expand their categories of cognition, of seeing, and of translating such amplified observation into language which is both ample and finely grained.”

Nog ‘n wins by dié oorsig is die lys met uitgebreide skakels na vele onderhoude wat met die digter gevoer was, en ook resensies en/of besprekings van haar werk. En soos gebruiklik is daar sommer heelwat meegaande gedigte om te lees.

Gaan kyk en geniet dit …

Hieronder volg een van die gedigte wat op Poetry International Web gevind kan word.

***

NAGPSALM

dis ‘n ou klavier wat die nag verklaar
dis ‘n klawerbord
by die voete van dinge
by die voete van lamppale
by die vrank voete van olyfbome
dis metronome
by die soeter voete van die suurlemoenboord
in die vlei se voet van water
onder om die riete
om die voete van die lelies
dis ‘n ou klavier
miskien is dit ‘n weefstoel
dis die weefstoel se klikkende pedale
of  smidsgetinkel
onder-in die molm van die nag
of ‘n naaimasjien met ‘n klopvoet
wat zik-zik binne-in die kuil
dis skelm jazz op klepels
dis om die voet van elke halm
minus melodie
sonder kadens
dis ‘n ou klavier
dis ‘n ou klavier
dis ‘n spikkeling onder die voetsool
dit galm
om die voet van die laventel
dis voetlepels
dis voetmusiek
van kikkers en van krieke
dis hulle wat so dingel en dienk
aanhoudend in die elm van die gras
hierby hum ek
hierby strum ek
hierby swingel ek
my nagpsalm

© Marlene van Niekerk (2013)

 

 

 

PERSVERKLARING.  STELLENBOSCH.

INTERNASIONALE MEESTERS VAN POËSIE  KOM SAAM BY SPIER

 

Die Dansende Digtersfees / Dancing in Other Words, is ‘n internasionale fees van digters en digkuns wat op Vrydag 10 en Saterdag 11 Mei 2013 op Spier, buite Stellenbosch, gaan plaasvind.

Antjie Krog, Petra Müller en Marlene van Niekerk sal deel uitmaak van ‘n uitgelese groep digters wat vir een week vooraf saam verkeer, om poësie se eeue-oue funksie as “die droom-aar in die liggaam van die samelewing” te verken. Die week-lange program word saamgestel deur Breyten Breytenbach.

Besoekende digters sluit in Nobelprys voorlopers, politieke andersdenkendes, aktiviste en bekroonde literêre figure, uit die Republiek van Korea, China, die VSA, Duitsland, Holland, Slowenië en Israel.

PROGRAM

Elf digters, elkeen van internasionale aansien, gaan die eerste deel van die week saam op reis deur “landskappe van klip en wind en lig en vertaling”, sê Breytenbach. “Die onderlinge vertroue wat spruit uit die uitwisseling van gedeelde ervarings, sal ‘n hoogtepunt bereik met die aanbied van tekste in openbare voorlesings op 10 en 11 Mei.”

Die twee-dag program sal bestaan uit openbare gesprekke en meestersklasse gedurende die dag; en voorlesings met musiek, saans. Die program sal in en rondom die Ou Wynkelder aangebied word.

‘n Beperkte aantal kaartjies word vir alle vertonings uitgereik. Die gesprekke sal gratis wees en kaartjies vir aandvertonings R150 per persoon (verversings en wyn ingesluit). Die program sal op 1 April aangekondig word, waarna kaartjies beskikbaar sal wees.

Belangstellendes kan reeds voorkeurbesprekings maak by Spier. Skakel 021 809 1100 gedurende kantoor-ure, Maandag tot Vrydag, of epos reservations@spier.co.za    

Vir meer inligting, besoek www.dansendedigters.co.za 

VENNOOTSKAP

As ‘n gesamentlike projek tussen Spier en die Pirogue Kollektief, is die Dansende Digtersfees die eerste beliggaming van ‘n vennootskap met die bedoeling om verder vorentoe soortgelyke ruimtes van skepping en verbeelding te bevorder en te fasiliteer, hetsy literêr, maatskaplik, of polities van aard. 

“Die vennootskap tussen Spier en Pirogue skep ‘n platform vir ware en tersaaklike uitnemendheid,” sê die uitvoerende hoof van Spier, Andrew Milne, ” Ons is trots daarop om ‘n handvol ware meesterdigters te kan huldig, terwyl hulle beide hul eie, en ons kunsgemeenskappe voed.”

 

DIGTERS

Die besoekende digters is:

Ko Un (1933), ‘n buitengewoon produktiewe Suid-Koreaanse digter, ‘n voormalige politieke aangehoudene en jare lank die ab van ‘n Boeddhiste klooster, wat gereeld as voorloper vir die Nobelprys vir Letterkunde genoem word;

Carolyn Forché, ‘n Amerikaanse digter, redakteur, vertaler en aktivis vir menseregte wat die Lannan Leerstoel in Poësie by Georgetown Universiteit beklee;

Yang Lian (1955), ‘n Chinese digter wat sedert die Tiananmen-slagting in ballingskap verkeer en wie se werk in meer as twintig tale gelees word;

Joachim Sartorius (1946), ‘n bekroonde Duitse skrywer, diplomaat, professor, Doktor in die Regsgeleerdheid, voormalige hoof van die Goethe-Instituut wêreldwyd, asook die Direkteur-Generaal van die ‘Berliner Festspiele’;

Hans van de Waarsenburg (1943), ‘n Nederlandse digter, voormalige voorsitter van PEN en stigter van die Maasricht International Poetry Nights;

Tomaz Šalamun (1941), ‘n Sloweense digter, erken as ‘n leier van die neo-avant-garde poësie in Sentraal-Europa, wie se wyd- vertaalde werk universele aandag geniet; en

David Shulman (1949), ‘n Israeliese digter, wêreldbekende kundige op die gebied Indiese taalkunde, sowel as vredesaktivis en skrywer van Dark Hope: Working for Peace in Israel and Palestine.

Einde.

 

Notas

Die Pirogue Kollektief is ‘n vrywillige genootskap van individue byeengeroep deur Breyten Breytenbach, as uitvloeisel van ‘n behoefte gevoel deur die Gorée-Instituut in Senegal om sy kultureel-kreatiewe projekte en programme vorm te gee en te bevorder. Pirogue inisieer karavane na ander plekke en oor grense heen, om die etiese verbeelding van kreatiewe burgerskap aan te moedig in viering en vooruithelping van die Diverse.  www.piroguecollective.org

Spier ondersteun kunsprojekte wat ons Suid-Afrikaanse erfenis erkenning gee, ons nalatenskap beskerm en bydra tot ons gemeenskaplike toekoms. www.spier.co.za

Marí Stimie | maristimie@gmail.com | +27 76 4800 743 | +27 21 422 4967

 

Marlene van Niekerk – vertaal deur/translated by the author & Tony & Gisela Ullyatt

 

Marlene van Niekerk is the author of two volumes of poetry, Sprokkelster (1972) and Groenstaar (1983), two collections of short stories, Die vrou wat haar verkyker vergeet het (1992) and Die sneeuslaper (2010). She has also published two novels, Triomf (1994) en Agaat (2004). She is currently responsible for the supervision of M.A. students in creative writing. She wonders whether the only subversive activity in a brutalised society is perhaps the writing of small poems. Van Niekerk has won several prizes: in 1978, the Eugène Marais Prize and the Ingrid Jonker prize for Sprokkelster as well as the Chancellor’s Prize from the University of Stellenbosch; in 1995, the M-Net, the CNA, and the Noma prizes for Triomf; in 2005, the UJ Prize for Creative Writing for Agaat, which also won the Hertzog Prize in 2007. In 2010 she received an honorary doctorate for her literary work from the University of Tilburg.

 

 

* poets of our fatherland unite     

      

this my dearest countrymen is a jingle like scarlatti’s for princess benjamin

and sweetness pikini both of them police chicks at the station in macassar

enter around ten o’clock  li’l sweetness pikini who does not fit in ‘er bikini

as princess benjamin stirs sweetener into her mug of herbal tea

 

this is now behind the counter for serious complaints

when the station mice have fallen quiet

and the walrus had dozed off

the one who is supposed to guard

the grass the crystals and the ecstacy

the coke the mushrooms and the crack

confiscated from the white pipes

and the hash heads and the mandrax mules

and the bling buddies with the rayban shades

who’s stamping ground this is

and who also just like them two

earn a pittance for their toils

 

this is a scarlatti jive for the princess with her little baton

and the sweetie pie second in command

the hatcher of the hectic schemes, check ‘er

as she swishes from the canteen with her coffee

 

prods pikini the roaring royalty on her rank insignia

left right left as they clink their teaspoons

in the terrible twin cups of macassar

while the watchman at the service bell

is snoring in his cubicle

 

hi there blue blood of the station, winks nikita pikitini

my coolest miniskirted queenie

who is the  boss girl of this precinct

i know something ‘bout this ninconpoop policing dive

that two worthy women like us cannot survive

without coming out in shingles

a haystack grass is stacked in sacks and going

flat in our storeroom, what do you say lets nab it

this so called evidence of the black hole in the universe

and fuck the waiting for a pipsqueek paycheck

what about you sergeant, my bucks are  sucked

and I dig a sony and an ipod and a perm

i want a lexus like the one that madam drives

who heads the prisons and who won’t be seen alive

in her rickshaw from toyota

and these tons of woolworths quality weed

lie here rotting day and night under our noses

no one will split if we drop it in the township

and make our million dollar dreams come true

 

this is a little jumpstart like scarlatti’s for the officers of justice

who do not know how they must chastise their highnesses

the swishy sweeties in macassar town

now take it from me one can only pick a littte music

just a wee bit with domenico scarlatti who clicks

my tongue from its spitting dicky and switches me

like dominoes on trickle

 

and christ this princess is like snappy on the uptake and she says

fuck pikini now you make my nipples tight

and ping she thwacks her teaspoon in her cup

and cracks the service bell from its bracket

and tweaks the bunch of keys from the big belt of the walrus

and they make a go for it like thelma and louise

like bonnie and clyde but with that chique sashay

of the swinging macassar chickies  and they haul the sacks of grass

from the evidence hole  and  pile it in the hatchback van

 

this wont  be five trips only more likely forty says miss benjamin

to the dilly dolly with the brainwaves in the macassar copshop

we need a bloody lorry and a few lawless fellas from the flats for operation transport

 

this is a scarlatti jig for the inhouse scandal of macassar

and the understandable motives of the suspects

‘cause guilty they can’t be if one looks at the example of the selebis

and the missus of cwele the commissioner

who bleeps her mules on her mobile phone from capetown  to colombia

while the whole bang shoot that is south africa goes down the bloody tubes again

 

this is a ditty like scarlatti’s a little blue at the twinkle hour

with the night jars screeching in the copse and the smell of burning rivers

it is time to modulate into a minor but my grammar is exhausted   

And pogorelich wakes the neighbours what’s the chance                  

my rapping brother from the township may i I invite you to promote

this number under the slogan: poets of our fatherland unite

and keep the nation from the crooked ways of the law enforcers.

 

 

* A rap song on  the basis of the newspaper report about the two police women with the wonderful name Princess Benjamin and Sweetness Pikini who stole bags of confiscated grass

from their own police station  in Macassar, (Die Burger 13 Januarie p 9)

 

(Uncollected)

(Tr. by the author)

 

 

 

Poem for President Motlanthe

Photo DB February 27 at the beginning of a SADC meeting concerning the Zimbabwe crisis

 

How can you bring your neighbouring country’s mad dictator to the table?

How do you get his slot-mouth to the peace trough?

O president, from the outset you remain virtuous,

you remain in the pink, you scrunch up your snout forgivingly

you clench your buttocks and

brace your breastplate grimly in regent mode

you lead him step by step,

you prick up your ears for the cameras,

your beard

a goatee, your collar

pristine,

how does one please

an expert exterminator of the Matabele, president?

You mumble ubuntu, uhuru, ujamaa, you

embrace a fuck-the-world kind of freedom that you

cribbed from PWB and Smith

(one should know what to stress these days,

one should remember the right things)

How do you bring him inside

this stalactite of power

this rabid grasshopper?

It is evident, mister president,

you handle him softly, you handle him like a chum, the colours of your tie clash

less harshly than his, your breast-pocket handkerchief

puffed up a tad less, on account of his ghostbrittle self,

you let him understand, the two of you are men,

who feel good in your tailor-made suits,

you are cut from the same cloth, your spectacle frames

a little less expensive, the label more local than his

you mark your pace invisibly up the steps of your royal palace,

until you are in step with his tread

like an ageing pig feeding on the bread of grace

 

Isn’t he and won’t he always be your brother?

(as Stroessner was then the schmak’s brother

not to mention church hat and spouse)

a king just like you?

Even though his people cower totally fucked

beneath the soldier’s heel on your borders      

where Kruger lions simper miserably,

even though his subjects gorge on grass,

even though they roll their good-for-nothing money like dung beetles

to bakeries baking clouds of chalk,

even though they suck the bitter piss

of grasshoppers through straws,

even though they have a rat up their arse as their last rations,

even though hospitals are flooded with cholera,

even though they choke on your bone-white flour,

even though your people scream makwerekere at your tightly-guarded walls,

even though their fingers reach for your throat,

how can you deal with a man who does this to his nation

and to your nation for that matter?

to your precious French ideal of Renaissance?

(And I know what I am talking about, my white Vlakplaas guards

had a braai next to their enemies’ corpses

in the name of the lord jesus christ, I was a fool

to think that you could do better in this godforsaken territory

of white and black barbarians)

Now at midnight I rage as if you were ever going to hear me,

and I ask, how in the name of the father do you do it?

 

You treat him like a gentleman, mister president

you eat a peppermint beforehand just in case

he does not trust

the quiet diplomacy on your breath

you want to show him, mister president,

your love of your neighbours

is unknown in these regions.

 

O lord and the tamtam, don’t forget the tamtam, president,

The tamtam and the tattoo and stywepap for the chauffeurs,

the carpet and the flag and the foxterrier gang of guards

with surveillance worms in the ear, with armpit-holsters full of lead

with dark glasses of fraternity.

(between your guards and his your safety

a likewise incline of the head, and deodorant and rearview mirrors

of distrust and jujitsu and small electric truncheons

sizzling against the thighs.)

 

How do you do it, mister president?

 

In that air filled with Southern African amenability

overflowing neighbourly ardour

and sentiments about human rights,

in that halo of clicking shutters

before the portals, you tilt your head, making yourself famous,

with a glint of bottom teeth

look, my arm is rigid from ceremony,

but I flex my fingers

behind me, warm, affable,

toward your monkey-paw of resentment,

come on then, tata, toward peace, toward truce,

you are my child, over your sins, Motlanthe, I

and all of us here, scatter

bucket loads of Kalahari sand.

I am not ashamed,

I guard you,

I take your hand.

 

(Uncolledted)

(Tr. by Tony & Gisela Ullyatt)

Hierdie inisiatief is na die voorbeeld van Brian Brodeur se hoogs suksesvolle weblog “How a poem happens“. Hiervolgens word op ‘n bepaalde gedig gefokus aan die hand van ‘n aantal standaardvrae aan die digter ten opsigte van die ontstaan van die betrokke vers. Ons glo dat gevestigde sowel as aspirant digters dié aaneenstring van digter en gedig leersaam (en hopelik inspirerend) sal vind.

Opgedateer tot en met 4 Oktober 2019 – Redaksie

Inhoud

A-B 

Andries Bezuidenhout. Taxi-rit ná die aand. Mei 2010

Andries  Bezuidenhout.  “Veelvuldige gebruike vir huishoudelike toestelle” . Nov. 2014

Zandra Bezuidenhout. Moderne Psalm. Mei 2010

Emma Bekker. Nagvangs. Mei 2016

Nini Bennett. Da Capo. April 2016

René Bohnen. Brief aan Ebba. Mei 2012

Fourie Botha. My eerste Bybel. Augustus 2011

Aniel Botha. Rooikappie en die wolf. Mei 2012

Hendrik J. Botha. Breindood. April 2016

C, D, E

TT Cloete. Swerwende verse

Toast Coetzer. geluk

Marius Crous. Die ander man

Hans   du Plessis .“Josef”

Heilna du Plooy du Plooy. “Ouhoutfluit”

Anne-Ghrett Erasmus.  Skilder

Sydda Essop. Ek lewe in stilswye

Louis Esterhuizen. Melopee

F, G

Gilbert Gibson. Another roadside attraction

Melanie Grobler. Die Eerste Vrees Is Hier.

H, I, J

Joan Hambidge. “The drama of being a child”

Joan Hambidge. In die skadu van Machu Picchu. Mei 2010

Joan Hambidge. Parys

Daniel Hugo. Ontnugterde digter. Junie 2010

Pieter Hugo. Honde

Louis Jansen van Vuuren. “Passasie”

Marlise Joubert. waarskuwings. Mei 2010

K, L

Ronelda Kamfer.  Stof. Junie 2010

Annie Klopper. ‘n Deurnagbraai in Oranjezicht

Martine Klopper. Kwatryn

Antjie Krog. Vier seisoenale waarnemings van Tafelberg/Winter. Mei 2010

Willem Krog.  “Vir pa”  Nov. 2014

Karen Kuhn. Taalles. Mei 2012

Kobus Lombard. Kameeldoring

M, N

Jannie   Malan. “Watermerk” Nov. 2014

Johann Lodewyk Marais. Richard E. Leakey 

Lucie Möller. Kortstondige kalligrafie

Melt Myburgh. Toeval

Charl-Pierre Naudé. Twee diewe. Mei 2010

Charl-Pierre Naudé : “Eergister en môre, met visse”  Nov. 2014

Fransi Nieuwoudt. ” ‘n ontstaan “. Febr. 2017

Hennie Nortjé. Ons Land. Okt 2019

O, P, Q

Pieter Odendaal. die eerste steen.

Johannes Prins. Man diesel

R, S

Andries Samuel. All god’s children took their toll

Alfred Schaffer. “Droomstart”  Nov. 2014

Bibi Slippers. “En route: Suid Afrika”

Bibi Slippers. Yskas. Nov. 2017

Susan Smith. “By die soetdoring” . Febr. 2017

Hilda Smits. “Vir Primo Levi”

Carina Stander. Lima

Marius Swart. liefdes-e-pos. Mei 2010

T, U

Etienne Terblanche. Vir die Golden Gate-weduwee

V, W

Marlene van Niekerk. Poets van ons vaderland unite

Ilse van Staden. Fluistering

Ilse van Staden. Dertien kraaie. Febr. 2017

Jacobus van der Riet. Die Heilige Nikolai van Japan. April 2016

De Waal Venter. Die wetenskaplike en die fee. Okt. 2017

De Waal Venter. Die res is net seëlversameling, Okt, 2019

Cas Vos. Kersrook

Cas Vos. Uitkyk. Mei 2012

Cas Vos. Vaar-wel

Jelleke Wierenga. Reënboognasie: Fear dot com

 

 

 

Sutherland bly een van my gunstelingdorpe in die Karoo. ʼn Belangrike rede hiervoor is seker Karel Schoeman se boek Hierdie lewe, ʼn hartroerende roman wat dokumenteer hoe Afrikanerboere in die omgewing hul grond bekom het, hoe hulle hulself uit armoede uit opgewerk het en hoe hulle die landskap begin domineer het. Dit is seker een van die mees sensitiewe studies van koloniale, landelike patriargie. Die boek is ʼn belangrike verwysingspunt in Marlene van Niekerk se Agaat.

In Sutherland bly ons gewoonlik op Nicol en Marina van der Merwe se plaas Blesfontein. Die plaas is op die Roggeveld se eskarp. As jy op die eskarpkant staan kan jy die Cederberge sien en onder jou die Tankwa-Karoo, of die Ceres-Karoo soos sommige mense dit hier noem.

Vir meer as drie eeue jaag die boere hier hul skape elke winter met die Oubergpas af na onder toe, sodat die skape nie van winterkoue en sneeu omkom nie. Soos meeste van die ander boere, het Nicol en Marina ook ʼn plaas onder in die Tankwa-Karoo. Dis al hoe jy hier kan boer.

Karel Schoeman se bemoeienis met Sutherland se geskiedenis kom natuurlik van sy belangstelling in die wêreld van NP van Wyk Louw. Ons hou in Sutherland stil, sodat ek foto’s kan neem van hoe die huis waar NP van Wyk Louw en WEG Louw grootgeword het vandag lyk.

Vroeër vandeesweek het Die Burger berig oor ‘n besonderse verering wat Marlene van Niekerk in Nederland te beurt geval het. Stichting Perdu bied naamlik vanaand ‘n fees aan waartydens eksklusief op Marlene van Niekerk as digter gefokus gaan word. Die titel van dié fees is De plaats van de dichter en saam met Marlene sal Alfred Schaffer as gespreksleier die verhoog deel, terwyl Rosemarie Buikema, hoogleraar by Universiteit Utrecht en kenner van Marlene se werk,  ‘n oorskouende praatjie sal lewer.

Ironies genoeg begin Perdu die aankondiging op hul webblad met ‘n aanhaling waarin Marlene na die belang van die romanskrywer verwys: “De plaats/rol van de romanschrijver en de roman is een plaats van veranderlijkheid, marginaliteit, vervreemding, subversie ten opzichte van de taal en het denken en de praktijken van de status-quo’, aldus de Zuid-Afrikaanse auteur Marlene van Niekerk in een brief aan Rosemarie Buikema (DW B, 2007).”

Daarna swaai hulle egter die fokus direk na Marlene van Niekerk as digter: “Zou diezelfde rol weggelegd zijn voor Sprokkelster (1977) en Groenstaar (1983), de onvertaalde poëziebundels waarmee Van Niekerk oorspronkelijk debuteerde? Hoe zit het met haar poëzie? Welke plaats kunnen we haar rol als dichter toekennen? In Nederland is er tot op heden te weinig aandacht besteed aan Van Niekerks dichterlijke praktijken. In Perdu willen we haar poëzie bij een groter publiek introduceren. Wat gebeurt er in haar poëzie? Welke plek neemt de poëzie in haar oeuvre in? Hoe verhouden haar gedichten zich tot Zuid-Afrika? Hoe kunnen we haar rol als dichter karakteriseren?”

Inderdaad is hierdie ‘n besonderse en welverdiende erkenning wat een van ons mees begaafde skrywers te beurt val; des te meer omrede Marlene van Niekerk se prosawerke sedert 1983 begin het om haar poësie op die agtergrond te skuif. In die onderhoud wat Versindaba verlede jaar met haar gevoer het, het Marlene dit egter onomwonde gestel dat die proses van gedigte maak van karinale belang bly vir haar in haar skryfwerk: “Ek vind dit deesdae veel plesieriger en hoopgewender om gedigte te skryf as prosa. Ek vlug uit die prosa in die gedigte om daar bietjie asem te kry. Ek voel veel vryer en gelukkiger as ek ʼn versie pleeg  as wanneer ek ʼn kortverhaal probeer skryf. Kortverhale is vir my die heel moeilikste vorm, ek beland deesdae binne drie sinne van die aanvang in ʼn vreeslike gestoei met vorm. In die romans neig ek natuurlik om te langdradig te wees. Wat ek wel merk, is dat ek steeds meer die eise van poësie aan my prosa oplê – ek soek steeds na ʼn hiper-integrasie op klank- en beeldvlak in die prosa. Die ritme van die sinne is vir my toenemend belangrik. Miskien is dit hoekom die prosa vir my so moeilik voel om te skryf, want ek wil eintlik poësie daarvan maak, maar mens kan dit nie doen oor die hele lengte van ʼn sewehonderd bladsye taamlik realistiese roman nie.”

En kyk ‘n mens na Marlene van Niekerk se mees onlangse publikasie, Die sneeuslaper (2010: Human & Rousseau), besef jy presies hoe uniek en besonders sy hierdie ineenweef van genres hanteer.

Ten slotte – nog ‘n aanhaling uit die reeds genoemde onderhoud: “Dis gevaarlik om te lewe, dis gevaarlik om te dig.  Taal is ʼn gevaarlike en lewendige ding as jy hom wakkerkry uit sy ingeslaapte alledaagsheid. Ek voel nie daar is altyd genoeg bewustheid hiervan in ons jonger digkuns nie. Baie gedigte is nogal selftevrede en dof. Oulikheid en dekorasie is ʼn ander gevaar. Ek dink dit is omdat jong digters dikwels nie genoeg goeie of wilde poësie en wilde filosofie lees nie, en die keurders wat hulle moet krit ook nie.”

Wat ‘n prestasie! Inderdaad ‘n besonderse erkenning van ‘n skrywerskap wat oor soveel jare reeds die grense in ons literatuur versit … (En mag daardie langbeloofde volgende bundel nog in my leeftyd op die rakke beland; want dáárna sien ek sommer baie uit.)

As leestoegif, vanoggend, ‘n gedig wat Marlene verlede jaar vir opname in haar gedigtekamer ingestuur het.

***

Sedert gister het daar ‘n nuwe gedig van Johann Lodewyk Marais verskyn, asook twee Engelse vertalings deur Ilze Gertenbach: ‘n gedig van Totius en een van NP Van Wyk Louw. En dan moet jy ook nie TT Cloete se besonderse boekmerk mis wat gister in Die Burger verskyn het nie. Nog ‘n lekker leeservaring vanoggend is Murray La Vita se treffende Oop Kaarte met die digter Danie Marais wat eweneens in Die Burger gelees kan word.

En daarmee eers weer groet. Geniet die naweek wat op hande is; ons hervat weer Maandag.

Mooi bly.

LE

 

Oggend van ‘n waterfiskaal

 

Allagot! geglip uit die knukkels, 

van hierdie kant se koskans- en hansmaker

wip die waterfiskaal die oggendkier in

kaneeeeeel van verbasing op sy bors,

onder sy kruidnagelkloutjies die rinkink-rulle

spiksplinterspuwende dwarsriviersand

tinktuuuuur van manelkwik geveer op sy flanke

strak in die frak die keil platgekam

akkelief hy oor die akkers tot die waterkant, kyk! –

triljarrrrrrrrrrde klein en groot fiskale innie spiekspiegel

hokaai kohorte kansvatters aankuiers

wat hy konter met pronkstand akimbo,

knipstert na die kindlig in die oewerkrui

en wegstaan, kykso, eeeeene ollewagen onderbaadjie

hy is die een en innigste godontglipper

hier in die prilwilde hoogmakerson

!tewiek in sy keel sit sy roepnaam !tewiek

soos ‘n klok in die bergkut ketoooools

van die mondsagte môre.

 

Uit: Die Sederbergsuite.© Marlene van Niekerk. Julie 2009

 

 

Digstring

 

 

Poets van ons vaderland unite      hierie, landgenote, isse klein scarlattigrappie vir princess benjamin en sweetness pikini altwie offisiere in macassar se poeliesietasie.   kom sweetness pikini wattie inpas inne bikini soe ten o’clock by princess benjamin wyl sy canderel roer in haar rooibos                                                                                                               dis nou agterie klagtetoonbank assie muise ophou piep ennie walrus ingeslaap het wattie grass ennie crystals ennie ecstacy die coke ennie pitte ennie acid die lollies ennie tubes ennie enema direct moet guard wat afgevat is vannie witpype ennie rook-ore ennie tikgatte ennie lanies mettie raybans innie omtes en soes hultwie ok maar peanuts merrit verdien   hierie isse klein scarlattiwietelattie virrie princess mettie stokkie ennie swietiepaai twiere in bevel mettie hectic schemes: check haar, uitie stasie se kantien uit kom sy swaaigat met haar koffie   tik pikini die roaring royalty op haar linker epaullettie mettie peitsie left right left soes hulle tieliepels klieketietieng innie macasserse terrible twieling koppies ennie security mettie klokkie byrie ingang gan slaap het in sy hokkie   heita blue blood vannie station, wienk nikita pikitini my coolste kortrokqueenie wattie baas is ek wiet iets van hierie piepmuis macassarse poeliesiestasie wat twie mighty meisies soes ons nie kan wiet sonner ommie pieperellekoors te slaatie :  ‘n hooimied dagga in goingsakke wat lê  en kwagga vir fokol in ons store room, wat sê jy kom ons varrit hierie kamtige evidence van ‘n swart gat innie universe ons is mossie magtagge ladies van hierie vloere en fokkie  wieke lank  wag oppe kieriekopsalaris ek wietie van jou nie kommissaris ma’ my tjieng is oppiedoppie en ek soeke sony enne aaiPot enne perm ek soeke lexus soesie ene van-aai merrim van korrektiewe dienste wattie langer wou ry nie inne krokkie en hierie tonne woollies quality dagga lê nagge en dagge onner onse nieste vir miljoene mettie hele township wattie sal droom om te splittie as onsie bale wiet op hulle voorstoepe gan droppie   hierie isse klein scarlattijumpstart virrie poelieste wattie wiet hoelat hul met hulle highnesses en swishy swieties innie macassars in moet makie:  nou varrit van my, al wat mens kan maak isse musiekie net ‘n biekie met domenico scarlatti wattie winkel uit my tong yt tickle en my answitch soes dominoes op trickle   got, ennie princess issie starrag oppie uptake-ie en sy sê: fok pikini nou maak jy my tieties tight en pieng sit sy haar tieliepel innie piering en rukkie klokkie yt sy bracket en twiekie walrus se slietelbossie yt sy belt en da ‘  gat hulle soes thelma en louise soes bonnie en clyde, ma met daai sjiek sashay vannie swinging macassar chickies en hulle begin laai daai dagga ytie evidence hold binne innie gat vannie  meraai   hierie gattie vyf trips wiesie, more likely fortie, sê miss benjamin virrie swiet poppie mettie brainwaves van macassar se poeliesiestasie, ons korte fokken lorrie enne paar cool copse vannie flatse vir operation transport   dissie klein scarlattikotiljonsie dié virrie inhouse scandal van macassar ennie understandable motives vannie verdagtes, want guilty kan hulle byna nie wiesie mettie example vannie selebi’s ennie miesies van cwele wat mettie mules smsies piep ennie hele effing country wat in sy moer in is nie   hierie isse klein scarlattisongkie bietjie sad ok hier om middernag mettie screech owl  wat skrou  ennie ruik van brand uitie hiewels dis tyd virre modulation innie minor  key ma’ my ghrêmmer is exhausted en pogorelich spelie bure wakker hoe lykit as ek jitsvinger  invite  om hierie item te  promote onnerie slogan: poets van ons vaderland unite en hourie nasie ytie crooked ways  vannie law enforcers yt    (Ps: En dan wil hulle nog ‘n threeday million dollar paartie gooi, so lank as warrit gevat het vi’onse djirre djesus om te resurrect! Daais mos totally insane! Maggie potholes om hulle insak innie godforsaken Bloemfontein!)     © Marlene van Niekerk. April 2010

 

Wanneer het jy dié gedig geskryf, Marlene? Hoe het dit ontstaan?

Ek het die gediggie geskryf na aanleiding van ʼn storie in die koerant van die twee polisievroue wat dagga uit hulle eie polisiestasie in Macassar gesteel en toe daarmee gaan smous het, baie snaaks. (DB 13 Januarie p. 9)

Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?

Nee, dit was redelik vinnig, miskien met ʼn bietjie duikkloppery die dag of twee nadat die lyf uitgekom het.

Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet? )

Heelwat was “gegee”, nie soveel gewroeg en gesweet nie. In die eerste plek was dit die polisievroue se wonderlike name Princess Benjamin en Sweetness Pikini wat my aangedraai het.

In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?

So tydens die skryf het ek twee vormingsmiddele beetgekry, as mens nou hierdie noemer wil gebruik, naamlik klank en ʼn handeling: die “ie”-klank deurgaans, soms met bondels alliterasie op “s”en “t”, en voorts ʼn anekdotiese inslag met ʼn refreinagtige betragting  tussen die  “hoofstukkies” van die verhaaltjie. Ek wou ʼn komiese praatvers skryf, iets met die oog op voordrag, vandaar die langerige reëls met baie sillabes, en met sinkopasies wat deur grondmetrum hik, met ander woorde ʼn verhaal wat ook klink na iets.  Ek dink nie dat anekdotiese gedigte noodwendig klankskraal of prosaïes hoef te wees nie, of dat die praatvers in opposisie gemaneuvreer moet word teenoor klankdigte nie. Mens kan met een en dieselfde lepel ʼn storie én ʼn musiekie in die ore gee. En my ore is altyd hongerig vir’n musiekie. Ek toets hierdie soort gedig ook altyd in mondelinge vorm uit op mense wat nie reëlmatig poësie lees nie, en maak aanpassings waar nodig sodat dit goed begryplik is.

Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ‘n vers werk?

Ja, ek lees dit altyd voor aan my eerste leser, iemand met geoefende ore vir klank en ritme en ʼn antenna vir swak reëls en ongepaste woordkeuse. Soms slaan ek natuurlik goeie raad in die wind.

Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?

Ek het dit so twee maande nadat ek dit geskryf het op Versindaba gepubliseer. Dit is ʼn goeie plek om lesers se reaksies te toets.

Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?

Wel, die feite staan in die koerantberig, die twee polisievroue het regtig die dagga gesteel uit hulle eie polisiekantore en dit gaan verkoop in die township. Die sosiaal-maatskaplike omgewing van korrupte polisiëring en ongebreidelde gierigheid en dwelmgebruik klop geredelik met die Suid-Afrikaanse werklikheid. Die dramatisering, die dialoog, die ruimtelike inkleding, die psigologie van die betrokkenes is natuurlik volledig gefabriseer. Die spot en die kritiek, is van die spreker in die gedig,  is tendensieus en subjektief, die gebruik van ʼn soort Afrikaaps maak dit familiêr. Ek luister dikwels straatgesprekke af en gaan werk dit tuis verder uit. Die worldcupgedig op die Versindaba webblad het ek in Andringastraat voor die drankwinkel gehoor en met slegs klein bystellings net so gaan oorskryf. Ek dink ons lewe in ʼn soort limerick in hierdie land.

Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?

Dis gewoon grappig, slapstick satire.  No great shakes, geen pretensie tot enige of ewigheidswaarde en inhoudelik ook absoluut niks nuuts nie. Mens lees elke dag sulke stories in die koerante. Dis maar net variasie op die tema, ʼn klein kritiese klank- improvisasie.

Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ‘n bepaalde invloed op die totstandkoming van dié betrokke vers gelei het?

Toevallig was ek tydens die koerantlees aan die luister na sonates van Scarlatti soos gespeel deur Pogorelich. Die klank van die polisievroue se name, die ritmes van die Scarlatti-musiek, die gedefinieerde, stuwende aanslag van Pogorelich, het saamgewerk om die vorm van die gediggie in te gee. Nie dat ek so ʼn oordrag van musiek na woorde ooit kan laat slaag nie. Digters bly altyd ver agter by musiek, by wat musiek kan regkry. En dis ʼn lang tree van Kaaps tot Scarlatti, maar wat die ritme en die speelsheid betref, voel ek, is hulle familie!

Het jy ‘n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ‘n vers werk?

My vraag by die “politieke”gediggies wat ek deesdae soms skryf is: hoe kom ek by die ore uit van die groter publiek? Maar ek dink die groter publiek het hoofsaaklik ore vir lui-tone van selfone en die geskal van vuvuzelas. Ek het  die na die media gestuur. Die Son wou dit nie publiseer nie. Die Burger ook nie en ook nie BY nie. Gewoon te lank miskien? Of op papier te moeilik? Of politiek onkorrek? Die teks het ondertussen in aangepaste vorm ʼn plek gekry in ʼn stuk dialoog in ʼn “betrokke” toneelstuk wat ek vir vanjaar se Aardklop geskryf het. Ek weet nie of daardie gehoor soveel sal lag soos die vroue agter die toonbank by die BP garage vir wie ek dit voorgedra het nie.

In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?

Toe ek jonk was het ek soeterige natuurgediggies geskryf.  En toe vir dekades geen poësie meer nie. Vanaf 2005 is ek weer besig om in alle rigtings te eksperimenteer met poësie. In die laaste tyd skryf ek soms kortverhale en romanteks aanvanklik in versreëls en plaas dit dan terug in prosavorm. Ek ondersoek straattaal, soos in hierdie gediggie, maar ook minimalistiese liedagtige inkledings, en ook ʼn impressionistiese styl,  af en toe iets filosofies. Ek beskou myself as eksperimenteerder. Deesdae bring die politieke toestand in ons vaderland my in beweging, op dieselfde manier as in die laat tagtigs toe ek kabarettekste en rymelary geskryf het teen die wit nasionaliste. Die tyd is lankal ryp vir fel kritiese poësie, soos Zapiro-spotprente, maar dan in digvorm. Vandaar die oproep in die Kaapse gediggie: poets van ons vaderland unite.

Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?

Ek dink dis ʼn hiper-Suid-Afrikaanse gediggie. Ek dink dis krols en kreools en dit was lekker sports om dit te skryf. Mens wonder natuurlik terwyl jy dit skryf of nie-Suid-Afrikaners hoegenaamd iets daaraan sou hê. Ek het die kans gevat,  en ʼn Engelse vertaling wat ek self gemaak het, uitgedeel aan die gehoor by ʼn onlangse poësievoorlesing van PEN se World Voices Festival in New York en dit vervolgens in Afrikaans vir hulle voorgedra, min of meer in ʼn “rap” styl. Die reaksie was heel entoesiasties, miskien vanweë die “inheemse” klank daarvan? By dieselfde geleentheid het ek ook gedigte in Afrikaans van Antjie Krog uit Die sterre sê Tsau, in Afrikaans voorgedra, en ook dit het groot byval gevind. Ek dink die meeste mensdiere hou gewoon van ritmiese patrone, dis waarskynlik ons reptielbrein  wat val daarvoor, miskien ʼn soort refleks. Van peristalsis tot fornikasie is ons lewe ritmies, dat ons gedigte soms ritmies is, voel vir my heel natuurlik.

Kon jy dié vers tot ‘n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?

Ek dink hierdie ene is weens die aard van die materiaal redelik “klaar”. Dis vir my makliker om sluiting te vind vir so ʼn soort aktuele vertelgediggie as vir ʼn komplekser gedig wat vir my op baie vlakke moet sin maak of in ʼn meer gebonde vorm moet beslag kry.

Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan..

Daar is altyd ʼn mengsel van aanmoediging en kritiek. Maar ek glo: marsjeer op jou eie trommelslag, en doen wat jy moet doen, wat jy kán doen, wat jou tevrede maak, of dit nou mode is of nie. Op die ou end gaan dit tog eintlik net daarom om ʼn bietjie plesier te beleef op hierdie ondermaanse. Die res sal net die tyd kan leer.

ʼn Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?

Dit was ʼn langerige gedig oor die Suidoos, met die beginreël iets in die lyn van: “My heer die Suidoos, Don Juan van die winde” wat ek geskryf het  toe ek in matriek was. Kon dit toe reeds moeilik verdra dat die Suidoos bloot die Suidoos is, tsk.  Dit is waarom Pessoa vir my so boei. “Er is metafysica genoeg in denken aan niets”, (in die vertaling van August Willemse). ʼn boom is niks behalwe boom, ʼn klip is alleen ʼn klip. Maar dan net in die stem één van sy heteronieme. Pessoa het sy Herostratos-kompleks baie goed begryp en dit op aangrypende en intelligente wyses aangewend, onder andere deur stemvermenigvuldiging. Mens kan leer daarvan.

 

Marlene van Niekerk Marlene van Niekerk is die skrywer van twee digbundels Sprokkelster (1977) en Groenstaar (1983), een bundel kortverhale, Die vrou wat haar verkyker vergeet het (1992), en twee romans Triomf (1994) en Agaat (2004).  Sy is tans verantwoordelik vir die begeleiding van M.A.-studente in die skeppende skryfkunde. Sy vra haar af of die enigste subversiewe daad in ʼn gebrutaliseerde samelewing nie dalk die skryf van klein gediggies is nie. Van Niekerk het die volgende toekennings ontvang: 1978: Eugène Marais-prys en Ingrid Jonker-prys vir Sprokkelster en die Kanseliersprys van die Universiteit van Stellenbosch; 1995: M-Net-prys, CNA-prys en Noma-prys vir Triomf; 2005: UJ-prys vir skeppende skryfwerk vir Agaat.  Sy het ook in 2007 die Hertzogprys vir hierdie roman ontvang. Luister hier na ʼn video-greep van ʼn onderhoud met Marlene van Niekerk.

 

Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog

“How a poem happens“.