Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

“In the presence of death poets speak with particular urgency. Our own impending deaths or those of others generate a language of mystery while the things of the world, in their poignant ordinariness, call us back to life and the known.” So skryf Ingrid de Kok in Daily Maverick van 29 Junie 2020 in haar rubriek Unlocked: Poems for Critical Times (Series Two, Part Eight). In hierdie rubriek (een van verskeie wat tydens die Inperkingstyd verskyn het) bespreek sy enkele Breyten Breytenbach-gedigte, onder andere “It is called grieving for the present” uit die bundel op weg na kû (Human and Rousseau, 2019):

 

nou weet jy wat dit is

om dood te gaan:

dat alles en almal en dit en dié

hier vir wie jy lief was

sonder om daarvan bewus te wees

moes sterwe terwyl jy nog leef

(Fragment)

 

Dit lyk inderdaad asof hierdie voorheen ongekende tye in baie opsigte lei tot ‘n herondersoek en herwaardering van dinge wat voorheen alledaags of vanselfsprekend was en ‘n fokus op ménse met wie ons ons lewens deel. In ‘n ander rubriek haal de Kok byvoorbeeld ‘n gedig van Patrick Cullinan aan:

 

To have love

To have love and then lose it:

the white hail in the orchard

lying with leaves it has stripped

and the storm moving away.

 

In hierdie gedig word die skok verwoord wat mense ondervind wat ‘n groot ramp oorleef het en daarvoor is die beeld van ‘n vernietigende haelstorm besonder gepas. Dit sou die moeite loon om ook die ander rubrieke van Ingrid de Kok uit dié tyd te lees waarin sy die problematiek van identiteitskepping in die vreemde tye waarin ons tans leef, ondersoek.

Fassinasie met, vrees vir en besinning oor die Virus kenmerk die Grendeltyd in baie opsigte, ook in die poësie. So sê die digter Cas Vos byvoorbeeld dat hy die gedig “Corona” ter elfder ure nog ingevoeg het in die bundel Beskut teen vrese wat ook in die Koronatyd by Naledi verskyn het, maar reeds voor die uitbreek van die virus finaal gekonseptualiseer was. In dié gedig word God as ‘n soort Grim Reaper uitgebeeld:

 

“Waar is God in dié doodsbleek dae? Kyrie eleison!”

Sonder visum is Hy Italië toe om haweloses

op te spoor.

 

 

Dit blyk uit verskeie gedigte wat tydens die Inperkingstyd ontstaan en iewers gepubliseer is, dat mense onder andere aan hulle geloof begin twyfel. Die boek Hooflyn wat ek onlangs ontvang het, is saamgestel deur Fanie Marais en deur Cordis Trust uitgegee. Dié boek bevat insigte wat die skrywer oor jare daagliks neergeskryf het, veral na aanleiding van sy dogter se dood in 1989. Dit is interessant dat die skrywer juis tydens die Grendeltyd besluit het om dié jare lange opgetekende gedagtes uit te gee. Soos in die bo-aangehaalde reëls van Cas Vos, kom vrae aan en oor God ook hier voor:

 

Ek het God gebid om antwoorde

In die plek meer vrae.

Hy het in die wind vertrek

en my met die leegheid

van ‘n studeerkamer gelaat.

 

en:

 

Jou God praat met jou

myne hoor my nie eens nie –

diskriminasie?

 

Desnieteenstaande is daar egter in dié boek heelwat meer bepeinsings oor die aard van liefde, vergifnis, dankbaarheid en hoop. Dit sien mens ook in talle ander publikasies en gedigte uit die Covid-19-tyd, naamlik dat basiese menslike waardes weer onder die vergrootglas kom en herwaardeer word. Baie mense wend hulle in dié tyd opnuut tot geloof in die Onsienlike. Op 20 Augustus publiseer Petro LM Gordon byvoorbeeld ‘n gedig in die Son met die volgende toewensing: “My hartsgebed is dat wanneer dit voel of alles vir jou te veel en te klein raak, jy iemand sal hê by wie jy swak kan wees. Bowenal onthou: Daar is altyd hoop.” Wat hier vir my interessant is, is dat gedigte oor die Koronavirus op allerlei forums (soos o.a. op Algoagemeenskapskerk) verskyn. ‘n Vinnige soektog het gewys dat talryke gedigte op Facebook verskyn, in hoofstroomkoerante, soos Media24 se koerante én in gemeenskapskoerante soos die Potchefstroom Herald. Ook vir kinders word op 17 Julie 2020 “oulike liedjies of gediggies om jou te help om jou kinders van COVID 19 te leer” op Media 24 geadverteer.

Dat die dodetal van Covid 19-slagoffers daagliks in die media uitbasuin word, het onteenseglik ‘n belangrike invloed op die tematiek van gedigte wat in dié tyd gepubliseer word. ‘n Mens vind genoeg getuienis daarvan op sosiale mediaplatforms. In ‘n bloemlesing, Sonstorie-digreis, wat tydens die Grendeltyd verskyn, kom dié gedig van Jopie Koen voor:

 

vyf verdiepings

 

was vyf verdiepings ver genoeg

op ‘n Sondagaand

in die eerste maand

vyf verdiepings op ‘n Sondagaand?

 

soos altyd was die stad vol liggies

maar dit was nie lig genoeg nie

en agter al die mure was bure

 

maar hulle was nie naby genoeg nie

 

Januarie was ‘n nat nat maand

en jou laaste gedig het juis van reën gepraat

 

maar ons het nie jou taal geken nie

dalk wou jy ons tóg iets vertel

van ‘n eensame woonstel

 

van vyf verdiepings

op ‘n Sondagaand

 

Hoewel dié gedig kennelik nie binne die Inperkingstyd geskryf is nie, is dit veelseggend dat dit tydens dié tyd in ‘n versamelbundel verskyn wat pyn, lyding, hoop, besinning en identiteitsondersoek as tema het. Dit is ook opmerklik hoe dié gedig die temas van depressie, eensaamheid en afsondering ten spyte van bure of vriende met wie egter geen kontak moontlik is nie, verwoord – ‘n tema wat telkens sentraal staan in die wêreld van Covid-19. Dit is opmerklik dat selfondersoek in dié tye aan die orde van die dag is – so asof mense verwag om te sterf en hul lewens in oënskou neem ten einde onreg reg te stel of vergifnis aan te bied. Van Marie Bredenkamp verskyn in dieselfde bundel die gedig “’n mens moet” met die slotstrofe:

 

‘n mens moet eenkeer

op jou knieë kan gaan

en onbeskroomd

in skamelwoorde stil verklaar

dat jy verkeerd was

sodat jy éénkeer

kan vergifnis vra.

 

Hoewel verlies, pyn en nood van mense wat geliefdes aan die virus afgestaan het, die media oorheers, is dit treffend hoeveel gedigte van hoop en troos in dié tyd verskyn:

 

Te laat

Ek wou nog vir jou sê

hoe die dag in verf

gaan lê,

maar toe is dit al nag.

Ek wou nog vir jou sê

hoe ek seerkry

van allenig lê,

maar toe is dit al dag.

(Beaudhien Mozart – In: Sonstorie-digreis)

 

Hierdie gedig roep natuurlik onmiddellik die AVBOB-poësieprojek, I wish I’d said … op, met die programreeks Ek wou nog sê … wat weer vanaf 14 Desember 2020 om 19:30 op VIA, DStv-kanaal 147 aangebied word (https://versindaba.co.za/2020/11/26/ode-aan-n-lewende-monument-vir-meertalige-poesie/). Hoewel die AVBOB-kompetisie niks met Covid-19 te make het nie, sluit dit tematies aan by gedigte wat in die Tyd van die Virus verskyn, in dié sin dat dit pyn en verlies, maar ook liefde, troos, hoop en lewe as tema het. Die volledige versameling wat tans 13 686 gedigte in al die amptelike tale bevat, kan besoek word by https://www.avbobpoetry.co.za/Poem/ViewAll

Om op te som: ‘n Mens kan nie ‘n tydvak waarin jy tans lewe, volledig beoordeel nie. Dit sal later gedoen word wanneer skrywers meer afstand gekry en insig verwerf het. Nóú kan ons sekere fasette en kenmerke probeer beskryf, wat beslis later, wanneer die Tyd van die Virus beskryf en beoordeel word, insiggewend (en dalk ironies) sal wees. Ek wil ten slotte ‘n gedig van Ronel de Goede aanhaal wat onlangs op Versindaba verskyn het en wat, myns insiens, ‘n akkurate beeld verskaf van dit wat ons tans sien en beleef, naamlik dat skrywers konsentreer op die alledaagse, dit wat ons van die lewe gewoond was en wat gaan verander of reeds verander het, dat mense bestek opneem van hulle lewe en die dood as deel daarvan aanvaar – en dat medemenslikheid opnuut belig word:

 

Ballade van die honderd dae

’n Wintervers

Die branders suis, die dae sleep.

Ek sit aan tafel en lees koerant:

“Syfers styg”. “In virus se greep”.

Wat gaan word van die siekes in ons land?

Hul “spartel om asem” en “verdrink” op ’n streep.

’n Malariapil maak mens glo “bestand”.

Kom ons drink maar ’n glas op die valreep!

Wat gaan word van die virus in ons land?

 

Die wêreld verstom: “Ekonomie in sy maai”.

“Miljoene ly honger”. “Gebrek aan kontant”.

Die radio rep: “Kospakkies geskaai”.

Wat gaan word van die armes in ons land?

“Miljarde vir noodhulp”. “Vingers in die laai”.

“Werkloosheid neem toe”. “Dromkrappers astrant”.

’n Stad onder beleg – boekaniers in Valsbaai!

Wat gaan word van die kapers in ons land?

 

Die skedelvlag die waai: “Baba verkrag”.

“Boer vermoor”. Selfone gons: “Iemand

wat ons ken”. “Rowers skiet geldwag”.

Wat gaan word van die mense in ons land?

“Bejaardes gemartel”. “Seuntjie val in skag”.

“Vrou gesteek”. En so gaan dit voort, want

dis ’n gekkeskip – sonder kwarantynvlag!

Wat gaan word van die moordplaag in ons land?

 

L’Envoi

 

Hoe kan ’n mens dit alles verklank?

Wat gaan word van die siekes van ons land?

Ek sit aan tafel en lees koerant –

vol selfverwyt; een voet op die loopplank.

Wat gaan word van die armes van ons land?

Wat gaan word van die ménse van ons land?

 

Bronnelys:

De Goede, Ronel. 2020. allade van die honderd dae. Versindaba. https://versindaba.co.za/2020/10/21/ronel-de-goede-ballade-van-die-honderd-dae/

De Kok, Ingrid. Unlocked: Poems for Critical Times (Series Two, Part Eight).  https://www.dailymaverick.co.za/article/2020-04-27-unlocked-poems-for-critical-times-part-eight/

De Kok, Ingrid. 2020. Unlocked: Poems for Critical Times (Series Two, Part Eight).

https://www.dailymaverick.co.za/article/2020-06-29-unlocked-poems-for-critical-times-series-two-part-eight/

Gordon, Petro LM. 2020. https://www.son.co.za/Blog-Jou-Ore/Kykie-Hoorie/hoop-te-midde-van-covid-19-20200827

Marais, Fanie. 2020. Hooflyn. Pretoria: Cordis Trust.

Marais, Fanie (Red.) 2020. Sonstrorie-digreis. Pretoria: Cordis Trust.

Media 24. 2020. https://www.netwerk24.com/Vermaak/Boeke/uitenhage-digter-skryf-oor-pandemie-20200716

Vos, Cas. 2020. Beskut teen vrese. Pretoria: Naledi.

 

 

 

 

Ek het eintlik hierdie die onderhoud met Lynthia Julius bedoel vir vrouemaand, wat pas verby is, hoewel ek dink mens behoort nou al ‘n vrouedekade uit te roep, as mens na die nuushooftrekke kyk. Ongelukkig het Lynthia-hulle toe ‘n dood in die familie gehad wat ons tydsberekening so ‘n bietjie omver gewerp het. Nou het daar egter weer ‘n nuwe krisis opgeduik wat inspeel op die titel van Lynthia se bundel – die hare-kwessie en al die pyn en woede wat deur ‘n enkele advertensie aangerig is.

Die bundel “Uit die kroes” bly ‘n goeie aanknopingspunt vir ‘n gesprek oor vorue, vroueregte, vroue-onderdrukking en vrouemaand in Suid-Afrika. Ek het heerlik gelees aan Lynthia se eerlike antwoorde op my vrae. Dankie Lynthia, dat jy ten spyte van lewenskrisisse met my gepraat het.

 

Marlies Taljard: Daar is twee belangrike gedigte in “Uit die kroes” wat verwys na herkoms. In “Ontheemding” (p.41) skryf jy:

as ek in Springbok kom is ek te stad

in Kimberley te Nama

En in “Die intellektualisme van goed” (p.54-55) staan:

Ek wou hardloop

die Noord-Kaap al in

verby Griekwastad, Groblershoop, Upington, Keimoes,

Kakamas, Pofadder, Aggeneys

ek wou hardloop en hardloop tot in Mamma se huis (…)

 

Vertel tog seblief vir ons iets oor jou grootwordjare, jou grootwordplekke en die wyse waarop dit jou lewensiening en natuurlik jou digkuns beïnvloed.

Lynthia Julius: Ek is gebore in Springbok en het grootgeword in Kimberley. Maar my hart bly altyd in Namakwaland. Ek het nie aangepas in Kimberley alhoewel ek al die jare hier gebly het. Toe ek klein was het ek elke keer as ons uit Springbok ry heel pad Kimberley toe gehuil. My ma-hulle het dit altyd die ‘Tranedal’ genoem. My leefwêreld is onlosmaaklik deel van my gedigte. Die skoonheid van die Noord-Kaap, die mense. Ek sou nie kon skryf soos ek skryf as ek nie ’n Noord-Kapenaar was nie.

 

MT: Lynthia, wanneer jy skryf oor die vrou Sara (p.7), oor Aurora (p.11), Amria van Bengale (p.12), “die meid wat haar wangedra het” (p.13) en al die baie ander vrouekarakters in die bundel, hoeveel daarvan is (verkapte) outobiografie? Sou jy die bundel “Uit die kroes” as (outo)biografies beskou, of as verwysend na die vrou as sodanig – die argetipiese vrou … of dalk die vrou in Afrika? Is daar ‘n verskil tussen al dié vroue?

LJ: Dis nie vir my outobiografies nie. Die gedigte is hulleself. Na ek dit geskryf het het hulle nie meer aan my behoort nie. Elkeen het aan die vrou behoort oor wie ek geskryf het. Dit was nie my storie nie, dit was hulle s’n. Die karakters is gekies oor hulle ander vroue en hul rol verteenwoordig. Die vrou van Afrika, die vrou wat ‘other’ is. Hulle is hulle eie agente van die wêreld. Ek is aangetrokke tot karakters van my eie kultuur en grootword, maar ek wil nie hulle stories net myne maak en hulle as myne eis nie. Ek wil plek los vir die leser om te vereenselwig met die verskillende vrouens.

 

MT: In die titel, “Uit die kroes” resoneer die uitdrukking “deur die smeltkroes gaan” duidelik saam. Volgens die primêre bronne oor liminaliteit (soos Van Gennep, Turner en Eliade) is pyn en verwonding een van die belangrikste aspekte van die liminale toestand (soos dit byvoorbeeld in inisiasierites voorkom) ten einde ‘n nuwe identiteit te konstrueer. Daar is talryke gedigte in jou bundel wat oor fisieke sowel as geestelike pyn handel. Is dit ‘n pyn wat uiteindelik tot ‘n soort bevryding kan lei, of is dit tevergeefse pyn? Is dit pyn waaruit daar uiteindelik nuwe identiteit kan groei, en sou dit kon lei tot bevryding van die ou, gestigmatiseerde identiteit wat deurgaans uit die gedigte haar stem laat opklink? Sou ‘n mens jou bundel as ‘n metafoor vir inisiasie kon beskou?

LJ: Ek glo nie pyn kan tevergeefs wees nie. Dit is soos Eugene Marais gesê het; ‘Alle bewussyn is pyn.’ Dis vir my hartseer dat dit so moet wees en voel soms onregverdig, maar die mens is mos, maar ’n gekompliseerde ding. Die loutering is ’n seer proses, maar hoe sal jy maak? Dit aanvaar en aangaan. My bundel kan as ’n metafoor vir inisiasie beskou word. Ek dink nou aan Totius se ‘O, die pyn gedagte.’ Dat so ’n goeie gedig uit soveel pyn moet kom.

 

MT: Daar is verskeie gedigte in jou bundel wat my letterlik na my asem laat snak het. Met verwysing na enkelgedigte, wat is volgens jou mening die grootste onreg wat teenoor vroue gepleeg word, in Suid-Afrika én elders?

LJ: Die feit dat mans hulle baas gehou het oor vrouens en hulle stem van hulle af geneem het. Daar’s baie goed wat ek in die lewe nog sal oor kom, maar ’n man sal my nie besit nie. Die vrouens voor my tyd het te hard geveg daarvoor. Om te kan besluit en nooit daarvoor verskoning te vra nie is vir my kardinaal. Dat hulle mans se besitting gemaak was is vir my die grootste onreg wat teenoor vroue gepleeg was en nog steeds in sommige plekke plaasvind. Daai goed speel nie op my tv nie.

 

MT: Die voor-die-hand-liggende betekenis van “kroes” slaan op hare, soos in die slotgedig (p.82-83):

 

ek was te kroes om ‘n Kimberley Coloured te wees

te glad om opreg Khoi te wees

te gemeng om wit te wees

ek het uit die as opgestaan met my kroes hare, Mamma

sukkel-sukkel die krulnukke in my hare uitgekam

en met die loskomsels op die kam besef:

fok glad wees (…)

 

Kan jy, met verwysing na die bundel “Uit die kroes” vir ons as lesers die dilemma skets wat die tema van die bundel vorm, maar ook hoe (dele van) die dilemma op alle vroue van toepassing is. Indien jy ons Suid-Afrikaanse samelewing kon nuut maak, hoe sou jy dit doen? Verwys gerus terug na die gedigte in die bundel.

LJ: Vrouens is al die jare voorgesê hoe hulle moet lyk en hoe hulle moet wees. Vir my is die ergste dat vrouens ander vrouens verdruk het met die ideologieë van mans oor vrouens. Ek het laas ’n aanhaling gelees wat my geruk het. Dit lui; ‘We teach our sweet little girls to be liars and fakers from a young age: No, I’m not hungry. Wow, that feels great. No, I don’t blame you. Yes, I love you. No, I’m fine.’  Indien ek dit nuut kon maak sou ek vrouens leer om nie vir ’n man te skrik nie. Om luidkeels te praat oor wat haar nie lekker sit nie, oor wat haar ongemaklik maak. Ek sou vrouens leer om hulle waarheid te sê en nie eenmaal verskoning te vra daaroor nie. Om nie hulleself aan die brand te steek om enigeen warm te hou nie. ’n Gedig wat hieroor praat is, Die vrouens in my familie; Die vrouens in my familie het hulle stemme ingeboet vir hulle mans s’n.