Marlies Taljard. Diep gewortel in die grond bymekaar
Tuesday, July 7th, 2015
Roland Barthes skryf oor die verhouding tussen tekste: “Any text is a multidementional space in which a variety of writings … blend and crash.”
Hierdie multidimensionele ruimte waarin tekste bestaan, beeld Evette Weyers uit in die temabeeld van haar uitstalling op die Woordfees in Stellenbosch vroeër vanjaar, “Intertekstualiteit”. Evette is ʼn bekende beeldhouer wat dikwels beelde maak as uitbeelding van of kommentaar op literêre tekste – veral Afrikaanse tekste. Die betrokke beeld (hierbo), wat ek in hierdie blog wil bespreek, kan ook geïnterpreteer word aan die hand van Jonathan Culler se bewering dat om te lees, beteken om ʼn teks binne ʼn diskursiewe ruimte te plaas waar dit ʼn bepaalde verhouding verkry met ander tekste wat in dié ruimte bestaan, asook met die kodes waarvolgens betekenis aan dié tekste toegeken word. Evette beeld hierdie saambestaan en gesprek van tekste met mekaar uit deur die besonder kragtige metafoor van die venster van waaruit ʼn blik op ander tekste verskaf word. Die venster raam ook die uitsig, met ander woorde die teks waarna “gekyk” word, word geraam (“frame”). Dit beteken dat die geraamde teks selektief gelees kan word deur dit binne ʼn bepaalde politieke, sosiale, etiese of ander raamwerk te lees. Evette se beeld is sodanig gemaak dat tekste vanuit verskillende perspektiewe deur die venster beskou kan word – met ander woorde verskillende tekste kan “geraamde” tekste wees, terwyl dit vanuit ʼn ander perspektief die teks kan wees vanwaar “gekyk” word. Hierdie konsep stem natuurlik ooreen met Julia Kristeva se insig dat intertekste nuwe betekenis tot mekaar toevoeg en dat sowel die interteks as die “sekondêre teks” se betekenis nooit weer dieselfde sal wees nie.
Op die beeld Intertekstualiteit verskyn 5 poëtiese tekste ingegrif op tablette wat die bladsye van ʼn boek of die mure van ʼn huis of selfs die kleitablette waarop in antieke tye geskryf is, kan verteenwoordig: Eugène Marais se Die vaal koesterjie, Abraham Fouché se Lied van Khoib en Khois, Marlise joubert se Ballade vir die minnars, W.B. Yeats se The song of wandering Aengus en ʼn spreuk van Rumi. Wat hierdie uiteenlopende tekste gemeen het, is die liefde. Marais en Fouché se tekste betrek persone uit die Khoi en die San-gemeenskappe van Suid-Afrika. Bowendien maak albei gewag van die leeu-metafoor wat bomenslike krag verteenwoordig. In E.N. Marais se Dwaalstories verskyn die poëtiese verhaal Die vaal koestertjie. Dit handel oor die klein meisie Nampti wat ʼn vaal koestertjie in die veld beskerm. Die koesterjie help op haar beurt vir Nampti om bo-menslike mag te bekom deur middel waarvan sy ʼn begeerlike man se liefde wen. Die verhaal as sodanig is, ten spyte van die eenvoudige verloop, besonder meerduidig, selfs “duister” en moeilik om te interpreteer vir mense wat nie die sosiale en spitituele kodes van die San ken nie. Binne die verhaal kom twee gedigte voor. Die eerste is die lied van Nampti en die tweede die lied van die vaal koestertjie:
Intertekstualiteit
Gampta, my vaal sussie!
Al wat ek in die wêreld het
Buiten my ou ouma.
As jy bo in die lug sing,
Kan jy al die wonderlike dinge sien:
Waar die hasie wegkruip
En die steenbokkie sy lêplek maak.
En die meisies kan jou nie raak nie,
Want jy is sterker as almal,
Al is jy swakker as ek.
Selfs die bergleeu wat ons bang maak
As hy snags brul,
Kan jou nie raak nie.
Ek sal jou oppas, my sussie,
Tot al jou kleintjies groot is.
**
My vaal sussie Nampti,
Ek sien jou!
Ek sal jou ʼn groot ding vertel:
Vannag toe die Volstruiswyfie
Met haar kleintjies wegsak,
Het die bergleeu, wat julle bang maak,
Die gifstel in die fontein afgetrap.
En hy lê dood in die groot ghwarriebos.
Die een wat sy baardhaar onder die vel steek,
Word ʼn leeu, solank die Volstruiswyfie in
Die groot veld met haar kleintjies wei.
Abrahan Fouché se gedig betrek ook die bonatuurlike mag van die leeu en die simboliese nagtelike ruimte soos in die verhaal van die vaal koesterjie. Dit is eweneens die verhaal van twee geliefdes wat uiteindelik (soos in die verhaal Die vaal koesterjie) gelukkig saamleef – ʼn verhaal waarin sterk spore van die sprokie teenwoordig is. Ten spyte van dié ooreenkomste, wat waarskynlik slegs merkbaar is deur die saamlees van die tekste, is daar ook beduidende verskille tussen die twee gedigte, waarop in lengte uitgebrei sou kon word, maar wat vir die ingeligte leser redelik voor die hand liggend behoort te wees:
Lied van Khoib en Khois
.
Ons is twee leeus wat stukke
van die karkas laat lê
en ons is die nag
wat sy donker
oor die rante strooi
tussen die ligkolle
rinkhalsrooi
van die dag!
.
Ons is die vrou wat hier sing
en ons is die man wat dáár sê
dat daar stukke van die donker
in die dag rondlê!
.
Ons is vyf karwatsriempies
saamgevleg deurmekaar!
.
O my hartklop, ons is twee
soos die veldskoenblaar:
altyd één, diep gewortel
in die grond bymekaar.
.
Die ander twee gedigte betrek ʼn Westerse ruimte en daaruit spreek sieninge van die liefde soos dit in die westerse kanon ingebed is. Marlise Joubert se bekende gedig Ballade vir die minnaars is ʼn liefdesgedig geskryf vanuit die perspektief van die ouerwordende vrou:
Ballade Vir Die Minnaars
na ‘n voorbeeld van Yehuda Amichai
.
En ‘n man ontmoet ‘n vrou Iaat in sy lewe
Gehawend en dor soos die landerye
Weemoedig en wit soos die stiltes van siesta
.
En sy toon hom meteens haar honger mond
En sy toon hom meteens die skeure in haar hart
En sy gee hom al haar ure, verlate en verwond
.
En sy woon op die grond van haar skamel besittings
En die reën wat val begin daar in haar oë
En hy besluit om sag te wees
.
En sy ken die gesprek tussen tafeldoek en eetgerei
En die mes en die vurk van soveel jare
Maar langsaam neem hy die hef in die hand
.
En sy hare word lank soos verse, en sag, soos hare
En sy woorde ryg oor hare saam met stiltes en verlange
En vind gestalte in die uitroep van haar Iiggaam
.
En die vlamme van ‘n vuur flits oor hul gesigte
En hulle staan daar met hul rue na die strak verlede
En hy besluit om sag te wees
.
En hulle stap die gloed van somers blindelings binne
En die woorde word meer soos ‘n vallei met vrugte
En die ongeduld van seisoene verander hulle in minnaars
.
En hy sal haar elke dag daarna by die tafel laat sit
En hy sal haar met nuwe disse en eetgerei verlei
En die ligte van kers met adagio’s en jazz vermeng
.
En hulle sal nog daar wees as die najaar verkrummel
En hulle sal daar wees as die tyd verlore raak
En hulle sal daar wees as die linnedoek hulle skuifelend bedek
.
En sy sal die versugting van sy verse in die vlees toevou
En die mes en die vurk van jarelange saamwees
En hulle sal die woorde geniet wat brood geword het
Soos brood sal hulle mekaar bly eet en vermeerder
Want hy het besluit om sag te wees
.
Daarmee saam sou Yeats se gedig gelees kon word wat geskryf is vir ʼn onbereikbare geliefde – ʼn gedig vanuit die manlike perspektief aan ʼn vrou wat 5 keer sy huweliksaanbod van die hand gewys het omdat sy geweet het hy sou die huwelik nie kon volhou nie:
The song of wandering Aengus
.
I went out to the hazel wood,
Because a fire was in my head,
And cut and peeled a hazel wand,
And hooked a berry to a thread;
.
And when white moths were on the wing,
And moth-like stars were flickering out,
I dropped the berry in a stream
And caught a little silver trout.
.
When I had laid it on the floor
I went to blow the fire a-flame,
But something rustled on the floor,
And some one called me by my name:
It had become a glimmering girl
With apple blossom in her hair
Who called me by my name and ran
And faded through the brightening air.
.
Though I am old with wandering
Through hollow lands and hilly lands,
I will find out where she has gone,
And kiss her lips and take her hands;
And walk among long dappled grass,
And pluck till time and times are done
The silver apples of the moon,
The golden apples of the sun.
.
Hoewel die twee bogesiteerde gedigte beide vanuit ʼn perspektief wat ons rofweg as “Westers” kan klassifiseer geskryf is, verskil ook dié gedigte wêrelde van mekaar, ten spyte van die duidelike ooreenkomste, soos die honger na die geliefde wat die subteks van beide gedigte vorm. Die tema van magiese vormverandering waar die vis in die Yeats-gedig in ʼn meisie verander, hou weer verband met Die vaal koesterjie en die Lied van Khoib en Khois waarin mense in leeus verander … Beskou ons die vier gedigte wat aangehaal is, is die oorkoepelende ooreenkoms die liefde tussen man en vrou en die versugting dat dié aardse liefde tot aan die einde van die lewe intak sal bly. Daarteenoor staan die wysheidspreuk van Rumi met sy transendentale versugting. Die leser wat Rumi ken, sal weet dat sy poësie in die sfeer van spiritualiteit val en dat God die Geliefde is oor wie hy skryf. Dit is opvallend dat, hoewel die Rumi-spreuk nie direk na liefde verwys nie, daar – net soos by die ander vier gedigte – die implisiete versugting tot eenwording met die Geliefde is. Sy versugting om saam met die engele in die hemelse ruimte te verkeer, is ʼn versugting na God as die bron van dié liefde waaruit alle dinge ontstaan het. Dit kan gelees word as ʼn relativering van die ander vier liefdestekste wat op Evette se beeld uitgegrafeer word:
When I die I will soar with angels. When I die to the angels, what I shall become you cannot imagine.
.
Die ondersoek na verskillende (ander) vlakke van saambestaan (Barthes se “blend and crash”-vlakke!) kan ʼn interessante studie op sigself uitmaak. Wat egter belangrik is, is dat die kyker wat die tekste op die beeld Intertekstualiteit lees, met dié tekste in gesprek sal tree en ʼn eie “waarheid” daaruit sal puur.
