Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Dia!kwain en sy ma, die Ontongs, Antjie Krog en Rilke

Om hier te lande (in ons verbonde gesuide) voor te begin met kunstenaar – van skoon vroeg of van dekadent laat – hul instrument, en die onvryheid of die beperkings opgelȇ deur die sosiale omgewing. Enkele opmerkings. Hoe anders dan as om heel eerste na ‘n vers van ‘n verteenwoordiger van die finale geslag van /Xam-sprekende Boesmans uit die laat negentiende eeu te kyk. Die digter is Dia!kwain (ong. 1844-1876) soos weergegee deur Antjie Krog in Met woorde soos met kerse (2002):

.

.

die donderstorm (fragment)

.

ek lȇ op die grond en speel die ghoera

my ma word stil

sy sien ek hoor haar nie

my ma kom op die grond lȇ

ek lȇ en speel die ghoera

en toe doen die reёn dit

die reёn begin in ons oё skyn

en toe doen die reёn dit

die reёn maak ons oё toe

en verhelder dit met weerlig

ons oё is toe van donkerte

maar die reёn jaag lig deur ons oё

ons hoor die weerlig se knieё klap

en toe doen die reёn dit

ons oё is asof dit groen is

die reёn word helder terwyl ons oё groen is

die klip voor die hut sidder

my ma skreeu dat die reёn haar vel van haar lyf skeur

sy skreeu dat ek moet ophou

die reёn sál dit doen

sal ons doodmaak as ek aanhou op die ghoera speel

.

Die ma, en alles oppermagtigs wat haar skrede vir haarself en hare altyd rig!

Wat nog? In die waagmoedige – dink aan die rede vir en die geweld van Jakob se gestoei met die engel – afdeling “vier pogings in linguistiese sinaps-opsporing” van Antjie Krog se bundel Mede-wete (2014) (ook wel mooi beblum en bejoyce as mens aan “Man wat mal word” en aan Finnegans Wake herinner word) maak Krog die woord “oud-ontongend” staan. Sy plaas hierdie skynbare vreemdeling in “ABSTRAK 7” (p.117) waar ‘n essensialistiese kyk op die Afrikaanse letterkunde aangebied word, as een van die drie sleutelnosies van daardie abstrak, t.w.: “medeklinkermedepligtigheid   bobeenversitters-in-krimpende-taal oud-ontongend.” Is James Joyce se “an artificial tongue with a natural curl” dalk hier ter sprake? Maar ek hoef nie te lank hieroor te gewonder het nie.

“Your birthwrong was, to fall in with Plan, as our nationals should …” skryf Joyce in FW. En daarom, gedagtig aan Antjie Krog se transformasie-van-geboortefoute-aangevuurde A Change of Tongue (2003) (‘n boek wat reg voor in ‘n emblematiese verduideliking gebruik van Chomsky se teorie van ‘n grammatikale struktuur) het ek dus gedog dis waar mens werk moet maak om ‘n verklaring te kan kry. Kopkrap. Hoekom het Krog byvoorbeeld nie eerder die ont- voorvoegsel i.p.v. die on- geskryf nie? Dog ‘n ander se kop, my krap ten spyt, het egter beter gewerk, want die naam van DF Malherbe se gedig “Jakob Ontong” (in Somerdae, 1928) het opgekom in ‘n resensie van Mede-wete. Op 3 Desember 2014 is lesers van LitNet deur Helize van Vuuren ingelig dat “oud-ontongend” verband hou met Malherbe se Faustiaanse ballade oor ‘n plaaswerker se liefdesteleurstelling, die kousale wens om wraak, en ‘n daaropvolgende pakt met die duiwel (“one world burrowing on another” om Joyce weer eens by te haal) ter versekering dat die doelwit bereik sal word, nl. om die ontroue vrou liederlik onguur te straf. Sy staan juis reeds aan die begin van die ballade op trou met, na Jakob Ontong se opinie, die minderwaardige Willem Skeeloog.

Vanaf Desember 2014 is dit nou al tien maande later. Oktober. U dink dalk ek probeer die ou koeie van laas jaar se sloot weer perdfris op die been kry agter maskers van maskers. Leipoldt se lachenalias blom nou ook waar hulle nog kan. Wat nog?

Anders as ‘n verdere twee, onder andere, vereensaamde (musiekmaker) kunstenaars – veral weens gebrek aan begrip jeens hulle skeppende werk – in ons letterkunde, nl. Leipoldt se “halfpad mal” figuur in “Op my ou ramkietjie” (1923) en WEG Louw se verlate skaapwagter, “Ou Flenterkatiera (1934) met sy konsertina, is Malherbe se kitaarspeler, Jakob Ontong, daarop uit om d.m.v. sy kuns weerwraak te pleeg en sy eertydse geliefde se geluk te ondermyn met sy nuutverkrege besondere vermoё met die kitaar:

.

Jakob Ontong, moeg van maaiwerk

heeldag op die hawerland,

slinger-sukkel na die hoogte

stokalleen deur stof en sand –

met die erfstuk van sy tata,

blinkgevryfde ou kitaar (…)

Gou maak, gou maak, want om twaalfuur

moet hy op die kruispad staan (…)

Daar wag Damoen, meester-speler,

om die vingers lomp en traag

met een kunsles reg te tower

dat die snaarwerk juig en klaag.

.

Aanvanklik, in die gedig wat oor 33 vierreёlige strofes heen uitgestrek is, beskryf Malherbe Ontong se sukkelende spel met behulp van klanknabootsing waarin die sillabes van sy eie (minderwaardige) van voorkom:

.

Ontong-toengtong-tongtoeng-tongtong!

simpel nog van klein-herhaal

.

Dit wil sȇ sy ontoereikende spel is, soos wat Antjie Krog dit stel, “ontongend.” Maar na die ontmoeting met Damoen by die kruispad (‘n tradisionele plek in die folklore van bv. Europa, Indiё, Japan en die Amerikas, waar demone, bose geeste, kabouters, hekse en feetjies aangetref kon word, en waar geen regskape mens ooit gaan rondlȇ het nie) hoor die leser iets heel anders, nuuts en sterkers, en besef jy watter transformasie tot stand gebring is in die “oud-ontongend(-e)” kitaarspeler:

Doemeroem-doemeroem! bind die akkoorde

(…)

Doemeroem! dreun dit oor die vlakte

.

Die volgende aand by die bruilof beїndruk Jakob Ontong almal met sy kitaar en sy sang, en as hy so teen middernag die bruid met onder meer die volgende verwens, val sy net daar flou neer:

En verniet jou diep verlangste

om jou skuldverwyt te ontkom,

tot jy in jou donker angste

soebat dat die dood mag kom.

.

Antjie Krog het dus self gevorder ná 1994 se kruispad, van ‘n Afrikaanse “ontongende” digter volgens haar eie oordeel tot by die huidige “doemeroemende” een van Mede-wete. Wel, soos Joyce geskryf het: “So mag this sybilette be our shibboleth that we may syllable her well.” O Antjie in Oktober 2015! O Pablo in Januarie 1973!

Wat mens egter nie uit die gedig “Jakob Ontong” agterkom nie, is dat ‘n naamgenoot (was dit maar naamgenot!) van hom (van wie Jakob en sy pa moontlik hul musiekgene geёrf het) die slaaf Ontong van Boegies, “oud na gissing vijftig jaaren,” omtrent honderd jaar voor DF Malherbe se geboorte (1881) in Kaapstad gevonnis is, op 6 Mei 1779, tot die volgende straf: “omme ter ordinaire justitie plaats gebragt te werden, aldaar den scherpregter overgeleevert, met de strop om de hals onder de galg ten pronk gesteld, voorts aan een paal gebonden, met roeden op de bloote rugge strengelijk gegeeselt, daarop gebrandmerkt en vervolgens in de ketting geklonken zijnde, daarin den tijd zijn ’s leevens op Robben Eijland aan ‘s edele Compagnies gemeene werken te arbeijden” (Worden en Groenewald se Trials of Slavery: Selected Documents Concerning Slaves from the Criminal Records of the Council of Justice at the Cape of Good Hope, 1705-1794, p.502. Die boek is in 2005 gepubliseer, nadat dit in die Paarl gedruk en gebind is – dieselfde plek waar Malherbe gebore is en ook naby die plaas waar Ontong van Boegies in die Drakenstein “in de Salomons Valleij,” aangehou is as lyfeiene en sy slawewerk moes verrig alvorens hy in hegtenis eers na Stellenbosch se landdros geneem is en vandaar na Kaapstad vir die vonnisoplegging. Toe die eiland).

Die naam “Boegies” dui die Indonesiese eiland Sulawesi (of Celebes) aan, waar die Boeginese vandag steeds ‘n belangrike etniese groep is. Die pleknaam Macassar kom van daar af, aan Kapenaars bekend as die naam van ‘n strandstortoord aan die Valsbaaise kus by die mond van die Eersterivier. In Marlene van Niekerk se bundel Kaar (2013) noem die digter dat haar vers “poets van ons vaderland unite” geskryf is n.a.v. “die twee polisievroue Princess Benjamin en Sweetness Pikini wat dagga uit hulle eie polisiestasie gesteel het in Macassar.” Die VOC het destyds gereeld ontvoerde mans en vroue van Sulawesi na die Kaap gestuur om as slawe verkoop te word.

Waarvoor die vonnis hierbo? ‘n Slaaf was tog ‘n waardevolle ekonomiese eenheid vir die eienaar, hetsy nou in 500 vC toe die slawe die siergroewe in Atheense suile moes maak, of die harp moes speel soos Menander se slawe-meisie, of, in die eerste eeu v.C. toe 40% van Rome se halfmiljoen inwoners slawe was, of tydens die sewentiende eeu, Lodewyk XIV se Moorse galeislawe, of Moulei-Ismael se Christenslawe wat Moorse paleise in Noord-Afrika moes bou, of Johannes Nieuwout in die laat agtiende eeu se slawe wat op sy wynplaas in die Drakenstein-distrik moes arbei.

Op 11 Maart 1779 het Johannes Nieuwout van sy plaas in die Drakenstein sy slaaf, Ontong van Boegies, aan landdros OG de Wet van Stellenbosch oorgelewer, omdat die slaaf aggressief geraak na ‘n teregwysing in die wingerd terwyl ‘n (wit) kneg (in die rol van ‘n tipe plaasvoorman) en Ontong en nog ‘n slaaf, Adonis van die Kaap, druiwe geoes het en toe in ‘n woedebui vir Nieuwout en die kneg met ‘n mes gedreig het. Ontong het ook vir die kneg en Nieuwout uitgeskel as moervreters en hoerkinders (in teenstelling met Nieuwout se taalgebruik in sy beёdigde verklaring, want hy het vir Ontong gevra: “Oude rakker [d.w.s. deugniet] waarom luijstert gij niet”)? Die slaaf Adonis het saam met sy eienaar voor landdros De Wet teen Ontong getuig. Die saak het op 29 Maart 1779 voor die Raad van Justisie gekom, en op 6 Mei is Ontong van Boegies gevonnis, “ende geёxecuteerd den 15e daaraanvolgende.”

Maar ook op 6 Mei het die slaaf Adonis (wie se jare bloot as “van competenten ouderdom” aangedui word, dus jonk maar nie meer ‘n kind nie) op sy eie by landdros De Wet te Stellenbosch opgedaag met ‘n nuwe verklaring. Nieuwout het hom gedwing om teen Ontong te getuig. Ontong het in der waarheid nie sy eienaar uitgeskel of met ‘n mes gedreig nie, maar hy het gedreig om sy eie keel af te sny, waarna hy deur die kneg met ‘n stok platgeslaan is.

De Wet het vir Nieuwout na Stellenbosch laat kom en op 8 Mei 1779, in sy lyfheer se teenwoordigheid, het Adonis uiteindelik erken dat hy tog nie deur Nieuwout gedwing was om teen Ontong te getuig nie. Maar Adonis het hierna by die landdros gepleit “om van zijn lijfheer ontslagen te mogen worden” aangesien hy reeds besluit het om te ontsnap en ter voorbereiding van sy vryheid die volgende items tussen die Paarl en Stellenbosch weggesteek het: ‘n bietjie geld, ‘n paar kledingstukke, ‘n assegaai en ‘n viool.

Die versoek is glad nie ernstig opgeneem nie. Adonis is deur De Wet “alhier ter drostdije domesticq worde afgestraft en aan zijn lijfheer terug geleverd.”

Ek kan sweer dat Ontong van Boegies ‘n kind of twee in die wȇreld (die Kaapse wȇreld) gebring het – die verbitterde biologiese pa? voordat hy as vyftigjarige na Robbeneiland gestuur is, en dat daardie viool wat Adonis van die Kaap veilig weggebȇre het buite bereik van Nieuwout, in werklikheid aan Ontong van Boegies self behoort het. Maar was hy nog Ontong sonder sy viool? Hoe beskryf Rilke nou weer vir Orpheus met sy lier terwyl hy uitstap na die bo-wȇreld met Eurudike se onhoorbare voetstappe nog al agter hom aan?

.

… the slender man in the blue cloak –

… looking straight ahead.

In large, greedy, unchewed bites his walk

devoured the path; his hands hung at his sides,

tight and heavy, out of the falling folds,

no longer conscious of the delicate lyre

which had grown into his left arm, like a slip

of roses grafted onto an olive tree.

.

Wat ‘n verhouding is dit nie soos wat Rilke dit wéét nie!

Dit was egter wel moontlik vir DF Malherbe ongeveer 140 jaar na 1779 om oor Jakob Ontong te kon skryf, en vir Antjie Krog om in 2014 ‘n plaaslike literȇre model te benut vir die identifikasie van haar eie posisie.

Wie kan regtig pa staan vir wat binne, of buite, ‘n hegemoniese verband aangaan?

En laastens, ter wat nog, ‘n gedogte van James Joyce: “Mynfadher was a boer constructor and Hoy was a lexical student.”

 

 

Verlede Dinsdagoggend sit en eet ek ’n babelas-ontbyt in McDonald’s se rookarea in Merrimanstraat. Die twee potplante in die hoek is power. Die asblik loop oor van die papiersakke en burgerboksies van gisteraand se dronk studente. Ek rook ’n sigaret, teug aan my aangemaakte Coke. ’n Oom met ’n asem kom sit oorkant my, vra vir ’n sigaret.

Hy’s John Driffie de Klerk. “Aangename kennis, Oom.” Ek steek vir hom ’n Marlboro aan. Hy was vir dekades lank ’n lugmagoffisier – ook gedurende die bosoorlog. Hy vertel van een van sy vriende wat nie laag genoeg gehurk het nie en stukkend geskiet is. Daar is swaar halfmane onder sy oë en sy bril sit skeef. “Ons het seker van die begin af geweet dat dit futiel was,” sê hy, “maar wat kon ons maak? Ek het ook mense geskiet.”

Antjie Krog se Met woorde soos met kerse lê oop voor my. Ek was besig om //Kabbo se gedig “boesman-voorgevoelgens” te lees voor Oom John by my kom sit het:

boesman-voorgevoelens
//Kabbo

die boesman se alfabet is geskryf in sy lyf
die letters praat en roer
die letters beweeg die boesman se liggaam
hy beveel al die ander om stil te bly
hy self is absoluut volkome stil
dan voel hy sy liggaam saggies aan die binnekant klop
’n droom praat vals
’n droom kan jou mislei
maar die voorgevoel is dit wat die waarheid praat
die kloppende gewaarwording sê: iemand is aan die kom

veral die geklop in ’n wond
as jy loop en die wond begin klop
kan jy die kinders stuur om te gaan kyk
Oupa is in die voetpad op pad na jou toe
dit voel jy in die wond
die wond sê dit aan jou

of as jou ribbes begin klop
dan vat jy jou pyle
want jy voel die swart haartjies op die springbok se ribbes
as jy Brinkkop uitklim
kyk goed tussen die bome
en die groen spruitjies
want die springbok het jy reeds met jou lyf gesien
dan voel jy hoe bloed by jou dye en kuite afloop
asof jy reeds die springbok op jou rug dra
asof die springbok reeds langs you dye af bloei

daarom wag ek altyd stilweg vir die woorde van my lyf
ek voel in my voete
hoe diere om die hut snuffel
ek voel aan my skedel as ons die horings van die hartebees afkap
ek kry ’n gevoelente van my voorkop af al met die neus langs
soos die donker vlek na die springbok se snoet
ek voel my oë uitswel soos die vlekke om die springbok se oë
as ek iets voel kriewel soos vlooie
weet ek my lyf het ’n volstruis gesien

ons lê voor die hut
ons lê teen die uitgestrekte Brinkkopberge
dit lyk asof ons slaap
asof ons dut
maar ons lees ons liggame
ons voel alles wat op die pleine beweeg wat verby die hutte trek
die holtes agter ons knieë kry ’n gevoel
en dan wag ons
en dan kom al die dinge na ons toe

© Uit Met woorde soos met kerse, 2001. Vertaal deur Antjie Krog.

“She’s a remarkable woman, that one,” sê hy terwyl hy deur die boek blaai. “Sy’t lekker kak gemaak in die seventies. Ek onthou toe sy gedebuteer het. Die opskrifte in die koerante. Min mense probeer soos sy om te verstaan wat aangaan in hierdie fokop van ’n land.” Ek probeer om sy liggaam te lees. Sy vingers is dik en hard. Hy’t ’n paar dae laas geskeer. Ek voel hoe ek saam met hom oud word as ek in sy oë kyk. Ons rook tuimel die lug in.

Hy hou nie van Leipoldt en Cilliers nie – hulle is te antagonisties teenoor die Engelse, te patrioties, sê hy. Gee vir hom Uys Krige, Marais, Opperman. Hy vertel van ’n Krige-gedig wat hy in standerd 8 uit sy kop moes leer vir ’n mondelinge eksamen: “Plaashek”: “So ’n paar jaar gelede vra die dominee by die Kruiskerk vir my om ‘Plaashek’ by ’n verskeidenheidskonsert op te sê. En ek sê toe maar ja. Hy kondig my item aan: ‘Oom Driffie gaan vir ons ‘Die Plaashek’ van Uys Krige voordra.’

Ek klim op die verhoog: ‘Dominee,’ sê ek, ‘jy moet weet dat digters hulle titels versigtig kies. Dis nie die Plaashek nie. Geen lidwoord nie. Dis alle hekke, alle besluite, alle eindes en beginne.” Oom Driffie begin:

Plaashek
Uys Krige

Bloedrooi die alwyn langs
die slingerpad.
Dis of daar vonke uit
elk vuurpyl spat.
Maar niks, niks roer nie…net
’n luggie wat
skrams aan die ritselende grassate vat.

Daarbo die blou, blou lug,
daar onder die rivier
wat deur die boorde kronkel met
’n groen swier.
Niks stoor die yle swewende
Bergstilte hier.

Na al die jare maak ek weer
‘n plaashek oop.
Waar het my paaie
tog nie geloop
Om my hier by ’n hek te bring
van al my waan gestroop,
maar met my denke helder
en in my hart die hoop?

Die hek staan in die skad’wee van
’n kremetart.
Die stilte in my’s volkome met
Niks troebels, niks verward.
Ek lig die knop…Ek maak
’n hek oop in my hart.

Die bekende woorde val oor sy geelgevlekte baard soos water. Hy is skielik weer in Calvinia en vyf jaar oud, sê hy. Hy en sy pa is saam uit op die bakkie om die skape te gaan haal.

Sy tande is geslyt en hy spot oor sy Klipdrift-gewoontes en die Dros. “Dis waar jy my gaan gaan kry as jy wonder waar ek is,” sê hy. En as hy nie daar is nie, is hy buite. Hy kon nog nooit in ’n kantoor werk nie – engtevrees. Daarom dat hy nou ’n bosbouer is: “Ek sou mal geraak het as ek na die lugmag by die huis gaan rondsit het. Ek het immers studeer om ’n bosbouer te word.”

Sy prof. het op universiteit vir hom gesê dat hy nooit sal ryk wees as hy in die bosboubedryf ingaan nie, maar dat hy elke dag liters vol skoon lug sou kon inasem. “Dit was die deal-clincher. Dit is ook wat maak dat ek vandag, na 30 jaar in die lugmag, weer tussen bome werk.”

“En as dit reën,” sê hy, “gaan sit ek in die JS Marais biblioteek en lees. Ek ken elke jota en tittel van elke boek oor John F. Kennedy wat daar is,” sê hy. “As die reën ophou, gaan ek terug bos toe.” Sy hande is grawe, sy plooie lê soos uitgekerfde letters teen die stam van sy gesig. Hy dra ’n groen pet met die nuwe Suid-Afrikaanse vlag op om sy bles te versteek. “Ons het nie van beter geweet nie,” sê hy. “Ons het geweet Suidwes sou Namibië word, ons het geweet ’n geskietery sou niks help nie, maar ons was lief vir ons mense.” ’n Droom kan jou mislei, Oom, wil ek sê. ’n Droom praat so maklik vals. Maar hy weet dit lankal reeds.