Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Tussen die abjekte en die eteriese, ’n Keur uit die poësie van Michel Houellebecq. Vertaler: H.J. Pieterse; Protea Boekhuis, 2018

Resensie: CP Naudé

Hellebek se windmeulens draai nou ook in Afrikaans

1. INLEIDEND

Voor ek kom by waarom hierdie vertalings beskou behoort te word as ’n piek in die Afrikaanse vertaalkuns, sowel as ’n merkwaardige oomblik in die Suid-Afrikaanse literêre belewenis as geheel, wil ek ’n paar swakpunte (volgens my) daarvan uitlig. Dan kan ek aanstap na waarom dit as ’n prestasie beskou behoort te word.

Vooraf: Die versameling beslaan 286 bladsye, die Frans op die linkerkantse en die Afrikaans op die regterkantse bladsy. Meeste van die gedigte is een bladsy of onder twee bladsye lank. Die keur is gemaak uit vier bundels van hierdie Franse digter, wat ook ’n bekende romansier is. Soos met die digter H.J. Pieterse se vorige bundel vertalings, Duino-Elegieë, van Rainer Maria Rilke (2007, Protea Boekhuis), uit Duits, word die vertalings vergesel van ’n uitgebreide inleiding. Die Inleiding tot Houellebecq se gedigte is besonder nuttig en samevattend en bevat ’n biografie, met noodsaaklike sowel as grillige feite oor hierdie eksentrieke pessimistiese outeur, en ’n oorsig van vertalings van Houellebecq se gedigte deur ander gedoen, meestal na Engels, en oor die gepaardgaande vertaalteorieë wat daar in die spel was. Dit gee ruim erkenning aan die werk van Catherine du Toit, vertaalkundige van Stellenbosch Universiteit, wat ook al hierdie Franse outeur saam met haar studente vertaal het (Tagtig gedigte en twee essays, Hond uitgewers, 2012). Van spesifieke belang in die Inleiding is die afdeling “Die vertaling van Houellebecq se poësie in Germaanse tale”. Hierop kom ek terug. Die vertalings van Rilke is baie belangrik. Alle vertalings van hierdie seminale moderne meester kan as ’n soort volwassewordingsrite vir enige letterkunde, ook Engels, beskou word. Sonder hierdie vertalings sou Afrikaans gewoon minder van ’n aansien gehad het as ’n moderne letterkunde. Dis van net so ’n groot belang as byvoorbeeld Uys Krige se vertaling van Twaalfde Nag van Shakespeare, laasgenoemde binne die verband van die voormoderne/vroegmoderne Europese letterkunde wat in Afrikaans sodoende sterker verteenwoordiging gekry het.

En nou, met die toevoeging van Houellebecq se gedigte, kom ’n eksentrieke stem uit die postmoderne Europese digkuns, en een wat juis tekenend is van die verwarde, verwarrende, uiters atletiese, vaardige en multidimensionele laatmoderne fase van die poësie, ook tuis in Afrikaanse vertaling. Hiermee wil ek nie die verbysterende veelsydigheid en veelkantigheid van die postmoderne digkuns in ’n enkelvormige jakkie, genaamd Houellebecq, toedraai nie. Hoewel daar strukturele aspekte van die postmoderne digkuns is wat by uitstek in Houellebecq se werk registreer, gebeur dit in die terme van sy eie subjektiewe keuses en houdings. Houellebecq neem pessimisme en swartgalligheid tot nuwe hoogtes, meestal nie sonder subtiele grade van humor en patos nie. Maar pessimisme is sy persoonlike keuse, nie die enigste of belangrikste keuse wat aangetref kan word in die postmoderne digkunste nie. Terloops, hierdie digter sou nie goed geaard het in die ideologies gelaaide omgewing van die huidige Suid-Afrika nie. Hy is ’n beeldstormer par excellence. Baie plaaslike batterye sou oornag ekstra suur op gekry het. Houellebecq is ’n pissende nagloper. En sy lewe sou nié in Suid-Afrika veilig gewees het nie, net so min soos wat die beginsel van vryheid van spraak hier heeltemal veilig is wat op geleentheid in ’n hofsaak in Frankryk teen Houellebecq, in sy guns uitgeval het.

2. OOR DIE VERTALING UIT ’N ROMAANSE TAAL NA AFRIKAANS

Wat die Rilke-vertalings in Afrikaans so sterk gemaak het, is dat Pieterse die Germaanse affiniteite tussen die brontaal Duits en Afrikaans baie goed benut het. Een van die uitdagings, sou ek reken, wanneer dit kom by vertaal uit Romaanse tale soos Spaans en Frans, is om woorde wat ’n Latynse basis het reg te skat, die toon daarvan, byvoorbeeld, en die gebruiksfrekwensie van woorde. Baie woorde in Duits en Afrikaans wat ’n Latyns-afgeleide vorm het, het ook sinonieme wat Germaans in vorm is. Dit kan te maklik word om te kies vir die Latynse woordvorm. Dikwels is dit die Germaanse vorm wat die regte toon en gebruiksfrekwensie in Afrikaans of Duits het en nie die Latynse vorm nie, wat dan ’n veel nouer en spesifieke gebruiksbetekenis het. Dit gaan hier oor taalgevoel. Ek voel Pieterse kon soms met groter welslae meer dikwels die Germaanse vorm gebruik het, hoewel hierdie sakie wel uitgestryk raak soos wat die bundel vorder. Die latere verse se prosodie is dikwels vryer en laat sodoende meer ruimte vir keuses vir die vertaler. Presies dieselfde fout word soms begaan wanneer vertalers uit Engels, soos byvoorbeeld Gabriel Garcia Marquez, vertaal. Hulle vertaal woorde wat Latynse vorme in die Spaans het na die Latynse ekwivalent in Engels. Die Engelse sinne kry dan ’n stywe gevoel en verloor hul alledaagsheid en spreektaalgevoel. Wat Pieterse bystaan is die ondergrawende houdings van Houellebecq, wat enige styfheid onmiddellik verwater. Daar moet ook in gedagte gehou word dat Houellebecq soms ’n pseudo-hoogdrawende toon nastrewe as deel van sy siniese strooptog, en die vertaler kan nie altyd vir die spreektaalterm kies nie.

Dis veral in die titel van die versameling, sowel as die bundels waaruit vertaal is, wat ek ruimte sien vir die Germaanse eweknievorms. Die titel van hierdie boek klink lomp en onritmies. Maar miskien voel ander lesers hieroor anders. ’n Omskrywing sou beter bemarkingswaarde gehad het. Wat van: Ellendigheid en die onbevatlike, of Verstotenheid en die hemelse. Of die iets dergeliks? Natuurlik gaan iets verlore maar die paradoksale aard van die beelding, en die humor van die werk, slaan dan meer opsigtelik deur. Configuration du dernier rivage (een van die bundeltitels waaruit die gedigte kom) word vertaal as “Die konfigurasies van die laaste oewer”. Titels moet onmiddelliker toeganklik wees. Ek sou iets soos “Stand van die laaste oewer” of “Kontoere van die laaste oewer” of “die woord “kronkelings” verkies het. Hierdie is myns insiens insinkings. En tog raak dit nie eintlik die oorkoepelende waarde en trefkrag van die bundel nie. Die gedigte in vertaling oorrompel en sleur mee. Jy word uitasem gelaat deur ’n meedoënlose, stygende en dalende skouspel van selfveragting en huilende skoonheid soos selde nog in Afrikaans gesien is nie. Houellebecq en sy vertaler is meesters van die beeldende gedig, Pieterse opvallend so binne epiese verband en Houellebecq opvallend so binne reël- en strofeverband. Dis die poëtiese beeld wat in die eerste plek met hierdie bundel vereer word, die beeld as afgod én god. Die beeld as ontspoorder én verlosser. Die beeld as laaste woord én hergeboorte.

Die vertaler kon meer dikwels die historiese teenwoordige tyd ingespan het. Maar ook dit word uitgestryk soos die bundel vorder, miskien omdat Houellebecq in sy latere werk meer dikwels die teenswoordige tydsvorm inspan. En die eindredigeerder(s) kon meer bedag gewees het op die oortollige woordjie of twee in reëls hier en daar.

Die gebruik van reëls wat begin met hoofletters is bevraagtekenbaar binne die Afrikaanse konteks. Die vertaler voer in sy Inleiding aan dat dit die manier is wat Houellebecq dit doen, en dit is waar. Maar die gebruik het ’n historiese aanloop as konvensie nodig, iets wat dit in beide Engels as in Frans hét. Dit roep in dié tale allerlei historiese literêre konvensies op, en die opblaas van daardie konvensies. Dit roep enersyds die literêre herinnering van ’n historiese gebruik op, en andersyds sinjaleer dit die behoefte by die digter om iets nuut te maak met die oorgelewerde formaliteit. Nie een van hierdie dinge word genoegsaam opgeroep as die konvensie binne Afrikaans geaktiveer word nie, weens die feit dat dit histories in Afrikaans ’n dun gebruik was. Afrikaans se gebruike is meer onlangs gevestig. Die memorie bestaan dus nie in hierdie letterkunde om die paradoksale konnotasies van formeelheid en verval/wegkalwing op te roep nie, soos dit gebeur in die Franse gedigte van Houellebecq waar hy reëls met hoofletters begin. By Peter Blum, wat deur Pieterse verwys word onder meer in verband met Houellebecq se romantiek, kry jy die gebruik by sy vertalings van Baudelaire se gedigte in Steenbok tot Poolsee. Wat Blum se eie gedigte betref, is daar ’n weifelende en skrapse benadering tot dié konvensie. Die gebruik kom in Afrikaans hinderlik oor in hedendaagse gedigte. As jy Blum se vertalings van Baudelaire lees is die konvensie heeltemal binne sy historiese konteks geaktiveer en baie treffend. Die gebruik van die konvensie in sekere bundels van Ronelda Kamfer doen ondanks die gehalte van die verse gewoon aan as ’n nabootsing van Amerikaanse poëtiese gebruike, en weereens: in die Amerikaanse konteks aktiveer dit bepaalde historiese formele konnotasies, soos in die gedigte van Charles Bukowski, wat óók ’n paradoks van formaliteit en ondermyning daarmee wil aktiveer.

Hier en daar is daar woordkeuses van die vertaler wat die verkeerde konnotasies loswikkel. Op bl. 71 word die Frans “ma biche” as “my bokkie” vertaal, in verwysing na ’n bejaarde dame. Dit moes eerder “my diertjie” gewees het, want na my voeling pas die woord “bokkie” in Afrikaans tussen generasiegenote. Die vertaling op bl. 255 van “d’un petit vieux” is “’n klein ou mannetjie”. Ek wonder of  “ʼn klein grysaard” of iets dergeliks nie beter sou gepas het nie.  Daar is nog sulke gevalle wat ek sou kon uitlig.

In sy geheel gesien, egter, is hierdie versamelbundel werklik iets wonderliks om te ervaar en is hierdie besware bykans onbenullig.

Soos die Inleiding dit stel, is die gedigte ’n mengsel van vormvaste verse, vrye verse en prosagedigte. Die naas mekaar stelling van hierdie relatiewe onderskeidings en die vertaling van voorbeelde daarvan in Afrikaans, verhelder die onderskeidings. Die latere gedigte is vryer en meer prosa-agtig, en die beste vertalings kom ook uit hierdie laaste bundels. Dis egter duidelik dat “vormvas” en “vry” by Houellebecq relatiewe betekenisse op ’n glyskaal is. In die problematisering van hierdie onderwerp alleen, is hierdie publikasie ’n betekenisvolle bydrae. In die letterkunde van vandag vind die aansluitingspunte tussen die poësie as vorm en die prosa as vorm plaas op verskillende nate tussen die genres. Die naat wat Houellebecq en Pieterse onderhandel, problematiseer poëtiese elemente soos ritme en klank. Daar bestaan ander onderhandelings wat ánder oorgelewerde elemente problematiseer, soos byvoorbeeld die voorkoms van die reël. En die taal waarin geskryf word, gaan ook ʼn invloed hê op watter elemente die moeite werd is om te onderhandel. Onlangser Afrikaanse bundels wat die grense tussen digkuns en prosa op verskillende wyses benader is Kaar (Marlene van Niekerk), Die afwesigheid van berge (Louis Esterhuizen) en Nathan Trantraal se twee bundels.

Die registers van Houellebecq se gedigte kan dalk beskryf word as ’n mengsel van Baudelaire en Remco Campert, die dood-melankolie vermeng met intense huishoudelikheid. Hierdie twee fasette word soms in die eerste reëls van gedigte gelyktydig aan die orde gestel, en die effek is baie humoristies. Byvoorbeeld, “die dood is swaar vir skatryk ou dames”, of “Ek het kort na my geboorte reeds bejaard gevoel”, “Daar is iets dood diep in my”, of andersins verbind deur begin en einde van die gedig. Kan jy Baudelaire in die agtergrond hoor? Op bl. 135 is die eerste reël: “Wanneer sy my gesien het, het sy haar bekken uitgestoot” en die gedig eindig met: “Sy was op pad na die dood en sy was tydloos”. Die romantiek (in die breë sin van die woord – tragiek, donkerte en onderstroom – en die liefde is voorop in Pieterse se eie werk, byvoorbeeld in Die burg van hertog Bloubaard, en hierdie verbintenis met Houellebecq is van meet af aan vir die leser duidelik. Dis egter die element van roekelose opsturing van die klassieke elemente by Houellebecq wat, voorlopig gesien, ’n verskil tussen die twee digters aandui.

Aan die begin van Tussen die abjekte lyk die verbintenis met die platvloerse en die verganklikheid by Houellebecq absoluut, totdat jy agterkom dat daar ’n neurotiese en volgehoue balans is met metafisiese oogmerke net soos in sy boek Atomised (“Die klein partikels”). Die titellose gedig op bl. 97 (die meerderheid gedigte het nie titels nie) begin so: “Is dit waar dat in ’n plek anderkant die dood/ Iemand ons liefhet en op ons wag net soos ons is?” Dit eindig met ’n misterieuse, bykans mistieke beskrywing van iemand wat ’n beminde kan wees, of die Dood self: “’n Vorm sit gehurk agter die platespeler;/ Sy glimlag in die donker, want sy het die wêreld se tyd.” Uit hierdie reëls kry die leser ook ’n indruk van die subtiele registers wat saampraat en die meersinnigheid van reëls. Daar is niks meer huishoudelik as ’n platespeler nie, waarskynlik ’n draagbare een in die jare sewentig of tagtig. Dit kan ’n beminde wees wat daar sit, maar as dit die Dood is, weet die leser waarom sy soveel tyd het: want Sy ís die tyd. Die resonansie van die woord “platespeler” is vlymskerp en bring die “musiek van die sterre” tot in die woonkamer van ’n Paryse woonstel. En die tydsgebondenheid van platespelers, wat nie meer voorkom nie, verhoog die teenstrydigheid van tyd en tydloosheid. Met die eerste oogopslag vind die leser min tussen Houellebecq en Rilke wat oorvleuel, totdat reëls soos die aangehaalde passasie van naderby gelees word, en jy die engele van Rilke daarin sien, soos pas aangedui, hoewel die toonaard van Rilke se Duino-Elegieë nader is aan die digter-vertaler se eie gedigte in toonaard.

Die humor in Houellebecq se gedigte versag die ongenaakbare hardheid van die temas en die selfveragting. Vele van die enkele reëls is skreeusnaaks soos “My pa was ’n eenselwige, barbaarse doos”, of “Hulle [mense] is so pienk soos babas. Emosionele fiksie.” Ook in “My suster was bitter lelik op die ouderdom sewentien jaar’ (bl. 69). In laasgenoemde gedig kry die leser weer die bekoorlike vermenging van vergesig en onuitstaanbare ondermaanse tragiek, wanneer die “lelike suster” wat vermoedelik selfmoord probeer pleeg het, ’n dorpie aan die anderkant van hierdie lewe “sien”, iets soos die hemel, en nou soontoe wil gaan. (Houellebecq se gróót windmeul is die Christelike idee dat elke mens spesiaal staan in die Skepping, en dit word deurgaans bestorm. Die idee van absolute gelykheid tussen sel en lewensvorm, tussen klip en gees, wat na Nietzsche terug herlei kan word, is in hierdie gedigte van toepassing.) ’n Mens sou dink die temas van eensaamheid en reddelose afsluiting tussen mens en mens word saai op die duur, maar die beeldende krag van die digter is telkens opnuut transformerend en hernuwend. ’n Mens kan nie ophou om die bladsye om te blaai nie en elke keer as jy dink die verstotenheid van die verteller en die versletenheid van die Westerse beskawing is nou uitgeput, kom hy vorendag met ’n vars blik daarop.

Dit is die mitologiserende krag van Houellebecq se verse, onder die dekmantel van demitoligisering, beeldstormery en dekonstruksie, wat daaraan ’n fyn singende transendensie besorg. Hierdie verse lyk soos verdinglikte reguitspraak, maar daar is ’n vergeesteliking wat die leser in al die gedigte bekruip. Ek haal een redelik radikale (titellose) gedig in sy geheel aan (b.205):

Die kalmte van voorwerpe, om eerlik te wees, is vreemd,

’n Bietjie onvriendelik;

Die tyd verskeur ons en niks pla hulle nie,

Niks ontwortel hulle nie.

Hulle is die enigste getuies van ons ware verval,

Van ons voos kolle;

Hulle het die kleur aangeneem van ons stokou lyding,

Van ons banale siele.

Sonder verlossing, sonder vergifnis, en te veel soos dinge,

Wentel ons, lusteloos;

Niks kan hierdie stuurs koors stil nie,

Hierdie gevoel van verlies.

Geskep deur ons voorwerpe, gemaak na hul gelykenis,

Bestaan ons deur hulle.

Diep in ons binneste lê nogtans die herinnering

Dat ons eens gode was.

Houellebecq se tweede groot windmeul is die verbruikerskultuur, die belangrikste faset van die laatkapitalisme, en dit word in die gedigte voorgestel as ’n ontmenslikende, endgame-krag, subtiel in voorkoms en demonies in strewe.

*

HOUELLEBECQ SE BEELDE VAN NADERBY BESKOU

Ek wil eers kyk na Houellebecq se beelde binne reëlverband. Die eerste strofe op bl. 169 lui soos volg (en ek plaas die leser se aandag op reël 4):

Ek het weer die oefeningboeke gesien waarin ek dinge neergeskryf het

Oor differensiale en die lewe van slakke

In ’n hortende handskrif; lang prosafrases

Wat skaars meer sin maak as Etruskiese potte.

Op bl. 115, sien die tweede reël:

Roerlose oomblikke wat jy byna skuldig beleef

Klein sterftes, klein brandstapels;

Dit was omtrent tweeuur en die stad was hitsig,

Dit het gewemel van skouerlose toppies op kafeeterrasse

Wat buiten die vindingrykheid van die beelde opval, is die geskiedkundige omraming wat die beelde impliseer. Hierdie is ’n digkuns waarin die genivelleerde individu sentraal staan, maar nooit is hy sonder sy draggie geskiedenis nie. En die beelde word meestal in omringende reëls deur fyn woordkeuses versterk. “Skouerlose toppies” brei uit op die geïmpliseerde menseoffer in “brandstapels”.

In die laaste strofe van “Djerba ‘Die Soete’” (bl. 231) is ’n voorbeeld van ’n pragtige beeld wat op kontekstuele wyse ontsluit moet word:

Woelige rooimiere het my skadu genader,

Hulle is onder my vel in sonder om lyding te veroorsaak;

Ek het skielik verlang na ’n kalm, sagte lewe

Waar ’n mens deur my ongeskonde teenwoordigheid sou loop.

Ek wil nog ’n voorbeeld verskaf van Houellebecq se humor, wanneer dit nie net op beeldvlak nie maar ook op die vlak van situasie funksioneer, wanneer die situasie sélf die beeld word, op bl. 207:

Ek is saam met my seun met vakansie weg

Na ’n vreeslike treurige jeughostel […].

*

HOUELLEBECQ AS ‘FILOSOFIESE’ DIGTER

Houellebecq is by uitstek ’n filosofiese digter. En natuurlik kry ’n mens verskillende soorte filosofiese digters. Die benaderings binne die liriese digkuns tot die wêreld van die denke is legio. Die vraag kan tereg gevra word of enige goeie digter nie maar ’n filosofiese digter is nie, want die goeie gedig het met ’n omweg implikasies vir oor hoe ons aan die wêreld dink. Onvermydelik, binne Afrikaanse verband, kom die naam D.J. Opperman en sy waarskuwing teen “die gevare van die filosofie” vir die digkuns, ter sprake. Opperman het waarskynlik die subjektiewe aard van liriese mymerings in gedagte gehad, wat weliswaar deur die intersubjektiewe strewe van die filosofiese denk-aard ondergrawe en gekeurslyf kan word. Die liriese digkuns probeer subjektiewe ervaring tot op ’n spits dryf, die filosofie probeer gronde vasstel vir gemeenskaplike ervaring. Daar is ooglopend ’n botsing. Waar Opperman waarskynlik verkeerd was, is in sy te enge omskrywing van wat poëtikale konkretisering is. In die postmoderne digkuns het idees, en ook idees uit die filosofie, toenemend geldige objekte vir liriese benadering geword. En Opperman se eie poësie wemel van agterliggende Christelike en Platoniese idees. Is dit dan nie ook filosofie nie? Die netto effek van sy leerstelling was helaas om ’n bepaalde generasie digters wat deur sy hande gegaan het, heeltemal onvoorbereid te maak op een van die groot spronge van die digkuns wat op hande was, naamlik die idee as liriese objek. En tog het sy eie aanprysing van die poësie van Breyten Breytenbach getoon dat hy sy eie leerstelling bevraagteken. (Dit moet net ook genoem word, dat die pedagogie, waarin Opperman gestaan het, per definisie met oorvereenvoudigings werk.)

In die gedig op bl. 133 toon Houellebecq hoe hy die idee as objek konkretiseer. Hier is die laaste twee strofes van ’n vrye vers wat staan op die naat van ’n prosagedig:

Ek kon nog nooit daarin slaag om die kantates van Johan Sebastian Bach

uit te staan nie,

Die verspreiding tussen stilte en geraas is te volmaak

Ek het behoefte aan gille, aan bytende magma, aan ’n aanvallende atmosfeer

Wat die stilte van die nag kan verskeur.

Dit lyk of ons geslag die geheim

van volmaak ritmiese musiek herontdek het, en dus volmaakte

verveeldheid. Tussen lewe en musiek is daar skaars ’n verskil.

Deur niemand betaal nie, in diens van die mensdom,

gaan ek voort om een vir een my liriese vuurhoutjies te trek.

Gelukkig hou VIGS wag.

Houellebecq is in niks meer as in sy besinging van verlore onskuld nader aan die romantiek van Jean-Jacques Rousseau, een van die vaders van die Romantiek, wat geglo het die mens moet terugkeer na sy staat van onskuld. Maar verlore sal dit bly, kyk na bl. 169 se laaste strofe:

Ons laat die onskuld van die objektiewe blik agter,

Elke ding het sy prys wat vasgestel moet word

Menslike verhoudings verstrengel hul motiewe

Hoe meer ons deelneem, hoe meer is ons gevangenes;

Dan doof die flikkering uit. Kindwees is verby.

Houellebecq is waarskynlik ‘n neurotiese Rousseauaan. Sy posisie is dat die mens se toestand inherent tragies is, en dat ons onsself sal vernietig omdat ons weersprekings inherent is aan ons aard. Ons kan nie na onskuld terugkeer nie, maar kan die idee daarvan wel op die toekoms projekteer. So lui die eerste strofe van dieselfde gedig:

Ek kon nog nooit lang oomblikke van eenwording

met die natuur verduur nie,

Daar is te veel harwar en diere wat verbyseil

Ek hou van vestings wat ’n mens in die lug bou

Ek wil die ewigheid hê, of ten minste sy premisse.

Ek wil nog twee passasies jukstaponeer om hierdie punt te belig, waarin Houellebecq die teenstrydige strewe van die mens om minder dier te word deur middel van méér dier te wees, teken. Die gedig op bl.172 waaruit die bundeltitel kom, lui so:

Ek het oor die rivier gedryf

Naby die Italiaanse karnivore

In die oggend was die gras vars,

Ek het my gerig op die goeie.

Die bloed van klein soogdiere

Is nodig vir balans,

Hul beendere en hul ingewande

Is die voorwaardes vir ’n vrye lewe.

’n Mens vind hul weer onder die gras,

Jy hoef net die oppervlak te krap

Die plantegroei is manjifiek,

Dit het die krag van die graf.

Ek het tussen die wolke gedryf

Absoluut desperaat

Tussen die hemel en die slagting,

Tussen die abjekte en die eteriese.

En dan is daar die prosagedig op bl. 125, wat die situasie uitbeeld dat mense soms woon in kalksteenhuise wat eintlik “saamgepakte dooie diere” is.

*

ASPEKTE VAN DIE VERTALING VAN NADERBY BESKOU

Soos Pieterse dit in sy uitgebreide Inleiding stel, is die gedigte van Houellebecq soms vaste verse, soms vrye verse, soms ’n mengsels van die twee, en soms prosaverse. (Daar moet in gedagte gehou word dat hierdie relatiewe onderskeidings is.) Dis in elk geval insiggewend om te sien wat gebeur met die vertalings aan die hand van hierdie “soorte” gedigte. Pieterse het gekies om nie die ryme te vertaal nie, ten einde te konsentreer op die ongeskonde vertaling van die beelde en die toon van die gedigte sowel as die emosionele registers. Dit was die regte besluit. In stede kom hy met sy eie bindingspatrone vorendag, soos ryme binne die reëls, wat ’n soortgelyke effek bereik. Dit doen hy suksesvol. Ek stel voor lees eers die gedigte en dan die Inleiding, ter beligting ná die tyd.

Eindrym het die effek dat dit betekenisse beklemtoon en kontrasteer en sodoende verskillende, soms paradoksale betekenislae van die gedig teen mekaar laat opvryf. Dit skep patrone wat ’n spel van verwagting tussen leser en teks skep. Soms word die verwagtings vervul, soms op verrassende wyse ondermyn. Ryme skep betekenismusiek. Die vraag ontstaan of Pieterse hierdie dimensie inboet deur vry te vertaal. En, na my mening is die antwoord nee. Hy het min ingeboet. Die genoemde effekte kan op ander maniere ook verkry word. Trouens, ek dink die rymende Franse tekste kan ’n dreun in die hand werk wat minstens in sommige van die vertalings netjies vermy word.

Die beste vertalings is van die vryer verse. En die heel beste Houellebecq-gedigte verskyn later in die bundel.

Frans het baie assonansie- en alliterasie-effekte op die oor, en ek wonder of hierdie maklik haalbare klankmusiek – dit wat hierdie taal so aantreklik op die oor maak vir nie-Franssprekendes – die gevaar loop om goedkoop te raak. Die vertaler slaag daarin om in Afrikaans – waarin die totstandbrenging van klankpatrone meer kosbaarheid besit – ’n soort “stamelende” sinsritme te skep, wat op die duur deeglik by die leser gevestig raak as ’n verwagtingshorison. Dit bevat sy eie skoonheid en elegansie. Dit is óók ’n soort metrum. Die assonansie en alliterasie-effekte in die Afrikaans is voortrollend, maar meer knarsend op die oor, harder, meer in your face. En as sulks pas dit die mentaliteit en die onwennige temas van die gedigte eintlik soos ’n handskoen.

Dit lyk of die aspek van betekenisonderbreking en die verlegging van verbande, myns insiens een van die sterkpunte van hierdie digkuns, in die Afrikaans verskerp oorkom. En dis lieflik. Die opskorting van deurlopende patrone, die skerp wendings in toon en register, word ’n dissonante betekenismusiek op sigself, wat die ondermynende gedagtes stut en versterk. Pieterse vertaal dit uitmuntend.

ʼn Uiters swartgallige digter wat die leser telkens laat hardop lag? Dis geen grap nie, hoor.

Soos hierdie digter aan ’n onderhoudvoerder gesê het toe hy gevra is oor sy politieke houdings wat soveel mense die hoenders in maak: “Nee, dis nie dat ek neerhalend is nie, ek het net geen respek nie.” Die kosbare idees en ideale van die Westerse kultuur word deeglik gedekonstrueer en sommige van sy bewonderaars beskou Houellebecq as ’n kultuurfilosoof sonder weerga. En sonder tuiste. Besluit self.

Só skryf hy oor die lewe na die dood: Die “idiotiese” atome waaruit ons bestaan, “rond soos lottoballetjies”, gaan hulself in nuwe verbindings begeef en die bladsye van ’n boek word, geskryf deur ’n skurk en gelees deur morone.

Soos hulle in die movies sê: ”Eat that.”

En dan, verrassend. Meer en meer na die einde van die bundel. Die tekens van geluk. Hy skryf voorwáár: “Sommige minute is werklik mooi,/ Ek herken my onskuld.” Miskien het Meneer Houellebecq se anti-depressante begin werk?

Charl-Pierre Naudé

 

 

Om in waarheid te bly

 

La poésie est le moyen le plus naturel de traduire l’intuition

pure d’un instant. Il y a vraiment un noyau d’intuition

pure, qui peut être directement traduit en images, ou en mots.

Tant qu’on demeure dans la poésie, on demeure également

dans la vérité 1.

 

Wat my in die eerste plek aangetrek het in Michel Houellebecq se werk, was nie soseer sy woorde nie, maar sy stiltes.  In al sy romans soek karakters na hulle woorde of swyg wanneer hulle niks te sê het nie. “Ne sachant que dire, Jed garda le silence.2” In ’n wêreld van toenemende institusionele wantroue waar konkrete aktiwiteit minder gewig dra as die geslaagde verslagdoening daaroor en woorde gevolglik selfs nóg meer as in die verlede ingespan word as uitgeholde lakeie vir die kosmetiese ontwikkeling van “reputasiebestuur” of “veranderingsfasilitering” en selfs skrywers gedweë die weg volg van die polities korrekte en die intellektueel aanvaarbare, was Houellebecq vir my ’n roerende andersheid. Dieselfde fenomeen is merkbaar tydens onderhoude met die skrywer. In ’n taal waar die kwaliteit van mondelinge uitdrukkingsvermoë veral gemeet word aan “le débit”, dit wil sê die spreektrant wat verkieslik reëlmatig en snelvloeiend eerder as stadig moet wees, was Houellebecq se stem opvallend met sy stiltes en stamelinge en die kenmerkende binnensmondse dreunbrom wanneer hy nadink en soek na die regte woord. Hierdie soeke na die regte woord het my beïndruk. En hoe meer ek gelees het – nie net fiksie nie maar ook essays en ander geskrifte – en die geleentheid gehad het om met die skrywer te gesels (op wisselende vlakke van nugterheid), hoe duideliker is hierdie indruk afgeëts. Gaandeweg is my vermoede bevestig dat ek in Houellebecq ’n mens gevind het vir wie woorde nog sin eerder as net sinne maak:

 

[…] les mots sont au fond de même nature que le cri. Dans la poésie

ils se mettent à vibrer, ils retrouvent leur vibration originelle ; mais

cette vibration n’est pas seulement musicale. À travers les mots,

c’est la réalité qu’ils désignent qui retrouve son pouvoir d’horreur ou

d’enchantement, son pathos premier. L’azur est une expérience

immédiate. De même, quand la clarté du jour décline, que les objets

perdent leurs couleurs et leurs contours, se fondent lentement dans

un gris qui s’assombrit, l’homme se sent seul au monde. Ceci était

vrai dès ses premiers jours sur terre, ceci était vrai avant même qu’il

ne soit homme ; ceci est beaucoup plus ancien que le langage. Ces

perceptions bouleversantes, la poésie cherche à les retrouver […]3

 

Hierdie primitiewe verhouding tot en met die woord moet nie verwar word met ’n nostalgiese verlange na geborgenheid nie. Ontsag vir woorde spruit nie daaruit dat die woord die wese self is of die afwesigheid daarvan nie, maar dat dit ’n verbintenis daarstel tussen die mens en die mense en dinge om hom. Die verwoording van ’n persoonlike werklikheid op só ’n manier dat dit die “suiwer intuïsie van ’n oomblik” nie alleen vasvat nie maar kan oproep en herskep, sodat dit oorgedra en herken kan word deur ’n leser, kom neer op ’n sameswering, ’n eenwording. Eenwording van die skrywer met sy leser maar ook ’n beweging na interne koherensie namate die self hierdie ontmoeting met ’n ander bewussyn verwerk in ’n ondersoekende konfrontasie van vertroue en veronderstelling. Soos geliefdes wat in hulle kontak met mekaar hulleself ontdek.

 ’n Mens kan bepaald nie die ontologiese werking in Houellebecq se gedigte miskyk nie. Elke gedig ondersoek die ervaring van wees, die samestelling van die wese. En ’n mens sou verkeerd wees om hierin ’n ongebreidelde narsissisme te wil sien. Die ‘ek’ is intens bewus van die waarneembare wêreld waarin hy beweeg, van die grense van menswees en die beperkings van verwesenliking. Selfs in die uitdrukking van intieme lyding bly daar dus steeds die aanvaarding dat die individuele bewussyn hom bevind in ’n groter konteks – van moontlikheid, van verset, van begeerte – en nie na willekeur met die waarheid kan handel nie. Daar is geen solipsistiese selfversekering in Houellebecq se digterstem nie. Hy verloor homself nie in ’n waas van nostalgie of sielswroeging waar die woord en die wese hulle aan die wêreld onttrek nie. Kritici soos Nancy Huston wat Houellebecq (saam met Thomas Bernhard, Samuel Beckett en ander) kategoriseer as ’n “doemprofessor” waarvan die “nihilistiese denke” gegrond sou wees op ’n “afsku in die lewe” en ’n “walging vir die vroulike”, sit die pot heel mis. Dit is selfs meer waarskynlik dat sulke kritici die Pierre Bayard metode gevolg het om te praat oor boeke wat hulle nie gelees het nie. Dit neem nie veel om te begryp dat Houellebecq skryf as vervloekte uitverkorene nie, net soos die gedoemde digter, die onterfde kind, in Baudelaire se Bénédiction. Dat lyding ook hier, maar in ’n eietydse konteks van kantoorblokke en inligting en seks en ander verslawings, ’n heilige middel word teen onsuiwerheid, die beste en suiwerste essens wat die sterkes voorberei op goddelike verrukking.

Ek het Houellebecq se gedigte begin vertaal as deel van ’n gesprek. Die oorsprong van die vertaling was dus nie in die eerste plek esteties nie, maar het teruggewortel na die ontstaansrede van vertaling: die begeerte om die sin wat ek in hierdie woorde gevind het oor te dra, verstaanbaar te maak, met dieselfde helderheid en krag te vestig in die begrip van my skynheilige leser, my naaste, my broer. Die woorde het goed gereis en dit het my aangemoedig om die vertalings te deel met my derdejaar klas met wie ek besig was om Houellebecq se roman, La Carte et le territoire, te behandel. ’n Handjievol studente was werklik begeester deur die gedigte en wou meedoen. So het ons aanvanklik bloot vir die uitdaging en die plesier daarvan tydens middagete bymekaar gekom met HATte en WATte en gedigte uit ’n bondel gekies om te vertaal en die vertalings dan indringend bespreek. So stilletjies en organies het die versameling gerank tot dit in die idee van ’n boek verander het en middagetes het lang wintersaande met wyn in my beboekte kantoor geword. Die gedigte in hierdie versameling kom in min of meer gelyke mate uit Houellebecq se drie gepubliseerde digbundels: Le sens du combat (Die sin van die stryd); La poursuite du bonheur (Die strewe na geluk); Renaissance. Ons het die chronologiese volgorde van publikasie en die opeenvolging van die gedigte binne elke bundel behou. Die twee essays is oorspronklik in 1999 gepubliseer in Rester vivant et autre textes.

Van vertaalteorieë en diverse strategieë was daar nie doelbewus sprake nie. Soos Gavin Bowd in die voorwoord verduidelik, is Houellebecq se prosodie besonder uiteenlopend en wissel dit van aleksandryne tot aglettergrepige versreëls, vrye vers, prosagedigte en hibriede vorms. Franse prosodie word nie deur heffings en dalings bepaal nie omdat daar geen noemenswaardige aksent op lettergrepe geplaas word nie. In Frans gaan dit oor die aantal lettergrepe en die manier waarop die lettergrepe getel word is ’n redelike subtiele oefening. Die klassieke versreël in Frans is die twaalflettergrepige aleksandryn; ’n wonderlike soepele reël waarvan die ruspunt klassiek in die middel val (6 || 6), maar vanaf die negentiende eeu willekeurig verskuif is na 3 | 3 || 3 | 3 of 4 || 4 || 4 of selfs ander ongelyke dele. Rym in Frans is ook prettig. Nie alleen moet manlike en vroulike rym volgens die klassieke reëls afwissel nie, daar moet ook gelet word op ryk, voldoende en arm rym. Houellebecq gaan kreatief met die reëls om en die leser moet kophou by die tel van die sillabes om die metrum te identifiseer en die ruspunt korrek te plaas. En dan is die gedig nog steeds in Frans.

Om te vertaal is in die eerste plek om keuses uit te oefen en ons het wel diep en deeglik besin oor die mate waarin ons in die vertalings aan die oorspronklike vorm en rym wil uiting gee. ’n Eerste vraag was: indien ’n mens Houellebecq se gebruik van die klassieke Franse aleksandryn in Afrikaans wil weergee, sal ’n mens dan van ’n “klassieke” Afrikaanse vorm soos die jambiese vyfvoetige versreël gebruik maak? Of die aleksandryn annekseer? Met die plasing van die ruspunt op dieselfde plek? En hoe hanteer ’n mens manlike en vroulike rym? Ons het ’n paar weergawes met verskillende oplossings aangepak. Hier is een voorbeeld:

 

Middag

 

Vlugtige bewegings wat eindig in swaarkry

Na die op en af loop sou jy eerder wou gaap,

In jou lewensverdriet swelg en dan maar gaan slaap

Want die liggaam van pyn is swaar en só naby

 

Buite is dit warm, die hemel is pragtig

Die lewe se luste laat die jong lywe tol

As die natuur hulle roep na die lentejol

Jy is allenig en die leegte spook lastig.

 

En jy voel die gewig van jou enkelingvlees

Hoe glo mens dat daar lewe op aarde kan wees

Jou moeë hart klop wild en pols homself disnis

 

Om die bloed te forseer in jou tam ledemate

Jy het heeltemal vergeet van seks as ’n bate

Die nag val oor jou soos ’n duister doodsvonnis.

 

Die uitslag van hierdie oefeninge het ons nie oortuig dat ons Houellebecq se gedigte die beste sou dien deur te hou by die vaste prosodie van die oorspronklike nie en ook nie deur die prosodie te domestikeer nie. Op die ou end het elke gedig sy eie strategie bepaal. Ons het ons in die eerste plek laat lei deur die ritme en die klanke en probeer om daardeur uiting te gee aan ons vertolking van die bronteks. Want dit spreek vanself dat ’n mens alleen dit wat jy met jou verstand begryp en in jou siel voel onkreukbaar kan vertaal.

Die gevoel in Houellebecq se gedigte ontstaan veral in dit wat verswyg word, in die ellips. Dit is ’n weerklank eerder as ’n direkte klank wat spruit uit die spanning tussen binne en buite, tussen begeerte en vrees, tussen moontlikheid en onverskilligheid. Die “wit wat alles bedek” is nie ’n steriele afwesigheid nie. In Benaderinge tot verwarring verwys hy na die “poësie van gestolde beweging”. In die nimmereindigende mobiliteit van die moderne lewe glip daar soms oomblikke van bewegingloosheid wat dui op ’n swewing, ’n onsekerheid. Dit is ’n interval wat die estetiese moontlik maak; ’n stille revolusie wat die lewe kans gee om in te haal. “Waar menslike aktiwiteite ook al onderbreek word, waar daar niks op die kaart geteken staan nie, skuil die ou, ou gode, gereed om weer hulle plek in te neem.4”

Gevul met die ideaal om die ou gode uit hulle skuilplek te lok, het ons onsself by tye sekere vryhede veroorloof en besit geneem van die woorde soos bloed op papier of ink op ’n vel. Hierdie toe-eiening het dikwels die vorm aangeneem van literêre sinspelings. In ’n Namiddag van valse vreugde, byvoorbeeld, is “désunion” vertaal met “splyting” in verwysing na die laaste reëls van Hugo Claus se gedig Met schaterend haar uit die siklus Een vrouw: “Zij splijt mijn kegel | In de bekende warmte”. Die generiese “voitures blindées” in Die see se onthou is doelbewus vertaal met die rare maar mooi “sarasene” uit Die Kind van Ingrid Jonker. In dieselfde gedig het ons ook ’n verkaapsing gepleeg deur “bedelaar” met “bergie” te vertaal. Dit kom miskien neer op ’n klein verraad en ’n moontlike verlies na die verwysing van Baudelaire se bedelaar-lappiesmous. Maar dit was mooi vir ons om te dink dat ons broer ’n bergie is. “Waarom beweeg en geraas maak?” is natuurlik geïnspireer deur die verhaal van Jan Rabie. Maar “aanhou beweeg en geraas maak” is reeds so vasgelê in die volksmond dat dit skaars nog op intertekstualiteit neerkom. Die teks is verder deurspek met woorde wat intiem sinryk is, klein klippies wat ’n mens in die woud gooi om jou verbygang te merk. Liggies, skaars merkbaar, bioafbreekbaar. Ons het ook ’n nuwe woord geskep omdat ons gevoel het dat Afrikaans nie langer sonder “behorenheid” kan klaarkom nie.

Soms was daar onoplosbare dubbelsinnighede, soos die woord “parabole” in die frase “La parabole du désir | Remplissait nos mains de silence”. In Frans kan die woord óf parabool óf gelykenis beteken en in die konteks sou beide betekenisse sinvol kon wees. Myns insiens het die vertaler in só ’n geval nie die reg om ’n eie interpretasie voor te stel terwyl die skrywer lewe en bereid is om ’n verklaring te bied nie. In hierdie gevalle het ons dus Michel Houellebecq om hulp gevra. Soortgelyk was ook die openingsreël van die rare gedig “La respiration des rondelles”. Watter “skyfies” haal asem? Wortels? Komkommer? Of sou die daaropvolgende reël met sy “vleisetende vlinders” na salami verwys? Die beskrywing van die kamer het ons meer laat dink aan Apocalypse Now en die fluisterende rondings van die dakwaaier. Maar die digter het ons heel prosaïes terugverwys na meganiese onderdeeltjies; wassertjies.

Houellebecq en sy woorde het ons lewens hierdie jaar op ’n vreemde manier deursyfer. My medevertalers is jonk en hierdie was hulle eerste ervaring van die intieme verhouding met woorde wat ’n mens ontwikkel deur vertaling. Ek het my verwonder aan die intensiteit waarmee hulle die gedigte aanvoel, hulle suiwer genot in woorde en die verbintenis aan hulle taal wat nie losgemaak kan word van hulle verbintenis aan hierdie land en hierdie kontinent nie.

Frances het eenkeer opgemerk dat sy nog nooit so lewend gevoel het as wanneer sy met hierdie tekste werk nie. “Om Michel Houellebecq te vertaal na Afrikaans was aanvanklik net interessant vir my, maar dit het deurentyd al hoe meer relevant begin voel. Ek het gevoel asof ek die middelmatiger se evangelie aan Afrikaanssprekendes oopstel. Meer nog het die vertaling vir my terapeuties geword in daardie tye waar ek deurskynend gevoel het. Houellebecq se woorde het soos ’n wrang smaak in my mond kom lê en ek kon hom saggies hoor mompel: ‘Ek sien jou, Frances. Ek SIEN jou.’”

Joubert het Houellebecq op ’n seldsame manier toegeëien. Wanneer betekenis en sin op so ’n manier in ’n vreemde taal oorgedra kan word, staan ’n mens voor die wonder van die lewende woord in aksie. Dit is letterkunde as volmaakte kommunikasie, ’n nuwe verbintenis waardeur sluimerende moontlikhede gewek word: “Michel Houellebecq is woes. Sy werk is hard. Sy wêreld rou en steriel. Hy blyk in ’n hoë mate gemaklik met die lewe te wees. Daar is per slot van sake ’n opmerklike verskil tussen dit wat die wêreld en dit wat die lewe uitmaak. ’n Mens kán die lewe liefhê en die wêreld verag. Die wêreld is maklik om te manipuleer, die lewe onmoontlik. ’n Mens kan nie vir die lewe jok nie. Die lewe volg sy eie weg en twyfel nie. Michel Houellebecq weet dit, hy voel dit. Bowenal, hy erken dit. Hy skryf omdat hy moet. Die lewe verlang van hom iets, verwag van hom iets, en hy antwoord. Hy verlang van homself iets. Om te kan leef, lief te kan hê en te kan waardeer. Die mens en sy wêreld is kompleks en veelsydig, die lewe aan die ander kant, is eenvoudig. Houellebecq skryf nie om te sê wat hy dink nie, maar omdat sy ervaring van die lewe so akuut en sy begrip daarvan so ver strek, dat hy nie anders kan as om dit op papier te sit nie en sodoende gedeeltelik daarvan ontslae te raak, dog terselfdertyd ’n nuwe ruimte te skep waarin hy in staat gestel word om die lewe opnuut te herinterpreteer. Ons is ewig dankbaar, nie dat hy besluit het om dit te doen nie, maar dat die lewe hom daartoe gedwing het. Dit is nie Houellebecq wat die lewe daarstel nie, maar die lewe wat homself deur Houellebecq daarstel. As een van die ware literêre argitekte van ons tyd, sal Michel Houellebecq ons nie net laat besef en laat ervaar nie, maar ons in staat stel om te kan aanvaar hoe absoluut beeldskoon en absoluut boos die lewe eintlik is. Die lewe is implisiet onvolmaak en ook volmaak spesifiek as gevolg van sy onvolmaaktheid. Dis daardie balans wat mense soos ons ontglip, wat mense soos Houellebecq ontglip. Nie in terme van begrip nie, maar in terme van handeling. Ons is nie almal vir die lewe gemaak nie. Ons kan ontspan. Of kan ons?”

In die intensiteit van ons ervaring het ons – weliswaar as vertalers eerder as digters – presies gedoen wat Houellebecq aanbeveel in “Om te bly lewe”. Ons het ons vingers op oop wonde gedruk. Hard. En op ’n manier het elkeen van ons met ’n bietjie meer deernis na onsself en na die lewe begin kyk. Dit is hierdie ervaring wat ons graag deur ons vertaling van Houellebecq se gedigte wil deel.

 

Au fond, si j’écris des poèmes, c’est peut-être avant tout pour mettre l’accent

sur un manque monstrueux et global (qu’on peut voir comme affectif, social,

religieux, métaphysique; et chacune de ces approches sera également vraie).

C’est peut-être aussi que la poésie est la seule manière d’exprimer ce

manque à l’état pur […]5

 

Catherine du Toit

 

1 Michel Houellebecq, Interventions 2, 2009, p. 61. “Poësie is die natuurlikste middel om die suiwer intuïsie van ’n oomblik te vertaal. Daar bestaan werklik ’n kern van suiwer intuïsie wat direk in beelde of woorde vertaal kan word. Solank ’n mens in poësie bly, bly jy ook in die waarheid.”

2 La Carte et le territoire, 2010, p.75. “Aangesien hy nie geweet het wat om te sê nie, het Jed stilgebly.”

3 Interventions 2, op. cit. p. 77. “[…] woorde is in werklikheid van dieselfde aard as die kreet. In gedigte begin hulle vibreer, vind hulle weer hulle oervibrasie; maar dit is nie alleen ’n musikale vibrasie nie. Die werklikheid wat hulle aandui, verkry deur woorde weer sy mag van afgryse of betowering, sy eerste patos. Asuur word ’n onmiddellike ervaring. En wanneer die daglig kwyn en voorwerpe hulle kleure en buitelyne verloor, stadig versmelt in ’n verduisterende grys, voel die mens alleen in die wêreld. Só was dit vanaf sy eerste dae op Aarde, dit was waar selfs vóór hy mens geword het; dit is veel ouer as taal. Poësie wil hierdie rukkende gewaarwordings terugvind […]”

4 H.P. Lovecraft. Contre le monde, contre la vie, J’ai lu, 2005, p31.

5 Interventions 2, op. cit. p156. “In wese skryf ek miskien veral gedigte om aandag te vestig op ’n monsteragtige universele gebrek (wat beskou kan word as affektief, sosiaal, godsdienstig, metafisies; en elkeen van hierdie benaderinge sal ewe waar wees). Miskien is dit ook omdat poësie die enigste manier is om hierdie gebrek in sy suiwerste vorm uit te druk […]”

 

VERTALERS

Natasha Blignaut

Le jardin aux fougères

Tabitha du Plessis

L’appartenance de mon corps ; Les antennes de télévision ; Une vie, petite ; J’aimeles hôpitaux, asiles de souffrance ; L’amour, l’amour ; Un matin de soleil rapide ; Incapable de nostalgie

Elizma Briers

Midi ; L’insupportable retour des minijupes ; L’Éternité en pension complète ; Système sexuel martiniquais ; Comme un week-end en autobus ; Vacances ; Moments de la fin de journée ; Chevauchement mou des collines ; Comme un plant de maïs ; Ce soir en marchant dans Venise ; Au bout du blanc

Catherine du Toit

Rester vivant ; Approches du désarroi

Au long de ces journées où le corps nous domine ; Après-midi ; Les moments immobiles que l’on vit presque en fraude ; L’instant d’une renonciation ; Fin de soirée ; Derrière mes dents ; La lobe de mon oreille droite ; Bouche entrouverte, comme des carpes ; Les insectes courent entre les pierres ; Le but de la vie, c’est d’aimer ; Avant, il y a eu l’amour, ou sa possibilité ; Nous devons développer une attitude de non-résistance au monde ; J’ai toujours eu l’impression que nous étions proches ; Quand la pluie tombait en rafales ; Le sens du combat ; J’ai peur de tous ces gens raisonnables et soumis ;Il est vingt-et-une heures, l’obscurité s’installe ; Après-midi de fausse joie ; Vivre sans point d’appui, entouré par le vide ; Fin de parcours possible ; Derniers temps ; Confrontation ; La disparition ; Je m’éveille et le monde retombe sur moi comme un bloc ; Ce n’est pas cela ; Perception-digestion ; Le vieux taré ; On se réveillait tôt, rappelle-toi ma douce ; L’anneau de nos désirs ; Il y a un chemin, une possibilité de chemin ; Doucement, le ciel bleu clair

Joubert Gildenhuys

Le jour monte et grandit, retombe sur la ville ; La respiration des rondelles ; L’exercice de la réflexion ; La Route ; Le calme des objets, à vrai dire, est étrange ; Nous avons établi un rapport diagonal ; Soir sans brume ; La première fois que j’ai fait l’amour, c’était sur une plage

Annelien Robberts

Il existe un pays, plutôt une frontière ; Les couleurs de la déraison ; Précoce comédien, expert à la souffrance ; La nouvelle année nous engage ; Les marronniers du Luxembourg ; La vérité s’étend par flaques ; Avec un bruit un peu moqueur ; L’indifférence des falaises ; La permanence de la lumière

Frances Strooh

Chômage ; Il marche dans la nuit, son regards plein de mort ; Je ne reviendrai plus jamais entre les herbes ; Maison Grise ; So long ; La memoire de la mer ; Naissance aquatique d’un homme ; Nature ; La fêlure ; Apaisement ; Cette envie de ne plus rien faire et surtout ne plus rien éprouver ; Les semaines du calendrier

 

MEDEWERKERS

Hierdie onverwagte en onverhoopte publikasie sou nooit die lig kon sien sonder die medewerking en sameswering van ’n groepie seldsame mense nie. Michel Houellebecq kan seker nie as ‘medewerker’ kwalifiseer nie. Hy is per slot van sake die oerstem van hierdie gedigte en gedagtes. Maar hy is ook nie

’n dooie digter nie en het lewend en sonder versuim en geduldig geantwoord op ons versoeke en vrae. Ons aanvaar hierdie soort interaksie met ’n skrywer nie as vanselfsprekend nie en waardeer sy tyd en aanmoediging. Verder bedank ons ook die volgende medepligtiges (in streng alfabetiese volgorde):

Jaco Alant vir sy nougesette redigering onder moeilike omstandighede;

Gavin Bowd vir ’n ryk en insiggewende voorwoord, vergesel deur die volgende versekering: “To be in Afrikaans would be a dream come true!”;

Jérôme Chevrier vir sy ondersteuning met burokratiese kompleksiteite en sy aktiwiteit as koppelvlak met die geldmagte;

André Crous en Stefan van As vir hulle jeugdige rooikatoë en die tyd teen tyd;

Tienie du Plessis vir sy vestigende geesdrif, tyd, geduld en kennis;

Ryk Hattingh vir sy inspirasie, sy netjiese, waterdigte redigering en die vertaling na Afrikaans van Gavin Bowd se voorwoord (Michel Houellebecq – ’n supermark Baudelaire);

Anton Kannemeyer vir sy estetiese insig, die edele gawe van sy tyd en die voorbladontwerp.

 

© Catherine du Toit (2012)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hier volg ʼn lusmaker uit Catherine du Toit en haar medewerkers se vertaling van Michel Houellebecq se gedigte, Tagtig gedigte en twee essays, wat in hierdie dae op die rakke behoort te verskyn. Die boekbekendstelling vind vanaand in Stellenbosch plaas; sien die besonderhede hier.

Diegene wat al Houellebecq se romans gelees het, veral Platform, sal weet dat sekstoerisme nogal ʼn terugkerende motief in sy werk is. Dit is ʼn komplekse tema: ʼn mens is nie altyd seker of Houellebecq se uitbeelding van die konsumpsie van nie-Westerse liggame deur die Westerse toeris as kultuurkritiek of ʼn vorm van kulturele bevryding, ‘n soort gesekulariseerde verlossing in vleeswording in en deur die Ander, gelees moet word nie. Miskien iets van beide, afhangende watter teks van Houllebecq jy lees…

 

Die seksuele stelsel in Martinique – Michel Houllebecq

 

Daar is ʼn witterige agtergrond bewimpel

Waarteen mense kan leef en hulle lywe liefkoos

Ons is nie met vakansie om te dink aan die dood nie

In ʼn liberale sisteem, tussen al die basters

 

En onder causarinas, sweet die velle

Die dag is uiters wit, ons besmeer onsself met olie

Ons organiseer speletjies, die publiek is gewillig

En snags eet ons skilpadtjops.

 

Ons moet ʼn orgastiese onderhandeling beplan

Sodat elkeen kan pret hê, dit op video vaslê

Die vryery, sarongdanse

En die skrapse klimaks aan die einde van elke nag.

 

So ruil die mense slym uit

Voor alles weer weggepak word in veseltasse,

So bevestig hulle hul status as vrye wesens

En hulle uitgekalfde, verhandelbare menslikheid.

ʼn Paar weke gelede by die Melville Poësiefees het HJ Pieterse sy Afrikaanse vertalings van Michel Houellebecq se gedigte uit Frans voorgelees. Vir sy internasionale gehoor is Houellebecq eerstens bekend as die skrywer van die omstrede romans Atomised en Platform, twee werke waarin die ideologiese bankrotskap van Europa post-’68 en die kulturele verknorsing van die verbruiksera in die algemeen, roekeloos aan die kaak gestel word.

Myns insiens is Atomised essensiële leesstof – dit is dalk nie vergesog om te sê dat dit my generasie se L’Étranger (Camus) is nie: enersyds ʼn briljante diagnose van ʼn kulturele en eksistensiële krisismoment, maar andersyds dalk ook nie vry te spreek van die ideologiese tekortkominge (veral wat betref die omgaan met die nie-Europese ander) wat Edward Saïd in Camus se meesterwerk aangedui het nie… Dit sou beslis loon om Camus, Houellebecq en Saïd saam te lees.

Houellebecq het egter benewens romans en essays ook al etlike bundels gedigte die lig laat sien. Hy is ʼn interessante digter: veel meer vormvas as wat jy dalk sou verwag. Ek het HJ Pieterse se vertalings hierbo genoem, maar intussen het ek van nog ʼn soortgelyke projek te hore gekom. Catherine du Toit, dosent in Frans aan die Universiteit van Stellenbosch, en enkele medewerkers (meestal van haar studente) het twee essays en 80 gedigte van Houellebecq in Afrikaans vertaal. Die bundel word aan die einde van die maand deur die uitgewer Hond gepubliseer.

Ek het die manuskrip onder oë gehad en ek dink die resultaat van Du Toit en haar span se woordywer is werklik uitstekend. Dit is wonderlik om twee van Houellebecq se essays – werke wat kulkuurpolities kritiek lewer en terselfdertyd besin oor die aard en rol van die poësie – en ʼn deeglike keur uit sy gepubliseerde gedigte in soepel, idiomatiese Afrikaans te lees. Hulle het vertalings geskep wat tuis klink in die voorstedelike ruimtes, in die oopplankantore en woonstelblokke, van Bellville en Melville. Die feit dat Houellebecq bereid was om deur die loop van die vertaalproses insae te lewer, het beslis bygedra tot die geslaagdheid van die produk.

ʼn Mens kan nie die belangrikheid van sulke vertaalprojekte vir die Afrikaanse digkuns oorskat nie — dit dra by tot die ‘algemene intellek’ (Marx) waaruit nuwe kreatiwiteit in die taal kan put. Dink maar aan die invloed wat Uys Krige se vertalings uit die Spaanse en Portugese digkuns op meer as een generasie Afrikaanse digters gehad het. Ek weet nie veel van HJ Pieterse se projek nie, maar ek hoop sy vertalings verskyn ook binnekort in druk. Hoe meer, hoe beter.

Die boek word Vrydagaand 30 November (18h30 vir 19h00) in Stellenbosch (die SASOL Museum by 52 Ryneveldstraat) bekendgestel. As jy die geleentheid wil bywoon (en jy behoort!), maak seker jy laat Catherine du Toit (cdt@sun.ac.za) teen 25 November weet. Ons wil nie hê hulle moet te min wyn bestel nie.

 

Michel Houellebecq (foto) is natuurlik eerstens as (ietwat kontroversiële) romanskrywer bekend; ten spyte daarvan dat hy as digter gedebuteer het in 1991 en sedertdien ook nog gereeld gedigte publiseer. So het sy derde bundel, Le Sens du combat, dan ook vroeër vanjaar in Engelse vertaling as The Art of Struggle in die VSA verskyn. Die vertaling Delphine Grass and Timothy Matthews gedoen.

Volgens John Montague se resensie wat by Times Literary Supplement (TLS) verskyn het, die volgende: “Urban poetry in French begins with Baudelaire, who saw Paris as ‘an anthill of dreams’ […] Baudelaire is Houellebecq’s dark master in the lyrics and prose poems of The Art of Struggle; he pays an obvious homage in ‘Fin de Soirée’, which, with its descriptions of a desolate night (‘Suspended without any foothold in the world, night might seem long to you’), evokes Baudelaire’s ‘Le Crépuscule du soir’.”

En dan, na ‘n ellelange gewoerwar oor al die invloede en “stemme” in Houellebecq se digkuns, stel Montague uiteindelik die volgende vraag:  “The question of the relationship between Houellebecq’s poetry and his controversial novels raises the central problem of his career: is he poet, novelist or prophet, or does he not give a damn? Surprisingly, he is a conventional poet; ‘Believe in the ancient metres’, he declares in that early, as yet untranslated Rester Vivant, (= Houellebecq se debuut) as well as urging us towards an almost Keatsian triad of Truth, Beauty and the Good.”

Ten slotte: “While the media often portray Michel Houellebecq as something of a sexist weirdo, in interviews he seems curiously vulnerable, in fact fragile, a timid, unprepossessing man who is clearly uncomfortable discussing his own achievement. Or is that what used to be called a persona?”

Mmmm … en ‘n mens kan maar net wonder wat onse Crito oor dié resensie te sê sou gehad het, want indien ‘n mens in gedagte hou dat Montague natuurlik sélf ‘n gerekende digter en vertaler van onder andere Francis Ponge, Eugène Guillevic en Claude Esteban is (en ook tans besig is met die saamstel van ‘n antologie oor die moderne Franse digkuns), kan ‘n mens maar net wonder of hier nie dalk ‘n skeutjie naywer by die koffie ingeroer is nie … (Behalwe dat dit nie duidelik is of die klap na Houellebecq self of sy vertalers gemik is nie.)

Nietemin, hieronder volg  ‘n gedig van Houellebecq. Oordeel maar self …

***

Poem

This man on the other platform has reached the end of the race;
And I am no longer quite at the beginning.
Why do I feel this pity for him?
Why exactly?

On the platform, near me, there are lovers
Who do not look at the man
(pseudo-lovers, he is already bald).
But they’re kissing anyway;
They seem to believe there is a world they share,
Another world than that of man,

Or of that man opposite
Who’s standing up and gathering his Tesco bags –
Definitely at the end of the race;
Does he even know Jesus-Christ died for him?

He stands up, gathers his bags
Hobbles along to the end of the platform
And there, taking full advantage of that corner to the stairs,
Disappears.

 

© Michel Houellebecq (Translation: Delphine Grass & Timothy Matthews)

 

Poem

Cet homme sur l’autre quai est en bout de course;
Je ne suis plus tout à fait au début.
Pourquoi est-ce que je ressens de la pitié pour lui?
Pourquoi, exactement?

Sur le quai, près de moi, il y a des amoureux
Qui ne regardent pas l’homme
(de pseudo-amoureux, car il est déjà chauve).
Cependant, ils s’embrassent;
Ils semblent croire à l’existence d’un monde entre eux,
D’un autre monde que celui de l’homme,

De l’homme en face
Qui se lève et rassemble ses sacs Prisunic,
Définitivement en bout de course;
Sait-il que Jésus-Christ est mort pour lui?

Il se lève, il rassemble ses sacs,
Il clopine jusqu’au bout du quai
Et là, profitant de l’angulation de l’escalier,
Il disparaît.

 

© Michel Houellebecq

 

 

Verlede jaar is die Franse letterkunde geskud toe briewe tussen die liberaaldenkende Bernard-Henri Lévy en aartspessimis Michel Houellebecq verskyn het. Pas het hierdie korrespondensie, wat in uiterste geheimhouding via e-pos gevoer is van Januarie tot Julie 2008, in Nederlandse verskyn met die vertalings deur Rokus Hofstede (Lévy) en Martin de Haan (Houellebecq). Volgens De Papieren Man se berig is die één aspek wat die twee uiteenlopende skrywers in gemeen het, die volgende: “Tussen ons beiden ligt een wereld van verschil, behalve op één punt, en niet het minste: wij zijn allebei tamelijk verachtelijke individuen.” (Aldus Houellebecq se openingsbrief.)  Volgens Houellebecq sou “veel vooraanstaande journalisten […] een zweem van vreugde voelen wanneer ze zouden vernemen dat ik zelfmoord heb gepleegd.”

Nou kan ‘n mens natuurlik nie help om te wonder of so iets ooit in ons Afrikaanse lettere moontlik sou wees nie … Ek meen, wat is die kanse dat ons binnekort die geheime korrespondensie tussen ons openbare bekvegters sal kan aankondig? Ai, ai, ai. Die vreugde om onverwags te ontdek dat die swaargewigte van ons lettere inderdaad besig is (of was) om met mekaar te práát.

Dit laat my meteens dink aan die storie van die emmers water wat vriend Viljee bykans 35 jaar gelede al aan my vertel het: jy neem drie emmers water; die een vul jy met koue water, die volgende met lou water en die laaste een met warm water. Persoon “A” steek ‘n arm in die emmer met koue water en ‘n ander (Persoon “B”) steek sy (of haar) arm in die warm water. Op ‘n gegewe moment moet hulle hul ander arms in die emmer met lou water steek en sê of die water koud of warm is. Natuurlik gaan Persoon “A” sê die water is warm, terwyl “B” weer sal sê die water is koud. En tog, dit bly dieselfde emmer water …

Laat jou dink, nè?

Nietemin, Publieke vijanden is ‘n gesamentlike projek tussen De Arbeiderspers en De Geus. En dít op sigself is ‘n kragtoer van versoening. Die hoop beskaam dus nie.

As nagedagte, die volgende aanhaling uit die pen van W.H. Auden: “No poet or novelist wishes he (or she) was the only one who ever lived, but most of them wish they were the only one alive, and quite a number fondly believe their wish has been granted.” (Uit: Writers on writing, Jon Winoker, Headline Press, 1988.)

* 

Dan wriemel die webblad omtrent vanoggend met nuwe leesstof … Welkom terug aan Bernard Odendaal na sy oorsese reis; die voorneme wat hy in sy nuwe blog uiteensit, klink beslis na ‘n opwindende onderneming. Ook besonder welkom aan Yves T’Tsjoen wat sý eerste blog geplaas het; ‘n insigwekkende stuk oor Ger Groot van De Groene Amsterdammer en bepaalde aspekte tov leesstrategieë. Dan is daar natuurlik die onderhoud met Valzhyna Mort, Richard Jürgens as Charl-Pierre Naudé se derde gas-blogger, De Contrabas se tweede Nuusbrief, plus ‘n hele emmer vol nuwe verse! Gelukkig lê die naweek darem net om die draai met (hopelik) genoeg tyd om alles rustig en stelselmatig deur te lees … Of wat praat ek alles?

*

‘n Lekker Donderdag vir jou; en kyk tog jou opponent in die oog. Hy (of sy) is jou vernaamste reklame-agent.

Mooi bly.

LE