Nachoem M. Wijnberg. Afscheidswedstrijd (2019). Amsterdam: Uitgeverij Pluim, 110 pp. ISBN: 978-9492928511
Nachoem M. Wijnberg (1961–) se negentiende bundel Afscheidswedstrijd (2019) het in September by Uitgeverij Pluim verskyn. Die voorblad dui die strekking van die bundel aan met ʼn doelhok, ʼn stophorlosie en groen gras van ʼn verligte sokkerveld wat uitstrek onder volmaan en sterreruim. Die titel Afscheidswedstrijd wys op die finale of laaste wedstryd van ʼn sokkerspeler. Met die titel en die stophorlosie word gesuggereer dat die einde op hande is, dat die tyd opgeraak het. C’est fini.
Wijnberg is een van Nederland se mees vooraanstaande digters. In 2009 ontvang hy die gesogte VSB-poësieprys vir sy bundel Het leven van (2008) en in 2018 die P.C. Hooftprys vir sy oeuvre. Wijnberg se werk is dan ook in verskeie tale vertaal, maar nog nie in Afrikaans nie.
Opvallend is dat 23 van die 106 gedigte “Afscheidswedstrijd” heet. Ook interessant is dat die gedigte oor dieselfde vorm beskik – vier strofes van vier versreëls elk. Dit kom voor asof die gedigte ruimtelik soos ʼn sokkerveld verdeel is, wat terselfdertyd met die tydsbestek van ʼn sokkerwedstryd skakel. Die gevolg is dat elkeen van die gedigte soos ’n kragmeting op ’n sportveld daar uitsien. Die vraag ontstaan wie die spanne is wat mekaar die stryd aansê – vergelyk die openingsgedig, getiteld “Afscheidswedstrijd” (bl. 5):
AFSCHEIDSWEDSTRIJD
Je kwam enkel om dag te zeggen
aan wie je eerder gesproken hebt,
zie je die dan ergens? Of je wilde een afscheidswedstrijd spelen,
terwijl een dertienjarige in het publiek het beter zou doen dan jij. Je zou
erin komen
als jullie ver genoeg voor zouden staan,
maar dat gebeurde niet
en je begon te hopen dat jullie zo reddeloos achter zouden komen
dat je je tijd kon krijgen. Je kwam enkel om dag te zeggen aan wie je eerder
gesproken hebt,
waar is die dan? Toen je dertien was
hoefde je geen wedstrijd te zien,
maar omdat je ouder geworden bent
kijk je naar steeds meer wedstrijden en het is nog lang niet zo ver, maar als
je bang wordt
dat het de laatste wedstrijd is die je zal zien,
begin je dan later met kijken? Alsof je anderen moet vragen afscheid van je
te komen nemen
om achteraf zonder spijt te zijn
en zonder alles.
Die spreker vra na die doel om ’n afskeidswedstryd te speel wanneer “een dertienjarige in het publiek het beter zou doen dan jij”. Ook is ouderdom ʼn teenstander. Relativering is ʼn tegniek wat Wijnberg meermale inspan om die groter prentjie te laat sien – vergelyk ook die tweede gedig (met dieselfde titel) (bl. 6): “Omdat het je afscheidswedijstrijd is/ wil je dat het de beste is/ die een ander kan bedenken”. Die spreker relativeer dié glorieryke afskeid deur te wys dat dit nie net sý afskeidswedstryd is nie, maar ook dié van ander: “In de pauze wordt rondverteld/ dat het de laatste wedstrijd is van de een na de andere speler, van beide trainers,/ van de scheidsrechter”. Die kollig val dus nie net op hom soos hy voor die tyd gedink het nie, maar ook op ander, wat van die uittredende verwag om anders aan sy situasie te dink: hy is nie meer of minder besonders as enige van die ander spelers nie.
Wijnberg stel die leser dikwels aan absurde situasies voor, wat die klem plaas op die spel, alhoewel die reëls (anders as met sokker) meeste van die tyd oorskry word. In die derde gedig (met dieselfde titel) (bl. 7) wil die speler van die ander span reeds vóór die wedstryd ‘n aanvang neem sy trui met sy opponent omruil: “Je kwam het veld op en schudde de hand// van elke andere speler, ook die die tegen je speelden, en een van hen vroeg of je nu al/ shirts wilde ruilen”. Hierdie gebeurtenis laat wonder waarom sekere dinge in die eerste plek is soos wat dit is. Indien dit op een manier kan wees, waarom nie op ʼn ander manier nie? Tog, dink jy, sal dit chaos veroorsaak indien die spelers reeds voor die wedstryd truie omruil, want hoe sal die skeidsregter en die toeskouers die spanne van mekaar kan onderskei? Hierdie is maar ʼn enkele voorbeeld van ʼn absurde situasie, sonder doel.
Wijnberg is ʼn meester wanneer dit kom by die vlugvoetige taal van die verbeelding, wat met ʼn enkele woord ʼn heel nuwe koers kan inslaan as waarop die leser hom- of haarself voorberei het – vergelyk “Langzaam” (bl. 18): “omdat je zoveel kansen miste/ oefende je elke dag voor een blinde muur. Enkel in de donkerste nacht zag je makkelijk/ zo weinig als alle anderen samen”. In laasgenoemde reëls kan gesien word hoe betekenislae van die een sintaktiese eenheid na die volgende die betekenis van die versreëls verander – vergelyk: “Enkel in de donkerste nacht zag je makkelijk” versus “… makkelijk/ zo weinig” versus “… makkelijk/ zo weinig als alle anderen samen”.
Die spreker se aanvanklike uiting “omdat je zoveel kansen miste” kan met die derde “Afscheidswedstrijd” (bl. 7) (waarna ek vroeër reeds verwys het) in verband gebring word. Hierin dialogiseer die spreker die afrigter/toeskouers se woorde soos volg: “Met meer dan één blinde/ op het veld kunnen jullie nooit winnen.” Daarop antwoord die “jy”-figuur dat hy “niet blind” is nie, maar vra die afrigter/toeskouer (“ze”) waarom hy dan die bal soveel keer mis: “Je zei dat je niet blind was en ze vroegen/ waarom je de bal dan nog zo vaak miste”. Hierin kan gesien word hoe die speelbal van betekenis nie net aangegee word van een sintaktiese eenheid na die volgende nie, maar ook van gedig na gedig. Wijnberg se gedigte staan dus nie in isolasie nie, maar word ʼn uitgebreide semiotiese speelveld waar die leser self betekenisse aanmekaar moet ryg.
Wijnberg laat sien dikwels situasies wat nie onmoontlik is nie, maar onwaarskynlik. In “De afspraak” (bl. 13) word ʼn “wat as”-situasie geskets waar al die spelers behalwe die “jy”-figuur van die veld gestuur word: “Wanneer die aan jouw kant/ één voor één van het veld gestuurd worden, stopt de scheidsrechter de wedstrijd/ wanneer jij als enige overgebleven bent/ of zelfs al wanneer er nog één ander is? Of vraagt de scheidsrechter of je wil dat hij dat doet// en zeg je dan dat je het nog vijf minuten wil proberen?” As jy die enigste speler oor is op die speelveld teen ʼn hele ander span, sal jy voortgaan met die wedstryd? Dit is seker moontlik dat so ʼn situasie hom kan afspeel, maar onwaarskynlik.
Wijnberg maak deurgaans in die bundel gebruik van sokkermetaforiek om metafisiese lewensvrae op die voorgrond te stel, maar ook te ondergrawe. In “Einde van het seizoen” (bl. 9) wys die spreker byvoorbeeld op die futiliteit of nietigheid van alle dinge vergelykbaar met die Prediker van ouds, maar met meer skop:
EINDE VAN HET SEIZOEN
Het wordt steeds vroeger donker, maar dat moet toch ook ophouden en
omslaan,
in een andere richting verdergaan,
teruggekanteld naar de zon die alle uitslagen uitveegt. Bedroefd om wat
voorbijgaat
en je kan er niets aan doen (alsof je het zeker wil weten, al maakt dat het
dieper,
om er later geen spijt over te hebben). Zoals, je telt de dagen tot je terug
mag gaan
en als dat over twee dagen is
denk je, morgen is de laatste hele dag die ik hier heb. Zoals, morgen is de
laatste dag
dat ik deze zomer de zee zal zien. Zoals nog snel iets doen
ómdat het de laatste keer kan zijn. Je speelschema op de muur, de
wedstrijden
die je al verloren hebt doorgekruist,
zoals een gevangene zijn dagen. Misschien is een nieuw seizoen al lang
begonnen,
maar jou hebben ze niets verteld, bang als ze waren
dat je met dichtgeknepen ogen zou gaan rennen. Wie wil kan het seizoen
laten beginnen
met een wedstrijd die bijna nergens over gaat, de winnaar krijgt een beker
en wie die ziet staan
durft niet te vragen,
waar was die voor? Je kan net zo goed vragen waar de seizoenen over gaan.
Op soortgelyke wyse dribbel Wijnberg voort van gedig na gedig sonder om ʼn doel aan te teken. Wat op die buiteblad van die bundel as “voetbalgedichten” voorgehou word, neem ʼn totaal ander koers in as waarop die leser hom of haar kan voorberei. En daarom lees mens verder – om te weet wat volgende gaan gebeur –, maar óók terug, want dit is nie aldag moontlik om gelyktydig te prosesseer wat dié digter alles aan ons voorhou nie. Afscheidswedstrijd is ʼn bundel wat die leser se aandag van gedig na gedig by die spel van die gedig hou, sonder afskeid.
