Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Twee lemoenbome begroet jou in die binnehof van die museum. Die bome is ‘n klein entjie meer as ‘n honderd jaar oud, maar dit is opvallend dat dit steeds sy vrug(te) getrou dra. Daar is ‘n paar dooie takke tussen die vrugbares, maar dit is seker te verstane vir so ‘n ou boom. ‘n Brosjure wys daarop dat dit eintlik ‘n misverstand was: die lemoenbome en sy oranje vrug op die landswapen moes oorspronklik ‘n wilde olyfboom gewees het. Die wilde olyf is inheems aan die Vrystaat.

NALN, die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum, word gehuisves in ‘n pragtige geskiedkundige deel van Bloemfontein. Dit dateer uit ‘n era toe die kolonies en republieke vir bestaansreg geveg het. Die derde raadsaal is reg by die ingangsportaal en die uitstallings in die voorportaal neem jou na tye toe die grense van die land en ons taal uitgemeet is. Gereedskap en geskrifte van GR Von Wielligh, wat die grense van die Krugerpark help trek het, het’n plekkie gekry. Ook Adam Small se foto’s en werke val my op. Hy sou deel gewees het van die pas afgelope Vrystaatse Kunstefees, maar is onlangs oorlede. Ek het NALN juis kom besoek in dieselfe week as die Kunstefees. Wat sou van ons taal geword het as dit nie vir die kunstefeeste was nie. Miskien moet ek eerder sê ‘waar’ sou ons taal gewees het. Voorheen was daar streeksrade met teaters en salarisse en uitvoerings en begrotings en steun en ondersteuning vir die teaterkunste. (Ons loop verby Hermien Dommisse se foto en verhaal en ons gesels oor hoe sy vir die einste streeksrade geveg het.) Teen die trap op gewaar ek ‘n foto en uitstalling van Deon Meyer – sy nuutste boek word eersdaags vrygestel.

Die Here het gaskommel
deur Adam Small

Lat die wêreld ma’ praat pêllie los en vas
‘n sigaretjie en ‘n kannetjie Oem Tas
en dis allright pêllie dis allright
ons kannie worry nie

‘n sigaretjie en ‘n kannetjie Oem Tas
en ‘n lekker meid en lekker anner dinge
oe!
lat die wêreld ma’ praat pêllie los en vas
wat daarvan
wat daarvan
wat maak dit saak
soes die Engelsman sê it cuts no ice
die Here het gaskommel
en die dice het verkeerd geval vi’ ons
daai’s maar al

so lat hulle ma’ sê skollie pêllie
nevermind
daar’s mos kinners van Gam en daar’s kinners van Kain
so dis dis allright pêllie dis allright
ons moenie worry nie

Uit:  Kitaar my Kruis, HAUM, 1975

Daar is baie storievertellers in die kamers van NALN. Baie stories ook. ‘n Mens het party van die stories en staaltjies van skrywers op skool gehoor en dit is interessant om dit in lewende lywe te sien. Die een skrywer se lessenaar, ‘n ander se pyp: talle items wat tien teen een die eerste lesers van romans en poësie  was. Selfs ‘n valdeur waar Jan F Cilliers op ‘n keer vir die Engelse weggekruip het. Daar is ‘n kamer vir bekende tydperke/bewegings: Die Vyftigers, Sestigers, kinderboek-skrywers, vroue-skrywers. Almal baanbrekers, almal mense wat die aarde bewerk het vir die nageslagte. Ek dink aan die onskatbare waarde van die items en gedeelde geheue wat in elke kamer en uitstalling vasgevang is. Wat sou van ons taal geword het sonder sulke stukkies van die gedeelde geheue? Waar sou ons taal gewees het sonder NALN? Die beweging wat verteenwoordig word in uitstallings is onder andere: Die voorlopers, soos FW Reitz en Pulvermacher. Die eerste en Tweede tydperk in die Afrikaanse Beweging – AG Visser, Eugène Marais, Jan FE Celliers, Totius en CL Leipoldt val onder hierdie groepering. Die geslag van 1920, met o.a. HA Fagan en AD Keet. Die geslag van 1930 met o.a. ID du Plessis en CM van den Heever. Die Uys Krige en Elisabeth Eybers se Groep van 1934. Ernst van Heerden, Olga Kirch en DJ Opperman verteenwoordig die 1940’s. Die dekade van 1950 word verteenwoordig deur Ina Rousseau en Peter Blum. Die Sestigers van Adam Small, Etienne Leroux en Breyten Breytenbachen kry ook ‘n plek. Dit is eintlik te veel om met een besoek in te neem en ek besef dat ek heelwat miskyk, want die werklike stories is in die kommas en punte. Daar is ongeveer 150000 eksemplare wat vir die nageslag bewaar word, meer as 84000 titels. Dit sluit natuurlik verskeie soorte Afrikaanse literatuur, musiek-erfenisstukke en teater-werke in. Ek kan die skat wat tussen die mure van NALN bestaan, nie eers na behore begryp nie.

Uitstallings en vooraansig van NALN

Nola Doré, Waarnemende Kurator: NALN en Annelien Diedericks, Museum Geesteswetenskaplike

Ek steek vas by ‘n uitstalling wat Uys Krige se ‘Ken jy die see’ bevat. Ek bly aan die kus en moes binneland/Bloemfontein toe kom, om ‘n gedig oor die see te her-ontdek. (Later in die week het ek ook gehoor hoe Prof Nico Luwes, hierdie gedig met gevoel voordra. Luwes en Johann Nel, wat dikwels sy stem aan ‘RSG’ se ‘Vers en Klank’ uitleen, het nuwe en ou gedigte by die Kunstefees voorgedra.)

Ken jy die see
deur Uys Krige

Ken jy die see, Meneer, ken jy die see?
Hy lyk nou soos jou voorstoep blink geskuur
en kalm soos min dinge hier benee,
maar hy’s gevaarliker as vlam of vuur.

Dan sê jy nog, Meneer, die vis is duur.

Dié vrede, kalmer as ‘n stil, soet kind,
lyk of dit dae, dae lank sal duur.
Maar word dié bries ‘n bulderende wind,
dan veg jy vir jou lewe, uur na uur.

En jy sê nog, Meneer, die vis is duur.

Ja, sleep die swart, swart wind die swart nag mee,
waar kry ons hulp dan, waar’s ons naaste buur?
Die Dood staan voor die deur. Geen hy nog net één tree,
dan kelder hy ons almal in sy koue skuur.

En jy sê nog, Meneer, die vis is duur.

Wat van die storms wat nooit ophou raas?
Jy sit pal in jou kombuis, klam en guur,
en hoor die wind al woester, wreder blaas
en daar’s geen sprokkel hout meer vir jou vuur

Dan sê jy nog, Meneer die vis is duur.

Was jy al van jou bootjie soos ? veer gevee
deur ? grys golf hoog soos ? tronk se muur
wat help dit om te spartel en te skree “Nee Nee”!
Sluk jy eers daardie waters sout en suur?

Dan sê jy nog, Meneer, die vis is duur.

Ken jy die doodsangs as die rukwind klap?
Dié waansin ken geen redmiddel of kuur.
Hy vreet mos aan jou ingewande nes’n krap.
Hy’s koud soos ys, heet soos ‘n hellevuur!

Dan sê jy nog, Meneer, die vis is duur.

Ken jy die see, Meneer, ken jy die see?
Hy wat met groen jaloerse oë na ons gluur,
ons wat net één ou misstappie moet gee
en hy kom tromp-op op ons afgestuur!

Dan sê jy nog, Meneer, die vis is duur.

Sien jy die krom ou vroutjie daar, Mevrou Mathee,
Wat telkens ver, vér oor die golwe tuur?
Sy dink dié briesie bring haar seuns betyds terug vir tee
Hul slaap al drie agter die kerkhof muur

Dan sê jy nog, Meneer, die vis is duur…

Op die Kunstefees se feesgronde by die Vrystaatse Universiteit sien ek ‘n bekende deur die stalletjies loop. Hy stop en kyk na leerprodukte. Hy praat ‘n rukkie met die eienaar van die stalletjie. Ek het sy foto al dikwels in koerante en artikels gesien, maar dis anders om die persoon in lewende lywe te sien. Hy was by die fees om oor sy boek, Wat Nou, Suid-Afrika, te praat. Die skrywer van hierdie boek, Theuns Eloff, oud-rektor van Pukke en deesdae by die FW de Klerk-stigting, was besig om inkopies te doen toe my oog hom gewaar het. Hy het bepaalde idees waarheen Afrikaans, Afrikaans-sprekendes en die land moet beweeg. Dit is lekker om die konteks van die geskiedenis in konteks met die toekoms te sien, of ten minste daaroor te dink. Die manier waarop ons dink oor ‘n saak, het ‘n bepalende faktor. Dis een ding om te veg, ‘n ander om te vlug. Die vraag is natuurlik of jy jouself of jou taal in so ‘n posisie sou insien. Dis verder ironies dat die plek waar een van die aanvalle op ons taal juis die plek is waar die kunstefees plaasvind. Universiteitskampusse is tradisioneel ‘n plek van debatvoering en uiteenlopende menings.

My gedagtes neem my terug na die museum. Die museum en die navorsing wat daar plaasvind, skep ‘n verwysingspunt waarop mense soos Eloff kan bou. Die moontlike uitkomste is deel van enige strategie. Dit is makliker om ‘n strategie uit te werk as jy kan sien waarheen jy op pad is. Ek gesels met Annelien en Nola van NALN. Hul vertel my van die nuwe bome wat hul besig is om te plant. Daar is oorspronklik 5 lemoenbome in die binnehof van die gebou geplant, waarvan slegs 2 nog leef. Die museum het dit toe goedgedink om nuwe bome aan te plant. Die behoud van die geskiedenis is ‘n groot prioriteit vir NALN. Genetiese materiaal van die oorblywende oorspronklike bome is egter gebruik om die nuwe lemoenbome te kweek. Dit is ongelooflik hoeveel moeite daar gedoen is om iets so eenvoudigs soos ‘n paar lemoenbome vir die nageslag te bewaar. Terwyl ek deur die uitstallings loop, bly daardie gedagte my by. Dieselfde mense wat seker gemaak het dat die nuwe lemoenbome iets van die oorspronklike lemoenbome behou, onderhou die uitstallings. Daar is heelwat bome deur die jare rondom die gebou geplant. Bekendes en heersers het dikwels hul verbintenis met die area bevestig deur bome te plant of te skenk. Ek wonder sommer watter bome die Generasie X, Y of die ‘Millenials’ aan instansies soos NALN sal skenk. Ek wonder of hul besef dat hul, soos die lemoenbome, ook geneties verbind is aan die geslagte wat in die uitstallings van die museum verteenwoordig word. Die genetiese materiaal is nie altyd fisies nie, want saadjies wat in die brein geplant word, is somtyd veel sterker as saadjies wat deur bloed voortgedra word. Een so ‘n lewegewende / voortplanting vind in die museum se ou ketelkamer plaas – hier kry skrywers gereeld kans om hul werke voor te dra en ook hul merk / handtekening op ‘n mure NALN te verewig. (Meer hieroor in ‘n volgende blog.)

Terwyl my besoek aan NALN einde se kant toe staan, kry ek die geleentheid om uit te kyk oor ‘n balkon. Ek sien hoe die standbeeld van oud-pres. Jan Brand uitkyk oor Charlotte Maxeke-straat (voorheen Maitland-straat) wat eindig by Bloemfontein se stasie. Op die granietblok is ‘n bekende spreekwoord van Brand gegrafeer: “alles zal recht komen”. NALN is besig om meer oor die onderwerp na te vors, maar volgens hul bronne het Karel Schoeman in sy boek, ‘Bloemfontein Die ontstaan van ’n stad’, vermeld dat die inskripsie deur oud-pres. Reitz voorgestel is. Die interessantheid omtrent hierdie inskripsie, is vir my dat dit slegs die helfte van die spreekwoord bevat. Die volledige spreekwoord lui as volg: “alles zal recht komen indien elke man zijn plicht doet”. Jan Brand se spreekwoord het my tot nuwe insigte laat kom. ‘n Mens kan soveel uit die gedeelde geheue leer en die literêre omgewing is die perfekte wêreld om die denke te skep en te herskep. Ek dink sommer aan Peter Drucker se spreuk ter afsluiting: ‘Die beste manier om die toekoms te voorspel, is deur dit te skep’.

Die Optimis
deur CJ Langenhoven

“‘n Verkleurmannetjie, a!” skree ou Stander.
En hy vang die blou klipsallemander;
En hy bring hom vir sy vrou,
En sy sê: “Maar hy’s dan blou?”
“Wag, vrou,” sê die ou, “hy sal verander”

Ter Nagedagtenis aan Kommandant Louw Wepener
deur FW Reitz

Sal vreemde digters ons verhaal
van hulle grote helde,
en sal ek in my eie taal
Louw Wepener nie vermelde?

Nee, Broeder-Afrikaners, nee,
ons dapperes bly ons eie;
God het ons Wepener gegee;
waarom sou ek dan swye?

Laat hul dan Tromp en Nelson roem,
en sulke grote name;
as ek maar Wepener mag noem,
dan sal ek my nie skame.

Hy is bo almal verreweg
wat in die heldery staat;
hul ‘t ook die lewe neergeleg,
maar tog nie vir die Vrystaat.

Hy lê op Thaba Bosigo,
geen grafsteen sal hy verge;
sy monument het God gebou,
die Bouheer van die berge.

Al moet ons dan so dikwels bloos
vir onse arme nasie
gedenk aan Wepener, wees getroos,
en vat dan weer koerasie.

uit: Oorlogs en ander Gedichten, 1910

*** My opregte dank gaan aan Annelien Diedericks, Museum Geesteswetenskaplike, en Nola Doré, Waarnemende Kurator: NALN vir die vriendelike toer en inligting! ***

Om een of ander perverse rede is daar min dinge wat my so opgewonde maak soos ʼn stowwerige argief. Dis seker maar die akademikus in my. Verlede week het ek en Irma ʼn draai gaan gooi by die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) in Bloemfontein. Irma sê die gebou is pragtig gerestoureer en lyk baie beter as toe sy laas daar was. Ons het vinnig gaan loer in die kluis waarin die Van Schaik-versameling nou ontsluit is. Dis agter ʼn swaar ysterdeur, wat ʼn tydjie geneem het om oop te sluit. Irma wil later terugkeer om verder na die korrespondensie tussen Stella Blakemore en Jan van Schaik te kyk.

Vandag gaan kyk ek toe na van die geskrifte wat deur die digitale biblioteek vir die Nederlandse lettere gelaai is, spesifiek een van die boeke oor Afrikaanse liedere. Ek kom toe op die volgende juweel af:

“Die oorsaak van die degenerasie van die Afrikaanse opsitgewoonte moet waarskynlik gesoek word in die laksheid van baie ouers. Waar vroeër alleen wedersydse liefde die reg daartoe gegee het en die slaaptyd deur die ouers bepaal werd, is later aan enige jongkêrel dikwels toegelaat om op te sit met die dogter vir enige tyd. Hoe dit ook al mag wees, seker is dit dat die omgang tussen jongmense van verskillende geslag in die ‘ou’ tyd baie kuiser was as in ons tyd.” Gaan kyk gerus hier.

Daar het jy dit nou! Uit die jaar van onse Here 1921 nogal! In Versindaba se maand van die liefde kom alles bymekaar. En dit net omdat iemand die moeite gedoen het om ʼn boek uit die argief af te stof en te digitaliseer.

Alexander McCall-Smith

Irma vertel my van die nuwe Isabel Dalhousie-boek van Alexander McCall Smith, waarin een van die karakters nadink oor verval. Blykbaar dink alle mense oor die ouderdom van vyftig dat alles besig is om agteruit te gaan. Dis egter ʼn probleem as twintigjariges begin sê: O tempora! o mores! Maar natuurlik gebeur dit nie, sê die karakter in die boek, want kinders leer nie meer Latyn nie.

Hoe lyk die situasie in Suid-Afrika ten opsigte van erfenisbewaring (en dus ook die bewaring van bronne vir die bestudering van die Afrikaanse poёsie)? Ek wil enkele fasette aanraak in die lig van my eie ervaring by die destydse Sentrum vir Suid-Afrikaanse Letterkundenavorsing (SENSAL) van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) waar ek van 1983 tot 1990 ’n navorser was. Die rede daarvoor is dat daar tot dusver min gedoen is om ’n bestekopname te maak van SENSAL se rol veral gedurende die 1980’s, en om sekere fasette van die instelling se bestaan krities te beskou.

Toe SENSAL in 1981 met dr. Charles Malan as hoof tot stand gekom het, het die Sentrum weliswaar ’n voorloper gehad. Dit was die Dokumentasiesentrum vir Afrikaans, wat in 1970 binne die Instituut vir Taal, Lettere en Kuns onder leiding van prof. P.J. Nienaber geskep is en hoofde soos drr. P.G. du Plessis en Pirow Bekker aan die roer gehad het. Prof. Nienaber se privaat versameling Afrikaanse boeke het aanvanklik die ruggraat van die Instituut gevorm, terwyl hy ook ’n Bibliografie van Afrikaanse boeke en ’n Bronnegids by die studie van die Afrikaanse taal en letterkunde opgestel het om die wêreld van die Afrikaanse boek te karteer. Prof. Nienaber het egter groter planne gehad en NALN in 1973 in die hartjie van Bloemfontein tot stand gebring om as museum met uitstalruimte en as navorsingsentrum vir die Afrikaanse letterkunde te dien.

Veral onder dr. Du Plessis se leiding het die Instituut vir Taal, Lettere en Kuns ’n redelike profiel as bewaringsinstelling vir die Afrikaanse literatuur gehad. Sedert die stigting van SENSAL onder dr. Malan het die navorsingsprofiel egter enorm vergroot en is geywer om ’n leidende inset te lewer tot die stimulering en koördinering (’n geliefde SENSAL-oriëntasie waarvoor iemand soos prof. Merwe Scholtz geen ooghare gehad het nie) van veral literêrsosiologiese navorsing oor die Suid-Afrikaanse literature. Waar SENSAL nie self oor die kapasiteit beskik het om hierdie navorsing te doen nie, is van kundiges buite die Sentrum gebruik gemaak. ’n Ambisieuse én suksesvolle uitvloeisel van hierdie inset was die reeks van ses literêre jaaroorsigte, getiteld SA literature/literatuur, saamgestel deur dr. Francis Galloway.

Benewens vir literêrsosiologiese navorsing is ook ruimte geskep vir die bestudering van progressiewe Sestigerskrywers soos Etienne Leroux, Bartho Smit en Breyten Breytenbach. Gedurende hierdie jare was daar byvoorbeeld publikasies oor die esoteriese Leroux, waaraan ’n hand vol “uitgelese kenners” eksklusief meegewerk het, wat tot die hemelhoë kanonisering van dié skrywer se werk gedurende die 1980’s bygedra het. (Toe die Universiteit van die Vrystaat enkele jare gelede ’n seminaar oor Leroux aangebied het, is die vraag gestel of hy intussen vergete geraak het.)

Op 1 Oktober 1990 het SENSAL ophou bestaan en ’n jaar later is die dokumentasie wat intussen in die Suid-Afrikaanse Sentrum vir Kunste-inligting bewaar is na die Staatsargief oorgeplaas, waar dit sedertdien geen verdere aandag gekry het nie. In hierdie tyd het formele navorsing oor die Suid-Afrikaanse letterkunde en die befondsing daarvoor in die RGN tot ’n einde gekom. Die einde van SENSAL, waaroor géén literêre haan gekraai het nie, het gekom toe dr. Tjaart van der Walt president van die RGN was en die organisasie te midde van snelle politieke hervorming en die meegaande navorsingstendensies ’n dramatiese koersaanpassing gemaak het.

Van die ideale tydens die RGN se herstrukturering was om groter legitimiteit te verkry (in daardie jare bykans ’n onbereikbare ideaal) deur navorsing te doen wat deur kliënte van buite befonds word. Terloops, indien genoeg geld vir letterkundige navorsing van buite die RGN beskikbaar was, sou dit moontlik gewees het om hierdie navorsing voort te sit. Weliswaar sou kunstenavorsing wat nie ’n sterk dimensie van gemeenskapsbetrokkenheid gehad het nie (iets soos dr. Gerard Hagg se kunstesentrums) voortaan met groot wantroue bejeën word.

Hierdie agtergrond is myns insiens belangrik wanneer na besluite gekyk word wat by SENSAL (en die RGN) ten opsigte van erfenisbewaring geneem is. In die lig van die groot klem wat op navorsing van ’n literêrsosiologiese aard gelê is, het SENSAL gou afskeid geneem van ’n navorser soos me. Rothea Olivier (iemand wat vergelykbaar is met NALN se me. Erika Terblanche), wat vir die aanwins en hantering van die dokumenteversameling verantwoordelik was. Me. Olivier (1983) se verhandeling oor onder andere die skryfster M.E.R. (onder studieleiding van prof. Elize Botha) en haar boek oor Jochem van Bruggen is as uit pas met die nuwe rigting in SENSAL beskou, terwyl die oorblywende deel van die Nienaber-boekery as van min waarde beskou is.

Gedurende my tyd is min navorsing oor die dokumente in SENSAL se besit gedoen en skenkings (soos dié van Bartho Smit, Henk Rall en Koos Prinsloo) kon nie meer tot hulle reg kom nie. Buite SENSAL is min opleiding aan studente gegee om hulle voor te berei om argivale navorsing te doen en talle verhandelings en proefskrifte is gekenmerk deur blootstelling aan nuwe teoretiese benaderings (onthou dit was ’n era van paradigmawisseling) en pogings om dit op aanvaarbare tydgenootlike skrywers se werk “toe te pas”. Dat figure soos proff. Nienaber en Jacques P. Malan (laasgenoemde die hoofredakteur van die vierdelige Suid-Afrikaanse Musiekensiklopedie) minder aanvaarbaar geword het en mettertyd binne die RGN as dinosourusse uit die verlede beskou is, was ’n logiese gevolg van hierdie aanpassings.

Boeke met Nienaber se ex libris voorin en Africana-boeke wat kort vantevore nog onder spesiale omstandighede bewaar is, het mettertyd vir R1 stuk op die RGN se uitverkopingstafel beland. Dit wat ons in Karel Schoeman se Afskeid en vertrek (1990) en Ingrid Winterbach se Die boek van toeval en toeverlaat (2006) oor die devaluasie van biblioteekversamelings gelees het, het in die wêreld daarbuite gestalte gevind. Dit wat binne enkele dekades tot stand gebring is, is “laat sterf”, om J.C. Steyn se woorde in die gedig “Vrede” in Die grammatika van liefhê (1975) te gebruik. Dit is beslis nie net die nuwe regering wat vir hierdie tendens verantwoordelik was nie.