Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Baie mense weet van die dorpie Nieu-Bethesda danksy Helen Martins, die vrou van die Uilhuis en die onderwerp van Athol Fugard se toneelstuk The Road to Mecca. Die toneelstuk is later verfilm met Kathy Bates en Fugard persoonlik in van die rolle. Fugard speel die rol van die dominee, Marius Beyleveld.

Die dorp is in 1875 aangelê op Uitkyk, plaas van die Pienaarfamilie. Boere in die omgewing was moeg om tot op Graaff-Reinet te moet reis om kerk by te woon. ʼn Kerk is gestig en later, in 1880, ʼn munisipaliteit. Belasting moes aan beide entiteite betaal word, wat tot aansienlike spanning gelei het. Die kerkgebou is in 1905 in gebruik geneem.

Na die depressie in 1930, en waarskynlik weens die feit dat die dorp so afgeleë is, het dit begin verval. Die meer onlangse herlewing in toerisme is waarskynlik te danke aan Helen Martins en haar helper Koos Malgas se sementstandbeelde, asook Fugard se uitbeelding daarvan. Die einste Helen Martins wat eens deur die gemeenskap verwerp is.

Deesdae is daar ʼn teerpad van die hoofpad af tot by die dorp, wat toerisme verder bevorder en dit makliker vir mense van Nieu-Bethesda maak om by die hospitaal en Graaf-Reinet se winkels uit te kom.

Soos op baie ander Suid-Afrikaanse dorpe, was daar gedwonge verskuiwings om die dorp op rassegrondslag te skei. Gevolglik bestaan Nieu-Bethesda uit drie dele – die dorp, Pienaarsig en Sonderwater. Die dorp is waar die NG Kerk is, omring deur ʼn aantal gerestoureerde Karoohuise en meer onlangse bouwerk. Dis waar die meeste toeriste kom.

Teen ʼn heuwel wat op die dorp uitkyk, is Pienaarsig. Die naam verwys letterlik daarna dat die mense van Pienaarsig vir die Pienaars se plaas kyk. Mense wat as “kleurling” geklassifiseer is volgens die destydse Bevolkingsregistrasiewet, het hier gewoon. Hier onder is ʼn foto van die dorp gesien vanuit Pienaarsig. ʼn Mens kan die kerk se toring sien.

Dan is daar Sonderwater. Dis so genoem omdat dit letterlik sonder water is. Ook meestal sonder son, veral in die winter, waar dit in die koppies se skaduwee bibber. Dis waar mense wat as “Bantoe” geklassifiseer is, gewoon het, meestal Xhosasprekendes. Hier onder is ʼn foto van Sonderwater, gesien vanaf Pienaarsig.

In Sonderwater is Antie Evelyn se huis, waar jy Sondagmiddagetes kan gaan eet. Ander etes ook; ʼn mens moet net bel om vooraf te bespreek. Dis outentieke Boerekos uit die Karoo.

Ek het die dorp al ʼn hele paar keer besoek, onder andere om tyd te kry vir skryf. Ek het my digbundel Retoer hier afgerond. Ek hou nog altyd van die kerkgebou, maar het dit nog nooit van binne gesien nie. Met ons mees onlangse besoek, vir ʼn troue, het ons die geleentheid gebruik om na ʼn koor uit Bloemfontein te gaan luister. Hulle sing ʼn stuk van J.S. Bach, asook sekulêre musiekstukke.

In die kerk se ingangsportaal staan ʼn lykswa – letterlik ʼn wa – een wat deur perde getrek word.

Legende wil dit hê dat die wa aan ʼn museum in Graaff-Reinet geskenk is, maar dat die dorp dit weer teruggevra het toe een van die Pienaar-patriarge oorlede is. Perde is gevind, maar was helaas nie opgelei om die wa met waardige grasie voort te sleep nie. Konsternasie het losgebars toe hulle op ʼn wilde galop met die kis en al lostrek.

Ek hou van die vloerteëls in die ingangsportaal, hier gesien van die balkon se trappe af.

Die kerk se orrel, op die balkon, is nog een van daardie orrels wat met pompe werk. Klaarblyklik is daar ʼn skietlood wat aantoon wanneer die masjien die optimale lugdruk het. As die skietlood val, klink dit asof die orrel gorrel in plaas van blaas.

Die koormeester – voorheen van Graaff-Reinet – vertel aan die koor hoe hulle jare gelede ʼn kooruitvoering in die Nieu-Bethesda kerk sou kom hou. Dis maande voor die tyd beplan. Die dag voor die opvoering is daar toe ʼn oproep met die nuus dat die orrelpomper – ʼn ene Blom – in die tronk in Graaff-Reinet sit weens beweerde veediefstal. Niemand anders weet hom om die orrel reg op te pomp nie. Netnou gorrel dit in plaas van blaas. Die dominee van Graaff-Reinet is terstond polisiestasie toe om Blom op parool uit die tronk te kry. Die opvoering kon voortgaan.

Vandag is daar ʼn hele paar mense wat na die uitvoering kom luister. Die koor het met ʼn bus aangekom. Eintlik gaan hulle Graaff-Reinet toe vir ʼn uitvoering met die Pase. Hulle is verbaas oor hoeveel mense opgedaag het. Ek sien ʼn hele paar van die gaste wat van reg oor die wêreld ingevlieg het vir die troue. Die bruid se ma is ook daar, die skilder Peggy Delport. ʼn Hond lê by die voete van die mense wat voor my sit. Die kerk het mooi loodglasvensters. In Edwardiaanse styl is dit minder uitvoerig as kerke wat vroeër gebou is.

In die kerk self hang pragtige gaslampkandelare aan staalplafonne.

Die koor staan op verskillende plekke in die kerk om van die wonderlike akoestiek gebruik te maak. Eers voor in die kerk, met klavierbegeleiding. Dan op die balkon om die geleentheid te gebruik om saam met die orrel te kan sing.

Ongelukkig is die akoestiek ook goed as die hond kreun en ek sukkel om ʼn lagbui te beheer. Ek dink aan van Herman Charles Bosman se stories, veral “Bekkersdal marathon,” die insident met Psalm 119 (ek dink dis daardie lang een).

Orrels wat gorrel, honde wat steun,
gaslampe in kandelare daar bo,
begrafnisperde wat baldadig dreun,
ʼn koor met Bach in ʼn kerk in die Karoo –
buite ʼn land wat beskonke kreun
onder die gewig van alles vantevore.

ʼn Onvolmaakte, maar toepaslike ervaring van geestelikheid met Paasfees 2011. Aan die einde kom staan die koor tussen die kerkbanke en sing ʼn seënbede in Zoeloe.

 

Uiteindelik het ek ook die pelgrimstog na die Uilhuis op Nieu-Bethesda onderneem. En soos ’n ware pelgrimsreisiger op reis gebly … weg, al hoe verder weg van my rekenaar. Ek het afgestaar in die Vallei van Verlatenheid met swaeltjies bo my kop, ’n enkele sekonde geskei van my Vallei van Vergetelheid. Om sonder vlerke of ‘n Lamborghini Diablo te vlieg, is nie moeilik nie. RIV, Rob Taylor.

Helen Martins se huis en beeldetuin was ’n reis die vreemde in.

 

 

 

Moontlik, peins ek by myself, was sy nie juis vreemder as die meeste ander mense nie, maar sy het haar onderskei deur haar vreemdheid skeppend uit te druk … waar talle ander alkohol, ativan, televisie, die internet, sigarette en kos gebruik om die roeringe van die vreemde in die doofpot te stop. 

 

 

 

 

Die meeste besoekers voel die Uilhuis aan as beklemmend, “weird”, depressief, ontstellend. Ek het die broeiende pyn in die huis aangevoel (dalk my eie projeksie), maar ook ’n oplugting omdat die pyn kreatief beweeg en voortstu na lig en kleur en beweging – die swiepende sterte van meerminne, oop vlerke van uile, bewegende pote van kamele, ’n hele optog op pad na die groot ster in die ooste.

 

 

 

 

Waarom Miss Helen bytsoda gebruik het as stadige, pynlike transport na die groot Lig, daaroor wonder ek nog altyd. Was vandag se vinnige, gerieflike vervoer nie beskikbaar nie – ’n oordosis slaappille, uitlaatgas in ’n motorhuis, ’n gasoond, ’n vuurwapen? Of was die pyn so groot – fisieke pyn weens artritis en oë gesny deur glasstof; knaende emosionele pyn van ou dinge – so erg dat net ’n groter pyn haar uit kon lei?

 

 

Die Gautengers wat in hul weelderige wit viertrekvoertuie in ’n stofwolk voor die Uilhuis stop, vinnig die “weird” plek besoek, ’n klip- of blikuil koop en weer in ’n stofwolk vertrek, mis die hele ervaring – naamlik die dorp. Sommige Gautengers is darem meer avontuurlik ingestel – hulle jaag met hul BM’s deur die dorp, neem foto’s deur die voorruit en vergas hul vriende op verhale van hierdie lieflike, rustige dorpie wat net beleef móét word.

Die massiewe, manjifieke groen bome tref ’n mens die eerste as jy die dorp binne ry, dan die w-y-e stofstrate, die windpompe en damme in elke tweede tuin, die borrelende leiwatervore, die oop groen velde in die dorp waar waarskynlik ekstatiese skape, koeie en perde wei. Die sypaadjies is skoon – ’n rariteit in die nuwe Suid-Afrika – en saans sien jy hoe sterre eintlik behoort te skitter omdat daar geen straatligte is nie. Ongelukkig is daar heelwat inwoners wat moontlik uit empatie met die res van Suid-Afrika hul buiteligte heelnag laat brand. As ek die burgemeester was, word hulle streng beboet.

 

Die verval wat so sigbaar en mistroostig die meeste dorpe en dorpies in Suid-Afrika oorgeneem het, is hier heeltemal afwesig. ’n Mens besef: Dis net ’n handjievol besielde mense, dié wat nie moed opgee nie, wat die verskil maak. Hulle staar nie verlam die donker ellendes van die toekoms binne nie – hulle doen wat die hand hier en nou vind om goed te doen.

 

 

 

Met die verkenning van die dorp – en dit kan in niks minder as vier dae gedoen word nie om die blou lig, vet wolke, Karookoppies, vrede, fonteinwater, plaaslike bier, sterre en betowerde bome te assimileer – wurm ek my deur ’n draad langs ’n halfgeboude klipgeboutjie. ’n Mens doen sulke goed in vreemde dorpe. Ek klim ’n halfgeboude damwal op (ook de rigueur in vreemde dorpe) en bestaar die halfklaar sprokiesgebou oorkant die straat. Die bouer/eienaar in sy blou werkerspak is besig om sement op die sypaadjie te meng. Maar nou staan hy hande in die sye en bestaar my. Ek kan sommer so van ’n afstand aanvoel hy is nie op die punt om vriendelik te wuif nie en steek toe maar my kamera agter my lyf weg. Iets in sy houding laat my vermoed dat hy ’n dubbelloop-haelgeweer agter die naaste boom kan uitpluk en vulsel vir sy klipmure van my kan maak.

Sensitief soos ek altyd vir ander se delikate gevoelens is, klim ek ongrasieus van die damwal af, wurm weer deur die heining en stap aan die oorkant van die sypaadjie verby sy plek. Op my moontlik idiotiese vraag of hy alles self doen, mompel die paleisbouer iets wat op “fokof” kan neerkom. Ten minste hou sy jong Labrador van my bene en besnuif dit, maar sy baas roep hom kwaai terug. Geen mededoë met ’n nuuskierige siel nie – en ek kom nie eens van Gauteng nie, ry ’n ou Mazda en dra klere uit ’n hospieswinkel. Wie weet, dalk is hy gawer as ek eendag met ’n paar vol bottels drinkgoed vir die mure kom kuier.

 

 

 

Die begraafplaas, groot, goed versorg en met nog baie plek, is ‘n heerlike plek om ure lank in te dwaal en te peins oor hoe gou alles verby is. Heel per ongeluk kom ons op ‘n beskeie graffie vir Helen Martins af: ‘n uil met groot groen oë waak oor ‘n hopie grond met klippe, skulpe en pienk kunsblommetjies. Die teks op die lyf van die uil is net hier en daar leesbaar.