Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Met Hildegard von Bingen in die agtergrond, lees ek die afgelope jaar se dagboekinskrywings. Laasgenoemde beslaan veel minder bladsye as gewoonlik: 2016 was ’n jaar waarin ek vir lang tye niks neergepen het nie.

Ek onthou vanjaar eerder as ’n jaar van groot veranderinge. Die grootste hiervan was ’n Groot Trek; die keer na ’n ander provinsie. Om jou lewe uit te sorteer en weereens in bokse te pak, is soms net te veel. Drie trekke in vier jaar.

 

Kyrie eleison

Christe eleison

Kyrie eleison

 

’n Hele buitekamer vol boekbokse moes ternouernood aangespreek word. Wonderlike boeke moes van afskeid geneem word. ’n Egpaar wat tweedehandse boeke opkoop, verneuk ons: vragte boeke word in goeder trou aan hulle toevertrou omdat die trek baie vinnig moes plaasvind. Hulle sou na elk van die boeke kyk en dan ’n regverdige prys saamstel. Ondermeer was daar ’n hele versameling Herman Charles Bosman. Twee bakkievragte boeke word weggery waarna net R300-00 in ons rekening inbetaal word.

 

Boonop word van ons breekgoed onherstelbaar beskadig. Vier Boeddhas lê aan skerwe. Van die erfporselein en glase: toetentaal verbrysel. Kosbare boeke se voorblaaie word argeloos ingepak en sodoende lelik gebuig. Ek sluk langtand aan die les: tog wys die Boeddha immers daarop dat alles sal vergaan: Impermanence. Maar daar is dae wat die les nié in my hart wil gaan lê nie. Die chaos van bokse, steeds-toegedraaide skilderye en ander hope los goed se chaos sif deur tot in my DNA.

Daarom skryf ek byna niks hiervan neer in my dagboek nie. Wat ek wel op afkom in hierdie einste boek, is twee gedigte van Ernst van Heerden uit Tyd van Verhuising wat ek met die hand oorgeskryf het:

 

 

Aan die verhuisingsmanne

Dra saggies, vriende,

want sierpotte en erdewerk,

keurborde en fyn glas

sluit ’n lewe

met sy drome

en verlangens in;

 

Dra saggies, mededraers,

want die drag

van veerbed,

tafels, lessenaar

druk teen die bors

se dun skelet;

 

Dra saggies, regters,

want die oordeel

oor my klein bedryf

lê vasgevang

in prente, boeke

en ’n eie ou gemakstoel;

 

Dra saggies, gode,

want die hart se porselein

is broos en tot veel seer

en kwesbaarheid geneig:

die kratte van ’n lewe

kan so maklik breek.

 

 

Verandering

In die donker orde van my huis

voel ek die aardepols verflou,

word ek met sinlose weerspannigheid

deur elk ding verwyt:

 

’n deur wat eie knip ontwyk,

’n kas wat weier om te sluit,

tapyte met ingeweefde struikelblok,

hoë trappe sonder styggerief,

dieselfde spookgesig

in elke spieël se blits;

 

bedags deur vensterruite

die wit vlam van die son se gietery:

’n tuin-vermoede van

’n hele boord tot één boom vasgesweis;

 

en saans by skryflig

die lamp

wat soos ’n knie skarnier.

 

 

Nog ’n bundel wat ek herhaaldelik na toe teruggekeer het hierdie jaar, is Olga Kirsch se Oorwinteraars in die Vreemde. Alhoewel ek gelukkig nie die ongetemperde isolasie van die émigré ken nie, resoneer ek steeds met veral die gedigte wat Kirsch-as-huurder in die vreemde oopskryf. En alhoewel die huis wat ons huur ons eie besittings bevat, ken ek die voorafgaande maande se tydelike verblyf waar jy jou tentpenne elke keer uit die grond moet trek met net die nodigste in plastieksakke en tasse.

 

 

 

Huurders

’n Onbekende vrou se ruim, stil huis.

Haar plante wat teen die ruite ligwaarts krul.

Alles waarin sy haar lewenslank omhul

het totdat haar gees hom veilig tuis

weet, om my. Binne dié mure is skoon

gelewe; niks steur die edele patroon,

alles hoort saam. Ek hou die kamers skoon

en, hande eerbiedig op meubels en kleinode,

voel koester my haar vreedsame huisgode.

 

 

In dié gehuurde huis besit ek niks

In dié gehuurde huis besit ek niks

as net my klere. Alles waaraan ek raak

­­- kombuisgoed, meubels, gordyne – is volgens die smaak

van andere. Nogtans, omdat ek hom – fluks

na buie van lees en luiheid – skoongemaak

het, sodat die voordeur laatmiddag vir jou

verwelkomend kan oopswaai, omdat ek nou

voor sy ou rooshoutlessenaar ’n taak

wat ek bemin verrig, mooi briewe ontvang,

voor sy boogvenster kerf, sal ek hom onthou

–  lugtig, son-vrolik – dalk na hom terugverlang.

 

 

Vir Ernst

Dra saggies hierdie gedig

na die man

wat die gode se porselein

op papier kon breek:

geen mank ritmes

of verkapte strofes nie.

 

Eet saggies hierdie gedig

want die digter het

room geword

en ken die donker man

nie meer nie.

 

Kyk saggies na die digter

agter daardie bril:

die lewe is geen cliché nie.

 

(Gisela Ullyatt. 2016)

 

Bibiografie

 

Kirsch, O. 1978. Oorwinteraars in die vreemde. Kaapstad: Human & Rousseau.

Van Heerden, E. 1975. Tyd van verhuising. Kaapstad: Tafelberg.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Junie is die maand van pa’s; 15 Junie is Vadersdag. Jaar na jaar word egter dieselfde sotlikhede op winkelrakke en spesiale uitstallings opgestapel om die skuldige gewete aan te spreek: oorsoet sjokoladetjies en geroosterde neute, die ewige knipmes; wintersokkies. Tydskrifte adverteer glansgeskenke soos ’n peperduur biltongsnyer. Bekendes word glansend saam met pappa afgeneem en soetlike goedjies word gesê oor hulle volmaakte dad.

Maar as jou Junie begroting reeds klaaglik misluk het, kan jy natuurlik altyd ’n beker met ’n gedrukte flou grappie/cliché koop (hopelik nie tweedehands nie) en dit opvul met ’n pers Simba-pakkie grondbone-en-rosyntjie mengsel. Of dalk ’n bierbeker gaps by die Oktoberfest vir volgende jaar se Vatertag.

Hoe dit ook al sy: Junie is die maand van daddy. Die vaderfiguur is een van die bitterste beelde in die poësie. Verder is gedigte oor vaders een van die mees oorwoë temas in die digkuns: alle digters het ’n vader of ’n gebrek aan een.

Stanley Kunitz se “The portrait” (1985:296) getuig van die gebrek aan ’n vader-figuur; die gedig is geperforeer deur ’n disfunksionele familie-dinamika. Ironies genoeg dra die absolute fisiese afwesigheid van die pa daartoe by dat hy in elke ander aspek die lewens van sy gesin oorheers. Die ma, deurdrenk van woede, probeer alles om hom vir goed uit hulle lewens te verban, maar spoke laat hulleself nie verban nie. Die feit dat hy wel geleef het, kan dus nie ontken word nie:

 

My mother never forgave my father

for killing himself,

especially at such an awkward time

and in a public park,

that spring

when I was waiting to be born.

She locked his name

in her deepest cabinet

and would not let him out,

though I could hear him thumping.

When I came down from the attic

with the pastel portrait in my hand

of a long-lipped stranger

with a brave moustache

and deep brown level eyes,

she ripped it into shreds

without a single word

and slapped me hard.

In my sixty-fourth year

I can still feel my cheek

burning.

Disfunksie in die familie-eenheid word baie maal vereenselwig met die “sonde van die vaad’re”. R.D. Laing, ghoeroe in die anti-psigiatriese beweging, noem hierdie disfunksie wat oorspoel van generasie na generasie “the transgenerational transference of neuroses”. Die Amerikaanse digter, Charles Olson, som hierdie filosofie onomwonde op in sy gedig oor vaders en seuns:

 

and if I am his son, this man

is from as far a place and time

as yours is, carries with him

the strangeness you and I will carry

for our sons, and for like reason

Hierdie inter-generasionele verwondheid word veral in Johann de Lange se oeuvre aangespreek; bundels soos Snel grys fantoom (1986) en Die algebra van nood (2009) bevat roerende gedigte oor ’n meestal afwesige maar dwelmverslaafde vader. In “Pa” (2010:36) word die pa-figuur opgeroep in messelaar- en- cowboymetaforiek. Die Anne Sexton-motto omsluit die motief van vergifnis wat herhalend in die gedig “Maar ek vergewe jou” gebruik word. Die vyfde strofe staan veral uit vanweë die uitsigloosheid van die pa se dwelmhel juis omdat dit die verskriklike vervreemding en skeur tussen pa en seun  daarstel:

 

Ander aande het jy mandrax gedrink

& vroeg gaan slaap, moeg,

die woonstel onherbergsaam gemaak

met jou hortende asem. Die kroeg,

enklave waar jy kon ophou kwel,

het sy grys vergetelheid geskink.

In “Petidiendroom” (2010:119) wil die pa intimiteit tussen ouer en kind skep met ’n petidien-ampule, iets wat helaas godsonmoontlik is:

 

Ek loop my pa ná jare raak

& hy probeer weer vrede maak.

 

Hy gee vir my ’n smal ampule –

verdowing met ’n streng skedule,

 

& hoop dit sal ons nader bring

soos die naald intiem deur weefsel dring.

 

Ek soek koorsig na ’n plek om te gebruik,

maar orals vind ek oë, & plekke wat na oorskot ruik.

 

Die versugting na versoening, na heelmaak van die verskerfte en versplinterde pa-kind dinamiek word ook gesien in Lucas Malan (16) se “Versoening”:

 

Ag Pa, laat ons nou vrede maak;

jy raas so in jou kis,

jy skaaf so aan ’n kwas

wat lankal reeds vergete is […]

 

en jy’t jou hawer nooit gesaai nie –

net so min het ek miskien geword

wat Pa dalk wou, maar nietemin,

die saad is klaar gestort

 

Wyle George Weideman skryf ’n reeks gedigte oor sy pa onder die hoofopskrif “Homo Faber” (Uit hierdie grys verblyf:1987). Die subtitel – portret van ’n alchemis en sy werkplek” –  is veelseggend en sluit aan by homo faber wat losweg uit die Duits as ‘die mens as produsent’ vertaal kan word. Dit sou interessant wees om te weet of Weideman Max Frisch se roman, Homo Faber, as vertrekpunt geneem het. Weideman se “Homo Faber” is opgedeel in sewe gedigte: (wyding); (interieur); (transmutasie); (feniks); (konjunktief); (sublimasie), en (slot). Ongelukkig is daar nie spasie in hierdie blog om aandag aan elke afsonderlike titel te skenk nie; ’n aparte blog (of eintlik artikel) sal hieraan gewy kon word.

Wat egter duidelik as baken in hierdie gedigte dien, is die vader as skrynwerker of produsent (‘homo faber’), iemand wie se werkspasie ’n “heiligdom” (59) was waar teen “die mankolieke deur” die spreker hom verbeel die volgende woorde opgeplak is: “strictly private. moet asseblief nie steur/ nie. eintritt verboten”.  In (feniks) het die pa “’n duisternis apparaat” en begin die spreker reeds verval in sy pa opmerk: “al krommer /wordend, my monnik-pa aan’t vonke slaan” (62). Die pa se opgaarsels begin dien as simbole teen die ouderdom, verlies en eindelike dood (sublimasie)(64); dit dien ook as afbakening van persoonlike grense; isolasie:

 

wat vergaar kon word teen die ouderdom:

vragte onvoltooide take wat vreug

en frustrasie bring

 

En dan kulmineer die reeks verse in (slot) waar die pa triomfeer, vry word van die oorlaaide opgaarder “homo faber”, gepuur word tot pa-as-feniks en dan simbolies die vlinder in homself vrylaat (65):

 

uit die grys verblyf durf ’n feniks kom:

aanvanklik nog net ’n moontlikheid

daar rond […]  

dan word die lyf

ligweg tussen die vlerke ingeskuif

en vasgeheg. en florissant verskyn

pa, weliswaar gehawender, triomfantlik

uit die hoogoond. Hy laat die vlinder vry.

 

Olga Kirsch skryf ook ’n reeks gedigte oor haar vader, getiteld “Vyf sonnette aan my vader” (1972). Die vyfde sonnet vergestalt die Joodsheid van die pa soos gesien deur vroeë kinderherinneringe aan die sinagoge, God en gebedsjale (1990:375):

 

Toe ek nog klein was het ek aan jou sy

gestaan in die sinagoge en gevolg

terwyl jou vinger langs die letters gly

van woorde wat ek nog nie kon vertolk.

Die kantor hef sy stem op, yl en soet

wierook die lied omhoog. Rooi, geel en blou

slaan vlamme uit die ruit hom tegemoet –

sou die Voorsienigheid Sy guns weerhou

wanneer daar so gesmeek word? En jy vou

jou syige gebedsjaal weg en hou

jou arm om my en ek staan gedruk

vas teen jou knie en bewe van geluk.

Swaar stemme styg in stadige akkoorde –

Oomblikke veertig jare sonder woorde. 

 

Bernard Odendaal skets ’n menslike woordportret van sy pa in “Pa” (24); sy pa was “voorbanker in kerk en senaatsaal./ Ook ’n voorslag in die kooi,/met vyf voluit familievernoemde seuns”. Sy moeilike geaardheid word metafories baie geslaagd uitgedruk: “jy’t haaks gebou;/ontoeskietlik draad gespan;/jou hande lékker skurf”. Dié moeilike oubaas het dalk voor geen mens die knie gebuig nie, maar voor die Groot K het hy nie ’n keuse gehad nie:

 

tot jy in die kliniek moes wees

–       slaphandig, grootogig;

 voete watersugtig dik –

 maande lank moes kankercocktails drink.

 Rúikend na sweet en sere.

 Al minder besoek ontvangend.

 Later net woordeloos net lêend.

 

Betsie van Niekerk dra Ronkedoor aan haar pa op en in “Kruk” (13) aanvaar die spreker dat sy haar pa slegs kan bystaan, maar nie kan genees nie: “Geen elikser, Pa/of panasee/kan ek jou gee”. Uiteindelike verval van die geheue en liggaam vind plaas en word roerend uitgebeeld deur die skoenlose en tandelose pa. Hy het dus die ronkedoor van sy menslike trop geword:

 

Maar ontskoei en sonder tande

trap pa op gewyde grond

radeloos, onmagtig rond.

 

Joan Hambidge se oeuvre is deurspek van gedigte wat aan haar pa opgedra is en sy skryf só oor hierdie tendens in Dad (57), ’n bundel wat spesiaal oor haar pa geskryf is na sy dood:

 

“Reeds vanaf my debuut Hartskrif (1985) skryf ek oor my vader […] My vader as gespreksgenoot, as spieë, as iemand teen wie ek my kon meet. Op sy manier ’n man wat weens sy werk dikwels verplaas is – dit verklaar waarskynlik my obsessie met reis. As kind van die depressie het hy swaar groot geword en daar was dikwels bitterheid oor sy grootvader se hantering van sy vader Frank. Hulle is uit ’n plaas verneuk”.

 

Toevallig lees ek die deel (ook in Dad) waar Joan oor haar pa se familieverbintenis met Maggie Laubser skryf (Hannah Laubser, sy moeder, was Maggie se suster) op dieselfde dag toe ons ’n skilderytjie van Maggie Laubser laat waardeer. Dié waterverf is vergeel in sy broosheid (en brosheid) en is inderwaarheid ’n bladsy uit een van haar sketsboeke. Groot was ons verstomming toe die bladsy uit sy ewe brose raam gelig word en aan die agterkant ’n horde potloodsketse van katte gevind word!

Om dus aan te sluit by hierdie broosheid van die vergeelde Maggie Laubser, haal ek die volgende gedig, “Tien” (50) aan uit Dad, wat nie net in gesprek staan met die internet as interteks nie, maar ook met Maggie Laubser:

 

Die webruimte na jou weier

halsstarrig om oop te gaan.

Op elke soekruimte met google

staan ek voor dooiemansdeur:

www.vader.com is tans onbeskikbaar.

Elke soekenjin wys my af,

gooi my uit voor ’n grys skerm.

Laat ek nou met die deur

in die huis val: die huis van my vader

had soveel kamers.

In jou klein heiligdom

hang foto’s van jou as sportman,

’n kanon met ’n loodkoeël,

’n skildery (wat ons verpes) van die Sakekamer,

en  ’n beeld van ’n klei Bonsmara-bul.

’n Staalkabinet met papiere, agendas,

aktes en wat nog van die sekretaris

van vele komitees. Altyd tweede in bevel

’n Maggie Laubser-skets van jou as seun

wys jou weerloos op. ’n Groen brugtafel

vir Dinsdagaande, elke vierde week, by ons

staan langs ’n weggestoke drankkabinet met KWV.

En ek? Met besoeke slaap ek op die enkelbed

in die kamer waar jy alles opskryf, liasseer, behou.

Jou tweede kind, ’n andersoortige sekretaris,

soekend, wagtend dat die webruimte oopgaan. 

 

Bibliografie

De Lange, J. 2010. Judasoog. ’n Keur uit die gedigte van Johann de Lange. Kaapstad: Human & Rousseau.

Hambidge, J. 2006. Dad. Kaapstad: genugtig!

Malan, L. 1985. Tydspoor. Kaapstad: Tafelberg.

Odendaal. B. 2007. Onbedoelde land. Kaapstad: Tafelberg.

Olson, C. 1960. The distances. New York: Grove.

Opperman, D.J. (ed). 1990. Groot Verseboek. Kaapstad: Tafelberg.

Poulin, A. (ed). 1985. Contemporary American Poetry. Boston: Houghton Mifflin.

Van Niekerk. 1988. Ronkedoor. Kaapstad: Tafelberg.

Weideman, G. 1987. Uit hierdie grys verblyf. Kaapstad: Tafelberg.

 

 

 

Die vrou onder my bed spook by my. Sy is so ver weg en tog weet ek sy sou so graag met my plekke wou ruil.  Toe sy Suid-Afrika na sewe-en-twintig jaar vir die eerste keer besoek het, was dit om die opening van die Taalmonument op Paarlberg by te woon. Die jaar was 1975. Daar het sy onder meer geluister na die toonsettings van gedigte van Boerneef en Ingrid Jonker deur komponiste soos Pieter de Villiers en Rosa Nepgen. Het sy gedroom dat van haar gedigte eendag ook getoonset sou word?

 

 

En tog was dit presies die heerlike ervaring wat ons die ander aand in die Baxterteater in Kaapstad te beurt geval het.  Twee komponiste, albei verbonde aan Ikeys se Suid-Afrikaanse Kollege vir Musiek, het werke van Afrikaanse digters getoonset – Engelse komponiste aan ‘n Engelse universiteit toonset Afrikaanse gedigte. Klink soos Olga se storie! Martin Watt het twee siklusse gekomponeer: “Vyf Liedere op Gedigte van Eugene Marais” en “Vier Liefdesliedere op Gedigte van Marlene van Niekerk”. Die donker kilheid van Marais se “Wintersnag” sal my nog lank bybly. Magdalene Minnaar was die sopraan begelei deur Albie van Schalkwyk.

Na die pouse is ons genot verder gevoer deur die jong Vrystaatse komponis Adrian More, ‘n begaafde pianis wat die mezzosopraan Monika Wassung begelei het. Sy sangsiklus “Lewensgang” bestaan uit nege liedere op gedigte deur verskillende digters. Voor die uitvoering vertel Adrian dat hy omtrent die hele Groot Verseboek deurgewerk het. “Ek ken nou my Afrikaanse letterkunde,” spot hy met homself.  Die tweede lied in die siklus is Olga Kirsch se “Huwelik”, wat die jaar na die opening van die Taalmonument in 1976 in Geil Gebied verskyn.

 

Huwelik

 

‘n Jaar of wat van angs en fel verrassing,

                        van leer en afleer, lugtige geluk,

                        dan is daar kinders.  Die pynlike aanpassing

wat diens en arbeid verg, die onderdruk

van self, lang dae en nagte sonder rus

maak dat hul al hoe meer mekaar beskou

as ouers, bondgenote in kommernis

en vreugde, maar bysaaklik man en vrou.

 

Skielik is dit ‘n afgemaakte taak.

In leë kamers sien hul mekaar weer raak –

vergete rykdom.  Albei het diep gely,

veel prysgegee en baie bygekry.

In die stil huis ontdek hul weer mekaar

soos, in ‘n veraf tuin, die eerste paar.

 

Terwyl ek na Monika se simpatieke vertolking van die woorde luister, word ek herinner aan ‘n gesprek wat ek met Olga se jonger dogter in Jerusalem gehad het. “Michal (haar ouer suster) was already in the army and I was getting ready to go. I remember seeing my mother fall in love with my father. It was very beautiful.” Dit was rondom dié tyd dat Olga weer in Afrikaans begin gedig het, maar haar mooiste verse aan haar man, Joe, skryf sy na sy dood in November,1993. Ek haal slegs een uit ‘n manuskrip van tagtig gedigte aan:

 

Portrait

 

You were mathematician and humanist,

rounded renaissance mind;

you collated and remembered

everything you read, heard and saw;

stored wisdom in anecdote

made your point by humour

no opponent could resist –

they would yield to you smiling.

 

You were generous, gentle, modest

skeptical, ironic

not least against yourself.

It took eighty-two years to make you

instants to annul you.

 

Musiek was sentraal in die lewe van die Kirsch-familie. In Plunge, die gehuggie in Litoue vanwaar Olga se vader in 1910 na Suid-Afrika geëmigreer het, het die dorpsmense smiddae op die Sabbat by die familiewoning gaan staan en luister hoe die gesin die Sabbatsliedere sing en harmoniseer. Olga se ouer suster het gedroom van die operaverhoog en haar ouer dogter het reeds op ‘n vroeë ouderdom pryse as pianis verower. Vandag tree een van haar kleindogters as tjellis op in die Londense Filharmoniese Orkes.

Ek kan my dus Olga se opgewonde, verwonderde glimlag by die aanhoor van Adrian se toonsetting van haar gedig goed voorstel. Sy het enkele klein gediggies vir haar kleinkinders getoonset, maar dié het verlore gegaan. Ek glo sy sou vir Adrian wou vra: Hoe het jy gekies? Hoe het die proses vir jou gewerk?

 

 

Daarom was dit vir my ‘n voorreg om na die konsert dié vrae oor ‘n glasie Shiraz aan Adrian te rig. Hy erken dadelik dat die proses vir hom een van die moeilikste dinge was wat hy nog ooit gedoen het. Aanvanklik wou hy dit ‘n Suid-Afrikaanse liedsiklus maak met gedigte in Engels, Afrikaans en Xhosa, maar toe kom hy tot die besef dat daar baie Afrikaanse poësie is wat vra om getoonset te word. Gevolglik het hy saam met ‘n paar vriende wat kundig is in die Afrikaanse digkuns, deur honderde gedigte van verskillende digters gelees.

“We drank wine and discussed the ones that appealed to me most. Initially I had about thirty or forty poems and we tried to figure out why they appealed more than others, and saw what theme was common to them all. Initially it was eensaamheid but that is what a great deal of poetry is about – that we are alone. It is the biggest challenge of our lives that we are alone, but it has been explored extensively in poetry. I felt I wanted to explore more. And so this theme of the life cycle, or rather a journey through life, evolved.”

Adrian erken dat dit moeilik was om gedigte te vind wat handel oor die kinderjare en gelukkig-wees. Die meeste poësie handel oor die swaarkry in die lewe… en dit het sy taak bemoeilik. Daarom begin die siklus met Adam Small se “Distrik Ses”. Adrian sê: “It is a bit lighter. The words are serious. It is a serious poem, but at least it has a little bit of humour, of youth, a bit of Coloured cynicism that brings a smile to your face. That is why I started with it – it is a bit younger.”

Verder, vertel Adrian, het hy gevind die ouer digters – of liewer die vroeër digters –  het meer liries geskryf, asof hulle bewus was van die moontlikheid van die toonsetting van hul werk. Of miskien het dit te make gehad met die styl van poësievoordrag wat destyds dominant was.

“It’s has to do with form and meter and they seem to have that traditional flow to them. Also, recent poetry seemed more contrived. Older poems tell a story – they are not trying to impress.”

Dit is sekerlik waar van Olga se gedig “Huwelik” – dit vertel ‘n storie van die opoffering en swaarkry wat dikwels gepaard gaan met ouerskap, maar dit eindig stil, tog jubelend, met die idilliese beeld van die paradys.

Die gesprek beweeg aan na die wyn en die keuse van wynname – dis soveel makliker om humor daar te vind. “I’ve always wanted to buy a bottle of Fat Bastard”, sê een in die groep wat saam oor poësie en die lied gesels. “And then the next morning you can casually comment – that Fat Bastard I had last night was so delicious, so tasty!” antwoord Adrian met ‘n stoute laggie. Daar moet tog digters wees wat oor die humor and genot van die lewe dig. Wie sou die saak kon regstel?

So drie jaar gelede het ‘n vreemde vrou onder my bed ingetrek. Al was sy onbekend aan my het ek haar genooi. Ek het ‘n kontrak met haar gesluit – ek sal haar weer onder die aandag van haar gehoor bring, sy sal haarself aan my bekend maak – sy sal my lei om van haar geheime te ontdek. Niemand vertel ‘n ander al hul geheime nie, maar as mens ‘n vertrouensverhouding kan opbou, dan deel jy tog ‘n paar van jou geheime met ‘n vriendin.
Toe ek haar ingenooi het, het ek min van haar geweet – Jodin, digteres, Vrystaat gebore, in Israel gewoon en gesterwe. Haar naam – Olga Kirsch. Sy’t my glad nie geken nie, maar haar suster en twee dogters, na ek hulle opgespoor het, het namens haar opgetree. Hulle het besluit Olga sal my probeer vertrou.
Al waarmee sy onder die bed ingetrek het, was een bundel gedigte: Mure van die Hart, gepubliseer in 1948. Die het ek by my ma geërf en sy by haar tante wat nie ver van Olga se geboortedorp gewoon het nie. Die tante, Sussie Buckle, het op Kroonstad drama doseer. Met die bundel as inspirasie moes ek begin soek – die internet het nie veel opgelewer nie – een kort Wikipedia berig. Toe google ek haar man – Prof Dr Joe Gillis, wiskundige. Die inligting het ek in die Wikipedia-artikeltjie gevind. Joe lei my na Ted, medewiskundige wat aan Joe ‘n huldeblyk geskryf het. Ted lei my na ‘n fisikus, die fisikus lei my na Prof Ada Zohar, sy nooi my om haar in persoon aan haar tante se huis Olga se jonger suster te kom ontmoet. Ada is Olga se jonger dogter. Een ding lei na ‘n ander en voor ek my kom kry plaas Olga fotokopieë van haar ses ander bundels langs Mure van die Hart onder my bed.
“O terloops,” sê Janette die jonger suster van Olga, “hier is ‘n ongepubliseerde manuskrip maar dis Engels.” Ons maak ‘n kopie en ek gaan lê bo-op die bed met die Engelse manuskrip, Nevertheless. ‘n Lang epiese gedig oor die aankoms van die nuwe immigrante uit oorlog-verskeurde Europa. Dis by tye aangrypend, by tye hartverskeurend, selfs soms regtig amusant veral as mens Israel ken. Die manuskrip gaan kruip onder die bed in langs haar Afrikaanse sussies. Ons probeer vasstel wie is ouer.
Die soektog duur voort. John Kannemeyer, nog fiks en flink, besig met John Coetzee, antwoord al my vrae en verwys my na Daniel Hugo. “Daniel weet meer as enigiemand anders in Suid Afrika oor Olga – praat met hom,” stel groot John voor. “O ja en jy moet met Lina ook praat,” voeg hy by.
Daniel help, gee raad, stuur fotokopieë van allerhande artikels en weier dat ek hom betaal daarvoor – “Skryf net asseblief ‘n biografie oor Olga – ons soek nie nog ‘n doktoraal nie,” is al wat hy vra.
Lina vra niks, gee niks. “Ek skryf my eie memoir oor Olga,” sê sy, “dus kan ek nie my materiaal deel nie!” Stilte. “In elk geval gaan jy seker in Ingels skryf,” voeg sy verwytend by.
Die soektog gaan verder.
Ek gaan gereeld vir Janette in Haifa kuier. Ons raak bevriend en die vrou onder my bed versamel al hoe meer besittings. Nou het sy al ‘n stapel foto’s – van haar kinderdae, van haar ma en pa, haar broers en susters. Ek ontmoet haar niggies en een nefie, gaan kuier by haar skoonsuster.
“Kom kuier in Jerusalem,” sê haar dogter Ada, “my ma het baie van haar gedigte na Engels vertaal.”
Judy en ek gaan na Jerusalem. Ada oorhandig ‘n pak vertalings. Judy begin hulle afneem sodat ek kopieë sal hê. Ek begin lees – ek raak al hoe meer opgewonde. Ada hou my gesig dop. “Ag sê tog iets,” pleit sy terwyl ek al hoe breër glimlag.
“Hier’s nie een vertaling by nie – dis alles oorspronklike gedigte,” sê ek. Ons tel vinnig – seker dertig of meer. Ada lees voor:

 

Thorns and Thistles

Their beauty is not
in the greenness and succulence
of summer,
but in the meagerness of season’s end
when rigid, grey, dry to the very pith
robbed of corolla and colour’s camouflage
each etches with a fine style on air
the delicate skeleton
of its florescence.

 

 

“Besef jy hoe lief my moeder die natuur gehad het?”
“Dis tog duidelik uit baie van haar Afrikaanse gedigte,” vertel ek haar dogter wat geen woord Afrikaans verstaan nie. “Sy’t ook ‘n sagte plekkie vir ons tuisgebied gehad,” voeg ek by.
“Wel, sy’t amper daar gaan woon,” se Ada. Dis waar. Die feite ken ek al. Ek weet sy was lief vir Galilea en daarom nooi sy haar geliefde man om saam met haar weer daar te gaan kuier.

Kom, my beminde, laat ons ry
ver van die laagland langs die kus
waar saans en soggens roetswaar mis,
die einder grimmig verf; verby
fabrieke en teer-versmoorde grond
wag van die Middellandse See –
Saffo se glasklaar see, nou mond
gedwing om slyk en vuil te sluk,
al die uitwerpsels van die land,
totdat die troebel dieptes ruk
en vullis uitbraak op die strand.
Laat ons opgaan na Galilea,
klim tot die lelike en die groue
wegduik agter blou heuwelvoue:
Hoogte – swart skagte kloof aan kloof,
stilte-insekgebrom verdoof,
vry aarde nooit getem deur teer,
bome wat op die rante buk
voor wind wat slegs berge keer,
wolke alleen tuur op ons neer.
Saans, omgeskep deur ruimte en lug
keer ons tot vreemde kamers terug
en reik in blinde oergebaar
arms en lippe vir mekaar.
Buite die skemerige gordyn
rankende takke van die Tuin.

(Ruie Tuin, 1983 p7)

 

U moet my maar vergewe as ek nog nie gereed is om die Jerusalem International Book Fair agter te laat nie. Of dalk is dit net die Litvaks wat my by bly en met wie ek konstant in my gedagtes in gesprek is. Op soek na Olga Kirsch se voorsate kuier ek in elk geval daar in die klein ‘stettls’- gehuggies – tussen die woude en mere van Litua. Ek kon nog nie verseker vas stel of Olga self daar na inligting oor haar pa se herkoms gaan soek het nie, maar ek weet haar jonger suster, Janette, was daar – ek het die foto’s van die begraafplaas waar haar oupa grootjie begrawe lê. Janette het hulle aan my gegee.

By die boekfees het ek as geskenk  The Vilnius Review, no 27, 2010, New Writing from Lithuania gekry. Die gereelde publikasie word ondersteun deur die ‘Lithuanian Cultural Support Foundation’ wie se missie, soos ek dit verstaan, is om die letterkunde van Litua aan die buitewêreld bekend te stel. In hierdie joernaal ontdek ek ‘n gedig wat my onmiddellik aangryp – ek deel dit graag met u.

UNDERGROUND GARAGES    deur  Sigitas Parulkis

 

I like garages, cool, brimming with twilight

underground, parking

lots into which you plunge like into the kingdom of Pluto and later

return to the light afraid to look at the rear view

mirror in case you are leaving something important behind, underground

mythology is like a bystander here

the already very meaningful green sign shines

in the evening twilight – ‘spots available’

which means there, underground, spots are available

 

there is something very human about the nature of garages, people

come in cars,

leave them and go somewhere, evacuate their worries and

joys, they return later

get into their vehicles and migrate

somewhere else entirely, to the edge of the city, to the suburb, to another

city, to another world, however it works out

 

one day everyone of us will leave our vehicles, our body and will migrate,

there where there are spots available, there, where

spots are always available

where it does not smell of gasoline, fresh snow, rain

scattered seed, tears, treason, where there are no

windshield wipers, emergency signs

where no one speeds because even the very

fastest highways are reminiscent of falling

shadows or even more so of nothing, if the meaning

of this word could surpass

itself

 

Vertaal deur  Medeine Tribinevicius

THE VILNIUS REVIEW I 2010

 

Die gedig vind by my diep aanklank: dit herinner my aan die parkeer garage in die nuutgeboude Nico Malan Konsertkompleks in Kaapstad. Ek dink dit was die eerste regtige groot ondergrondse garage waarin ek my bevind het. Ek onthou die ‘plunge like into the kingdom of Pluto’  terwyl dit buite nog skemer is en dan, soos mense hulle motors verlaat en deur die lang tonnel na die teater  stap verander hulle. In  die groot foyer skitter en dans die ligte van die manjifieke kandelare op die vrouens se juwele. Hulle lag en gesels, kyk versigtig rond wie vir wie kyk en wie saam met wie is. My ma kon dit so mooi subtiel doen. My ma was so beeldskoon, so subtiel!

Later na die gesing en drama, na die hande klap en toejuigings daal ons terug af na die ondergrondse wêreld van slapende motors. Enjins word wakker met ‘n gebroem en stadig stadig soos in ‘n begrafnisstoet kom ons uit  die ondergrond in ‘n Kaapstad van liggies en Tafelberg wat oor ons waak. Dit was so mooi, so lank gelede.

Om een of ander rede het die beeld van groen liggies wat aankondig dat daar “spots available” is, my herinner aan my koms na Israel. Ek het van jongs af aanvaar dat mens nie noodwendig tuis voel in hierdie wêreld nie;  dat jy dalk altyd voel dat jy op een of ander wyse tog maar ‘n buitestander is – ‘n soort “siek hunker na die verre” (Olga Kirsch). En ek dink ook nie dat dit anders hier in Israel is nie – dalk  net meer aanvaarbaar. Almal kom van elders, is verbind aan hierdie land deur eeue se verlange – volgende jaar in Jerusalem – en dan bevind jy jou hier, tussen die stof en die bomme in die land van melk en heuning en nog verlang jy, maar nou weet jy nie meer waarheen nie.

 

 

are reminiscent …

…   of nothing, if the meaning

of this word could surpass

itself

Die betekenis van niks, die betekenis van nêrens.. . Dit laat my dink aan Jan Morris se boek, Trieste and the Meaning of Nowhere.  Ek hou van Jan Morris wat die guts gehad het om aan die wêreld te vertel hoe dit voel om in die verkeerde soort lyf gebore te word; ek hou van haar rustige suiwer skryfstyl wat my dwing om terug te sit en te dink.

“Birth and death are the ultimate bookends, and between them a muddied narrative unfolds. In the course of it there crop up moments, experiences or places which in retrospect…, we recognise as markers.”  (p 185)

So ‘n plek is Israel in my lewe, ‘n keerpunt, ‘n padaanwyser, ‘n rusplek, ‘n plek waar ek met die eerste aankoms gevoel het dat ek eintlik altyd hier was en tog bly dit vreemd. Maar dan lees ek Yehuda Amichai en ek weet hy ken ook die plek:

 

 

 

In the place where I was

I never shall be.

The place where I was, as if

I never was there…

 

And what I shall never return

To see, I must love for ever.

Only a stranger will return to my place…

( Yehuda Amichai: A life of Poetry 1948-1994 p.48)

 

Olga Kirsch het dit goed geken, hierdie

“…  siek hunkering na die verre

waarheen geen terugkeer was.

Hoe weet ek dit?

Het ek nie daardie swerftog voortgesit?”

 

Miskien is dit dan ook die taak van die digter- om te verwoord wat ons gewone mense nie self kan beskryf nie; om ons aan onsself te verklaar.

Egonne Roth Egonne Roth woon in Israel en het pas aangesluit by ons span Buiteblik-bloggers. Welkom, Egonne! Sy het  in die Boland groot geword, haar skoolloopbaan op Worcester begin en op Stellenbosch in maatskaplike werk graad gekry, maar haar liefde vir kuns, musiek en letterkunde, veral Shakespeare, het sy op Herschel in Claremont ontdek. Nadat sy in 1975 getroud is, het hulle op baie plekke gewoon – Oudtshoorn en Kaapstad, Bothaville en Nelspruit, en tussenin nog twee jaar in Skotland. Egonne ontdek egter haar ware tuiste in 2002 aan die noordkus van Israel. Egonne en haar lewensmaat werk as Engelse onnies aan twee verskillende kolleges, maar hul groot liefde is reis en fotografie wat dikwels die inspirasie gee vir dit wat Egonne oor skryf. In Israel het Egonne haar in veral die Holocaust-letterkunde – fiksie sowel as memoir –  begin verdiep. Dit lei tot ‘n belangstelling in „life-writing” en tans werk sy aan ‘n biografie van Olga Kirsch, die Joods Afrikaanse digteres.

 

Elke tweede jaar verlustig ek my in die Jerusalem International Book Fair -dis die kombinasie van boeke, mense, kuns, sprekers en seminare wat dit so lekker maak. Nie net is al die Israeliese uitgewers daar nie (verskeie wat mens nie normaalweg sou teëkom nie), maar daar is ook stalletjies wat die literêre aktiwiteite van ander lande ten toon stel: die Goethe Instituut verteenwoordig Duitsland met ‘n groot stalletjie en verskeie voorlesings en seminare; Litaue, Roemenië, Italië, Frankryk en (vir die eerste maal) Angola is vanjaar ook goed verteenwoordig. Die onderskeie stalletjies handig brosjures oor die kulturele lewe in hul land uit en het dikwels pamflette met vertalings uit die keur van hul bekendste skrywers. Ek versamel alles met lus en lees vir weke nog daaraan.

Vir die afgelope twee feeste is ek gefassineerd deur die lesings en uitstalling van die Litauers – seker omdat ek as gevolg van my navorsing vir die biografie van Olga Kirsch die kultuur en geskiedenis van die land ontdek het. Haar vader, Schmuel Kirsch, was ‘n Jood uit die suide van Litaue. Omdat die uitstalling in Jerusalem is, val die klem op die ryk Joodse geskiedenis en kultuur wat daar voor die Tweede Wêreldoorlog in Litaue bestaan het.

 

Onder andere was daar vanjaar ‘n heerlike tweegesprek oor die Poolse digters Czesław Miłosz en Abraham Sutzkever: die een ‘n Christen, die ander een ‘n Jood, en tog vriende uit Vilnius, die hoofstad van Litaue en eens bekend as die Jerusalem van die Noorde. Beide sprekers het die twee digters geken en die stories wat vertel is, het die gehoor laat vorentoe sit in hul stoele. Die werk van Milosz het ek al ‘n bietjie gelees, maar Sutzkever was vir my nuut. Hy is in 1913 in Wit-Rusland (Belarus) gebore, maar sy moeder neem haar kinders in 1922 na Vilnius na haar man se dood. Sutzkever het in Vilnius grootgeword, daar getrou en ‘n gesin begin, maar in 1943 word sy moeder en kind deur die Nazis vermoor en vlug hy en sy vrou die woude in. Hulle skuil tot in 1944 toe die Russe hulle na veiligheid in Rusland neem. In 1947 verhuis Sutzkever en sy vrou na Palestina, waar hy as die amptelike digter van die Joodse volksmoord beskou word. Sy werk is aangrypend, soos duidelik blyk uit die volgende gedig geskryf in die Vilnius ghetto in 1942:

I shall take a spade and walk off to seek you,
I shall plow up fields, dig up graves.
I shall ask the grass, I shall taste the thorns
And feel your shadow on my arms.

And if I cannot reach out to you,
I shall dig into words and spade into sound.
Until I shall free the beautiful roses
Of the dark land where they went down.

Czesław Miłosz is twee jaar voor Sutzkever gebore, nie ver van waar Olga Kirsch se pa grootgeword het nie, en hy het homself sy hele lewe lank as beide Litauer en Pool beskou. Miłosz is in 1980 met die Nobelprys bekroon. Tydens die Tweede Wêreldoorlog woon hy in Warsaw en skryf hy oor wat hy daar beleef het.

Die gesprek tussen die twee professore oor Miłosz en Sutzkever is deur die voorlees van twee gedigte, een deur elk van die digters, afgesluit. Eers is die gedigte in die oorspronklike taal en toe in Engels gelees. Die onderstaande gedig van Sutzkever is ook in die Vilna Ghetto kort voor sy kind se moord in Jiddisj geskryf:

How?

How will you fill your goblet

On the day of liberation? And with what?

Are you prepared, in your joy, to endure

The dark keening you have heard

Where skulls of days glitter

In a bottomless pit?

You will search for a key to fit

Your jammed locks. You will bite

The sidewalks like bread,

Thinking: it used to better.

And time will gnaw at you like a cricket

Caught in a fist.

Then your memory will resemble

An ancient buried town.

And your estranged eyes will burrow down

Like a mole, a mole…

Miłosz se gedig is weer in Pools geskryf – die taal wat altyd die naaste aan sy hart gelê het. Hy was vyf tale magtig.

A poor Christian looks at the ghetto

Bees build around red liver,
Ants build around black bone.
It has begun: the tearing, the trampling on silks,
It has begun: the breaking of glass, wood, copper, nickel, silver, foam
Of gypsum, iron sheets, violin strings, trumpets, leaves, balls, crystals.
Poof! Phosphorescent fire from yellow walls
Engulfs animal and human hair.

Bees build around the honeycomb of lungs,
Ants build around white bone.
Torn is paper, rubber, linen, leather, flax,
Fiber, fabrics, cellulose, snakeskin, wire.
The roof and the wall collapse in flame and heat seizes the foundations.
Now there is only the earth, sandy, trodden down,
With one leafless tree.

Slowly, boring a tunnel, a guardian mole makes his way,
With a small red lamp fastened to his forehead.
He touches buried bodies, counts them, pushes on,
He distinguishes human ashes by their luminous vapor,
The ashes of each man by a different part of the spectrum.
Bees build around a red trace.
Ants build around the place left by my body.

I am afraid, so afraid of the guardian mole.
He has swollen eyelids, like a Patriarch
Who has sat much in the light of candles
Reading the great book of the species.

What will I tell him, I, a Jew of the New Testament,
Waiting two thousand years for the second coming of Jesus?
My broken body will deliver me to his sight
And he will count me among the helpers of death:
The uncircumcised.

Die Litause ambassadeur het die sessie afgesluit deur kortliks te praat oor sy regering se poging om erkenning te gee aan die rol van Jode in hul land.

*

Ek het ook later na ‘n gesprek tussen Alex Epstein en Jenny Erpenbeck gaan luister. Die tema was Herinnering, Verlange, Tuiste. Jenny kom uit Oos-Berlyn en haar nuutste boek, Visitation, handel oor haar ouma se huis wat hulle met die hereniging van Duitsland verloor het. Omdat so baie mense in Israel weet hoe dit voel om ‘n tuiste te verloor, het hierdie gesprek by die gehoor, en ook by my, diep aanklank gevind. Jenny se boek open met die volgende woorde:

Approximately twenty-four thousand years ago, a glacier advanced until it reached a large outcropping rock that now is nothing more than a gentle hill above where the house stands.

Wat maak van ‘n huis ‘n tuiste, en wat maak van ‘n land ‘jou land’? Ek kry die indruk dat Jenny haar ouma se huis moes herwin nadat hulle dit verloor het deur die huis se geskiedenis na te vors en in ‘n boek te verwerk. Alex meen dat ‘tuiste’ die plek is waar mens kan begin om te skryf, maar vir Jenny is dit die plek waarheen ons altyd op pad is. Dit verstaan ek so goed – ek onthou ‘n gediggie wat ek op skool geskryf het. Dit het begin met die reël: “My life is in a suitcase”. Ek dink nie eintlik veel het al verander nie – alhoewel hier waar ek voor my venster met sy uitsig oor die Middellandse See sit en skryf voel ek asof ek uiteindelik tuisgekom het. Ek wonder hoe lank die gevoel sal hou.

En miskien is dit juis vir my die grootste aantrekking van so ‘n internasionale boekfees – die vervlegting van verskillende stemme uit verskillende plekke wat met dieselfde vrae worstel en padkos vir die weg vorentoe bied. Toe ek op die bus huis toe klim, dink ek: Soveel boeke, soveel stories. Êrens het iemand gedurende die week my daarop gewys dat daar elke dag 4000 nuwe titels gepubliseer word – hoe kan ‘n mens al hierdie stories verstaan en ken?

Ons almal weet dat UNESCO ’n enorme rolspeler is op die gebied van Internasionale onderwys- en kultuuraangeleenthede. ’n Herrie het egter intussen ontstaan nadat dit bekend gemaak is dat daar beoog word om die Egiptiese minister van Kultuur, Farouk Hosni, as UNESCO se nuwe direkteur-generaal aan te stel. Drie vooraanstaande intellektuele, synde Bernard-Henri Lévy (Franse skrywer-filosoof), Claude Lanzman (filmregisseur) en Elie Wiesel (skrywer en ontvanger van die Nobelpys vir Vrede), is naamlik besig met ’n internasionale veldtog téén Hosni se aanstelling. Volgens De Papieren Man is hul teenkanting gebaseer op Hosni se gewraakte uitspraak verlede jaar toe hy gesê het dat hy enige Joodse boek wat hy in ’n Egiptiese biblioteek vind, persoonlik sal verbrand. Voorts het hy glo in 2001 al by geleentheid die opmerking gemaak dat Israel nog nooit enige bydrae tot die beskawing gelewer het nie; die Joodse kultuur is ’n onmenslike kultuur, het hy glo gesê, ’n aggressiewe, rassistiese, pretensieuse kultuur wat volgens een enkele riglyn bedryf word: Om elders te steel wat nie hulle s’n is nie, en dit dan aan hulself toe te eien. Volgens die drie intellektuele is dit ondenkbaar dat so ’n kontroversiële persoon in ’n uiters invloedryke pos soos UNESCO se direkteur-generaal aangestel word. Nie net is dit ’n gebaar van provokasie nie, maar dit druis ook in teen die ideale van die organisasie, het hulle in ’n verklaring in Le Monde gesê.

Nog internasionale nuus is dat Antjie Krog hierdie week aan ’n belangrike poësiefees in Marokko deelneem. Die fees, wat van vandag tot Donderdag in Rabat en Kentira plaasvind, is naamlik ’n fees wat gesamentlik deur PEN Marokko, Winternachten (Nederland) en die Nasionale Biblioteek in Rabat georganiseer word. Dit is die eerste keer dat Winternachten betrokke is by ’n fees buite Nederland se landsgrense en hul inset behels Antjie se optrede, asook Christine Otten (Nederland), Gündüz Vassaf (Turkye) en Linda Christanty (Indonesië). Die tema van die fees is Writing between the lines en handel oor die ruimte wat skrywers soek binne die berperkings van sensuur en taboes.

 Ter afsluiting, my gunstelinggedig deur ons eie Joodse konneksie in die wêreld van die digkuns, Olga Kirsch:

Hoe het dit skielik laat geword?
Die oggend was so lank en stil,
die middag ruim en warm en gul.
Die afdraand van die dag is kil.
Hoe het dit skielik laat geword?

 

‘n Lekker dag vir almal, en hou jou linker-oog op die horlosie; daar’s biblioteke wat brand.

Mooi bly.

LE