Gisela Ullyatt. “Endlessly obedient citizen”: Die gedig as gestig. Deel 2.
Monday, November 24th, 2014
In Deel 1 van hierdie blog genaamd “Wintermuil: die gedig as gestig”, ondersoek ek die verbintenis tussen digterskap, gemoedsversteuring en selfdood aan die hand van enkele Afrikaanse gedigte wat oor die ervaring in ’n psigiatriese staatshospitaal berig (https://versindaba.co.za/2014/10/28/gisela-ullyatt-wintermuil-die-gedig-as-gestig/). Ek haal ook aan uit Linette Retief se insiggewende artikel, “Vloek van die muse”, waarin sy die moontlikhede tussen selfdood, gemoedsversteuring en artistieke talent aan die hand van voorbeelde soos Johannes Kerkorrel en Barrie Hough eksploreer. Ek fokus veral op die Afrikaanse digterlike verslag van psigiatriese opname. Hiermee verleen digters ’n stem aan meestal stemlose psigiatriese pasiënte (veral in staatshospitale), omdat hulle oor derglike ervaring kon besin en dus kon oopskryf, dikwels met ’n rou eerlikheid maar terselfdertyd met ’n sekere distansiëring wat die digter eers moet vind alvorens ’n gedig publiseerbaar is.
In hierdie blog fokus ek dus op die stem van die digter, alhoewel ander kreatiewe segmente van die kreatiewe samelewing soos kunstenaars en skrywers ook onder die loep geneem sou kon word.
Ter aansluiting by Jeanne Goosen se gedigte wat in Deel 1 verskyn, haal ek ook enkele versreëls aan uit “sarah (1)” wat in elders aan diens verskyn (24):
dankie vir die hulp
dat julle my toegesluit het
en vol pille gestop het
die gideonbybel en die koek seep in die strafsaal
was fokken goeie terapie
dankie dat julle my brein gesmelt het
met liewe jesus-versies, klei en stukkies tou
dankie vir my sanity:
maandag is wasdag, dinsdag is strykdag en op ’n woensdag
skrop ek vloere
Goosen se satiriese invalshoek waarmee sy die gestig in hierdie vers verken, word verder versterk deur die sardoniese aanspreek van die ‘julle’. Hiermee word die spreker se woede veral op ‘n briljante wyse geaktiveer en die leser se aandag word gevestig op die dodelike geroetineerde bestaan binne die institusionele ‘masjien’, wat Ken Kesey die ‘Combine’ noem in One Flew Over the Cuckoo’s Nest. David Cooper (gebore in Suid-Afrika), bekende in die anti-psigiatriese beweging, verwys na die reëls en meta-reëls van so ’n institusie in sy opspraakwekkende boek, The Death of the Family (1970). (Selfs in die tweedehandse kopie wat ek besit het een of ander persoon driftige kantaantekeninge gemaak teen Cooper se anti-psigiatriese aannames. Perdalks ‘n psigiater of psigiatrist-in-training?).
Terselfdertyd reflekteer die institusie ook norme van die samelewing: solank die ‘versteurde persoon’ gekondisioneer word om ‘normaal’ op te tree, word hy of sy aanvaar; Cooper noem hierdie verskynsel die “the well-conditioned, endlessly obedient citizen” (11).
In Goosen se gedig word norme duidelik neergelê deur simplistiese maatreëls: “gideonbybel”, “liewe Jesus-versies” en arbeidsterapie wat sommige psigiatriese pasiënte dikwels na as “spoeg-en plak”-aktiwiteite verwys. “Strafsaal” dui op selfs ’n meer sinistere maatreël wat op pasiënte uitgevoer word.
Hierdie dodelike geroetineerde bestaan in ‘n psigiatriese hospitaal word ook in Karen Kuhn se “Op parool” (7) gekarteer:
In hierdie Crescent Clinic
word ek daagliks geleer
om te weet:
Staan soggens op,
wees betyds,
trek paslik aan,
slaap 8 ure,
eet drie maal.
Bestuur jou lewe
matig en gebalanseerd.
Met ontslag, leer
my tog die waansin
in die woorde: Ek wéét.
Die titel suggereer reeds dat so ’n roetine baie gelykstaande aan dit van ’n tronk is. Ongelukkig is dit dan juis ‘matigheid’ en ‘balans’ wat dikwels ontbreek wanneer die digter ’n uiters kreatiewe episode beleef. ‘Parool’ kan ook ironies gelees word omdat daar nooit algehele vryheid van ’n ernstige gemoedsversteuring bestaan nie; afhangende van die individu kan dit dan ook na selfdood lei. Nie almal kan depressie goed bestuur nie. Tog mag die tipping over van die donker hel van depressie na ‘n meer genesende uitkoms afhang van hoeveel die digter oor sy of haar ervaring kan berig deur die oopskryf daarvan.
Ongelukkig val menige terug in herhalende siklusse van depressie of manie. Sylvia Plath is een so ’n voorbeeld; haar wipwaentjieritte tussen highs en lows is veral opmerklik in haar dagboeke. Ook dat sy deur ’n genadelose ‘innerlike kritikus’ geteister is. Hierdie tipe kritikus is ook wat Boeddhiste die ‘ego’ of monkey mind noem omdat dit aanhoudend tekere gaan soos ’n swaaiende aap en ou negatiewe gedragspatrone afdwing wat in die kinderjare gevorm is.
Karen Kuhn se “My adres” (5) illustreer die allerverskriklikste krag van so ’n kritikus, veral in die laaste reël:
Terug onder kliniese lakens,
tussendeur saalgeluide
en verdoofde denke
is ek mal
daaroor
om letters te skok en te doseer:
myself te sertifiseer.
Die neiging van die psigiatriese pasiënt om homself of haarself te ‘sertifiseer’, word verklaar deur Cooper: die persoon word totaal afgestomp en kan dus nie meer die “sane” ek vind nie; hy/sy is so
estranged from every aspect of one’s own experience, from every spontaneous impulse to action, from every bid of awareness of one’s body for oneself (rather than one’s body as an object for inspection for others in the world), from all the carefully refused possibilities of awakening change, that one might truly, and with metaphorical sleight of hand, regard this normal person as being out of his mind (1970:11).
Die nosie van sertifisering word ook gevind in Aniel Botha se pirouette (2012). Hier word pertinent gestel dat die spreker haarself in ’n psigiatriese staatshospitaal bevind en dat sy verobjektiseer word (‘Stikland’:26):
Gestroop, gevange, gesertifiseer,
sit ek op die smal staatsdiensbed.
Die lakens, geel en gaterig, sê:
Eiendom van die RSA. Diefstal
is ’n kriminele oortreding.
’n Suster roep. Ek maak die bed op,
eet pap, drink Ricoffy, verstik.
Spreek ’n dokter. Staar na my hande:
eiendom van wie?
Die “staar na my hand” versterk die idee dat alles nou “out of hand” is, dat haar hande afgekap is, dat sy haarself nie meer besit nie. Alles in ’n staatshospitaal is goedkoop soos in ’n tronk: ‘pap’; ‘Ricoffy’. Hierdie is geen weelderige privaat-kliniek nie.
Wilhelm Knobel sterf in 1974 aan “massiewe dosisse middels wat toegedien is in ’n poging om ’n hiperakute maniese aanval van bipolêre stoornis te beheer” (Agterplat van As die woorde begin droom). Bipolêre steurnis (veral Bipolêr 1 met hiper-maniese episodes wat afgewissel word met intense periodes van depressie) kan ’n groot bron vir digterlike aktiwiteit wees, maar terselfdertyd kan die digter dan ook tydens die depressie-fase selfdood oorweeg en selfs pleeg omdat die euforiese gevoel en maniese produktiwiteit ontbreek. Knobel berig ook in die volgende gedigte spesifiek oor sy institusionele ervaring (2005:66):
Gedig om ’n pil
Stelazine is jou naam
of liewer
so verkoop hulle jou
– wat jou herkoms is of samestelling sal ek vir my broer moet vra.
Vir nou’s dit genoeg dat ek weet:
na die godsalige dag
van smeulende son by Clifton
is jý die koel bries oor my lyf
in my lyf
tot in die onderste lae van my gees
waar die son nooit kom nie
Dáár bevrug jy sonder vertoon
(Halopèrydol is daarvoor daar
of die naald in die poot van die Taradier)
wat lank gebroei en gegis het
en eindelik versamel
in druppels van gekoelde wyn
tot gedig
Kliniek (66)
die vet visse wat onder in die vywer
tussen die slymerige wortels van waterlelies draal
hoor nie die vals gesing in die grys gebou
oor families wat vergeet
en gedokterde tee in die luny [sic] bin
Uit die joernaal van ’n sieke
hy het so lank geleef
met die weerklank van groot sale
dat die grootheid van sy eie stem
onverwags in ’n klein lokaal
betrap
hom skielik laat besef
hy’s alleen
Kreatiwiteit word nie as ’n normale aktiwiteit deur die groter gemeenskap beskou nie. Skrywers, digters en kunstenaars word gereeld deur familielede of beterweterige vriende voor stok gekry omdat hulle nie ’n ‘normale’ beroep beoefen nie. Digters veral word nie beloon deur die publikasie-wêreld nie; daar is geen hoop om ’n Deon Meyer van die digkuns te word nie. Die groter publiek lees gewoon nie gedigte nie, ook ’n teken van hoe diep daar gediskrimineer word teen ‘hôgere’ literatuur. Persepsies bly dus vassteek en oorgedra van generasie tot generasie.
Digters word nie hoog aangeslaan in meeste lande nie (alhoewel Nederland en selfs Pole oor ’n veel groter of wyer leserspubliek besit, al is hulle sulke klein landjies. Selfs trokdrywers lees gedigte en luister na opera, iets wat in Suid-Afrika as snobisties-vervelig beskou word).
Digters soos Wilhelm Knobel moes die pot aan die kook hou met verskeie day jobs; hy was onder andere lektor in Frans. Hy het egter later jare gesukkel om as aaneenlopende werker te funksioneer. Die beat digter Jack Kerouac was byvoorbeeld ’n fire lookout in die woud (dalk nie so ’n slegte werk nie alhoewel die betaling nie watwonders is nie) en Charles Bukowski moes vir jare by die poskantoor werk voordat hy voltyds kon skryf. Die druk om ’n voltydse werk te behou kan egter godsonmoontlik raak vir kreatiewe persone wat aan ’n ernstige gemoedsversteuring lei. Baie verwyt hulleself daaroor.
Meermale word hierdie druk na normaliteit ook deur die familie (David Cooper hoofuitgangspunt) gereflekteer: Wilhelm Knobel was van kindsbeen af uiters sensitief, maar hierdie sensitiwiteit is byna gewelddadig deur sy pa, wat ’n boer was, onderdruk. Die familie-konstellasie as mikro-kosmos staan veral uit wanneer dit kom by vormingsjare en Wilhelm is reeds as kind deur hierdie voorbeeld geleer dat sy kreatiwiteit en sensitiwiteit ook nie deur die makro-kosmos van die samelewing aanvaar gaan word nie.
Die ou debat van nature/nurture word natuurlik ook hier verteenwoordig. Dalk word daar deesdae te groot klem geplaas op bio-neurologiese oorsake wat met psigo-farmakologie begroet word. Vir sommige pasiente is dit ‘n absolute uitkoms, maar ander is weerstandig teen anti-depressante en skokterapie. Wat bly dus oor?
Die blog poog nie om wetenskaplike antwoorde te bied op hierdie terrein nie, maar ‘n moontlikheid of blik te bied op Afrikaanse digters wat oor hulle psigiatriese ervarings besin het. Ook blyk dit uit hierdie die handjievol Afrikaanse gedigte dat digters die ervaring van depressie en bipolêre versteuring reeds oopgeskryf het en dat hierdie ’n terrein is wat ’n lakuna laat vir verdere (inter-dissiplinêre) navorsing. Besondere aandag sou in so ’n blik geplaas kon word na die normaliteit wat van ’n digter verwag word deur die ouerhuis en gemeenskap.
Ek laat die laaste woord aan David Cooper oor (1967:20):
In the mental hospital, society has, with unerring skill, produced a social structure that in many respects reduplicates the maddening peculiarities of the patient’s family. In the mental hospital he finds psychiatrists, administrators, nurses, who are his veritable parents, brothers, and sisters, who play an interpersonal game which only too often resembles in the intricacies of its rules the game he failed in at home.
Bibliografie
Botha, A. 2012. pirouette. Kaapstad: Queillerie.
Cooper, D. 1967. Psychiatry and Anti-Psychiatry, Londen: Tavistock Publications.
Cooper, D. 1970. The Death of the Family. New York: Vintage Books.
De Lange, J (ed.). 2011. As die woorde begin droom. ’n Keur uit die gedigte van Wilhelm Knobel. Kaapstad: Bel Monté Uitgewers.
Goosen, J. 2007. elders aan diens. Parklands: Genugtig! Uitgewers.
Knobel, D. (ed.). 2005. Wilhelm Knobel: die ongewapende man. Van kindertyd tot sterwenstyd. Kaapstad: Bel Monté Uitgewers.
Kuhn, K. 2012. Ingeboek. Kaapstad: Griffel.
’n Insiggewende en roerende DVD wat lesers beslis moet oorweeg om aan te skaf: Living with Bipolar Disorder. (2009). Medihelp.
