Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Digstring

Enkele vrae oor die rugstring van ’n gedig

Vir die Golden Gate-weduwee (Torynesis orangica) . En tussen draderige stingels stap ons saam met die hoppende diepbruin engele en soms weet ’n mens dit boonop diep in jou bloed wat in ’n ander verder bons. . Soms sit ons saam met engelgaste aan tafel saans en eet ’n diep vis uit die diepste oseaan. En weet ons dit so seker soos ons harte bons. . (Etienne Terblanche)

Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?

Die letterlike bonsende diepbruin vorms van hierdie ongelooflike skoenlapper tussen daardie draderige Merxmuellera-grasse teen die stywe helling bokant Titanic-rots net buite Clarens (op linkerhand wanneer jy Bethlehem toe ry) is die ingewing vir die gedig. Ek het hulle so gereeld besoek as wat ek kon maar dit was te min, ek begeer om weer daar uit te kom wanneer hulle weer vlieg.⌠

Deel van die lus vir die maak van die gedig was dat dié skoenlapper letterlik amper nêrens in die wêreld voorkom nie. Vir my bly dit voel of die bestaan van die skoenlapper wêreldnuus behoort te wees. Net op enkele hoër hellings in die Golden Gate omgewing kry jy ‘n kolonie van hulle, baie laat in die somer, net vir so ‘n paar weke. Hulle voedselgrasse hang beeldskoonmooi soos klassieke kunsvorms van ver teen die hange en van naby. Maar jy kry hulle glad nie oral waar dié grasse groei nie. En om die kombinasie van die skoenlapper en haar habitat te beleef, is magies, het gevra vir ‘n soort mens-antwoord, ‘n gedig.

Hulle is groot en donker, en bons meteens boontoe uit die bolle gras—hulle is regtig vorms. En as jy lief is vir skoenlappers bons jou hart behoorlik wanneer jy hulle sien, sekerlik ook omdat hulle so skaars is. Maar hulle eie harte bons ook—mens vergeet dit maklik. ‘n Skoenlapper het ‘n baie eenvoudige hart (mens kan by hulle leer). Daarom die gedagte aan die spreker se hart “wat in ‘n ander verder bons.” In hierdie geval, die magiese ander.

Een keer het ek ‘n ou ysterpot vol grond en so ‘n Merxmuellera-pol by die huis aangehou in die hoop daarop om die lewenssiklus van die Golden Gate-weduwee te aanskou. Maar hulle is so geheimsinnig! Iets van die geheimsinnigheid het my ook laat voel dat ek die gedig wou skryf. Want in die woord “geheim” sit die woord “heim,” tuiste, woning. Die wêreld is ons woning nié, het Totius alombekend geskryf. Dit het heelwat antwoorde in ons poësie ontlok en die mooiste een is vir my nog steeds die eerste een—wat stel dat hierdie Aarde vir seker ons woning is: Breyten Breytenbach in “7.8.” Maar daar is ‘n ander besef ook: die wêreld is ons woning en ons ken dit skaars, sommer ook op die “gewoonste” konkrete letterlike vlak ken ons dit skaars. Ons bewoon ‘n ge-heim en soms ongelukkig ook vanweë lusteloosheid en onkunde. (Aan die ander kant ook vanweë ‘n verlies aan mitiese verbinding met die onbekende kosmos terwyl ons vreeslik “gegroei” het wat betref die vermoë om die Aarde te verniel.)

En daar is ‘n soort heim-weg of heimwee wat kom met die besef van die grootsheid van die plek waarin ons woon. Dié besef kom makliker via die klein skepsels met wie ons saamwoon. Aa mens! daardie flappende-hoppende donker vorms teen die uitspansel deur die sandsteenvorms omlyn onder die onmoontlike wolke waarheen die draderige graspolle bult. Hoe het dit gekom dat die Aarde vir ons so groen, blou en wit is? Die donker vorms beklemtoon hulle ruimte en die ruimte beklemtoon hulle kloppende vorms en jou bonsende hart, jou “ons-ende” hart, aa mens!, want ek word “ons” met hulle. Hierin setel nog ‘n rede vir die behoefte om die gedig te skryf. Die Golden Gate-weduwee is ‘n ongelooflike kreatuur. Streng gesproke behoort so-iets nie te kan bestaan nie, ook nie as jy al die uiterstes en kragte in die heelal in ag neem nie. Seker ‘n antwoord werd in ‘n gedig, nie waar nie? Sekerlik is die bestaan, die IS, van hierdie lewensvorm nuuswaardig?

Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?

Die gedig het deur ‘n aantal metamorfoses vorm gekry oor ‘n tydperk van jare. Ek wou met die grootste respek ‘n gedig vir die skoenlapper skryf wat gestand doen aan haar bestaan. Maar die gedig kon eers behoorliker vorm kry met die onverwagse boontoe-kom in my geestesoog van die Bybelbeeld van die onbekende engele wat jou besoek terwyl jy sommer aanneem hulle is net nog ouens of skaars skoelappers. Dit staan in Hebreërs 13:2: “Vergeet die gasvryheid nie, want daardeur het sommige, sonder om dit te weet, engele as gaste geherberg.” Toe begin die gedig haar plek vind: want soms kom die engele maar jy is boonop bevoorreg om dit te weet. (Terloops, die hartseer van die welkome nuwe Suid-Afrika is dat jy nie jou deure kan oophou sodat die onverwagse engele kan inkom en julle heerlik kan gesels oor die lewe oor ‘n glas aardse wyn nie.)

Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?

Mag ek ‘n bietjie wegbreek met die antwoord hier? (Hierbo het ek reeds aangedui hoe die gedig bestaan het uit so ‘n lang, gehawende sirkel van ingewing én werk.) Van jongs af verstaan ek nie die formules wat mense graag gee oor die kontradiksie (wat met enige skeppende werk kom) dat jy aan die een kant werk met inspirasie en aan die ander met perspirasie nie. “Skryf is 1% inspirasie en 99% persperasie” was ‘n gunsteling slagspreuk oor die radio en in klaskamers toe ek op hoërskool se kant en in my eerstejaar rond was. Maar as ek net een persent inspirasie sou beleef, sou ek sowaar as wragtig ophou skryf. Ek is ook glad nie seker dat inspirasie ‘n soort luiheid of nie-werk-nie beteken. Jy werk vir jou inspirasie en met jou inspirasie. (Hopelik werk jy nie in ‘n eroties-dooie kantoor sonder ‘n enkele potplant nie.) Nog minder kan ek dink aan inspirasie as iets wat in persentasies kom: die teksture bots tussen verbeelding en die alomteenwoordige getalmatigheid waaraan ons deesdae ly. En die woord “wroeg” (soos in die vraag hierbo) val swaar in die gemoed. En om kuns te maak is die belangrikste ding in die wêreld en hoegenaamd glad nie belangrik nie. Dalk: kuns is belangrik omdat dit so “onbelangrik” is. Skoon heilig van die nutteloosheid soos Martin Versfeld dit sou kon sê—of om dus ‘n bladsy uit Breytenbach se Boenk te neem. En tog voed kuns ‘n soort semiotiese honger danksy die harde werk van kunstenaars… ek sal myself hier nie kan ophou weerspreek nie. Om die erns te herwin van ‘n kind wat speel… Aa, Nietzsche, aa, mens!

En dan word Wordsworth so gereeld aangehaal as dat hy sou beweer die digkuns is net die spontane oorkook van emosies. Dié aanhaling beloon ‘n tweede kyk: “Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings: it takes its origin from emotion recollected in tranquility.” Die frase “recollected in tranquility” is deurslaggewend vir die balans van sy stelling. En in die British Library lê sy handgeskrewe manuskripte vol weglatings, veranderinge en deurgeskrapte reëls. Dit was sekerlik deel van die “recollection” en die uitkom by “tranquility.”

Die gedig moet as’t ware tevrede voel omdat jy aan haar gewerk het tot sy die vorm gekry het wat sy moes. Of miskien: die digtheid van die gedig word bepaal deur die hoeveelheid energie wat die digter aan sy kant van die kontrak in die skryfproses kan kompakteer, sekerlik ook deur middel van harde werk. Soos petrol uit steenkool kan die leser aan haar kant van die kontrak daardie energie weer loskry as die oomblik ryp sou wees. En steenkool is woude wat vir miljoene jare gekompakteer is—daarom die beskikbaarheid van ‘n bykans onmoontlike energie (wat ons, terloops, verbruik sonder veel dankie-sê aan die Aarde en asof die bronne onuitputlik is). Maar dalk is ‘n gedig ‘n soort steenkool wat ‘n onmoontlike reis na binne moontlik maak—of is die beeld nog te lelik, nog nie behoorlik gevorm nie?

“[…]the plastic parts of poems/ Crash in the mind” skryf Wallace Stevens in “The Glass of Water” (en toe “plastiek” beteken het “buigbaar,” soos verf) en Eliot skryf “it is not the ‘greatness,’ the intensity of the emotions, the components, but the intensity of the artistic process, the pressure, so to speak, under which the fusion takes place, that counts.” Moontlik stel hy die saak teen emosie (inspirasie?) té sterk omdat hy jonk is en die oorweldigende gewig en krag van die Romantiese digters voel. Maar sy steenkoolagtige beeld van die kompaktering wat saak maak, tref goed.

Hoe dit ook sy, mens weet dat jy inspirasie nodig het én ‘n manier om die impulse wat vanuit die inspirasie boontoe stroom, te kompakteer. Een ding is egter ook seker: jy kan soveel sweet soos wat jy wil maar as jy nie die aanvoeling vir inspirasie het nie gaan jou sweet op onvrugbare grond val. Een of ander tyd moes iemand dit seker ook weer vir ‘n slag noem. Die feit is natuurlik dat van die Romantiese gedigte en Wordsworth s’n nie altyd verby gesteek word deur baie van vandag se sogenaamde gedigte wat eintlik net stokkerige oefeninge van die slimmigheid verteenwoordig nie—hulle grens byna aan daardie lysies op die yskas (ja, ek onthou dat William Carlos Williams van so ‘n soort “yskaslysie” ‘n baie mooi gedig gemaak het). Die vraag is hoeveel ironie vorm toelaat, of die afwesigheid daarvan. Hoe ver kan die sogenaamde “anti-vers” loop voordat sy nie meer ‘n vers is nie? Aan die ander kant is die belangrikheid van vandag se digters juis dat hulle in vandag se dae gedigte skryf. Ek reken oor die algemeen dat die feit dat dit gedig gegee word, beteken jy moet haar nie afdwing nie; die inspirasie moet jou bybly terwyl jy werk. Maar om net “enter” te druk op die rekenaar is nog lank nie om ‘n gedig te skryf met gevoeligheid vir haar vorm nie!

In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?

Ek was vir lank bekommerd dat die gedig te eenvoudig is. Dat die rymwoorde “ons” en “bons” te maklik, te “skoon” of “modern” sou voorkom, veral in Afrikaans. Ek was bekommerd dat ‘n belangrike geykte woord soos “diep” aan die einde van ‘n versreël staan. Maar ek was uiteindelik tevrede met die groter prentjie: dat “ons” en “bons” in die eerste strofe verder van mekaar voorkom en in die slotstrofe hopelik asof met hulle eie energie saam kom terwyl ek die woord “diep” terug versteek in die reëls, soos ‘n geheim, soos die geheim van die Golden Gate-weduwee en die geheim van hier woon. Ek was tevrede toe ek voel dat die enjambement, slotwoorde in die reëls, en dies meer, ‘n balans gevind het tussen vloei en vorm. Ek het gevoel die eenvoudige vorm, ook die jambiese metrum, is die regte “antwoord” op die bestaan van die engel met die eenvoudige hart en die kloppende vlug. Toe ek voel ek kon die belewenis daarvan beskryf om die skoenlappers daar te sien vlieg in hulle eie tuiste op hulle voorwaardes, het ek besluit om nie verder te werk aan die gedig nie. Ek kon ook letterlik nie verder aan haar werk nie. Dit was die beste wat ek met die stof kon doen.Ek was bitter bekommerd oor die feit dat ek in die kwatryntradisie in skryf waarvan ons in Afrikaans briljante komponiste het soos Opperman en die meer speelse maar ewe (selfs méér) kranige Daniel Hugo. Hier het ek gesweet maar nóg vanweë werk nóg vanweë inspirasie; dit was van pure benoudheid. Ek kan nie met hierdie ouer of gevestigde digters “kompeteer” nie—of as ek sou wou, sou ek wou verloor omdat ons reeds weet hoe goed hulle was en is (nuus wat nuus bly). Omdat wat ons skryf net kan bestaan omdat digters soos hierdie geskryf het of skryf.

En al wil of kan ek nie wedywer as praktisyn van die kwatryn nie is die getal “vier” belangrik in my bundel. Daar is vier afdelings soos vier skoenlappervlerke. Die skoenlapper (soos alle insekte) is ‘n lewende mandala, ‘n lewende Jungiaanse kwaternêr (die simbool van die Self). Vier vorms dryf na ‘n sentrum/ ‘n sentrum kring uit in vier vorms. Ek besing openlik die mierleeufee (Neuroptera) as so ‘n mandala in “Plaasnag.” Ek vra om die lewe kortstondig, tydloos te “vier” soos die mier wanneer hy vir een keer in sy lewe kan vlieg om te kan paar en bedoel daarmee fees-vier maar ook vier-vormig gevlerk soos die lewende mandalas—in die gedig “Hy wens byna vir die dood.” Elders in die bundel is daar intense ironie wanneer ‘n man voor ‘n vierde kamer te staan kom waarby hy nie wil ingaan nie en dan weer is daar die tai-tsjie-besef dat die nag reeds die kiem van die dag bevat en andersom sodat jy altyd vier prosesse het waarvan die een besig is om in die ander te vloei—waarvan die afrikafladderpapiertjie verstommend ‘n lewende vorm is—in die gedig “Hy is bly oor die afrikafladderpapiertjie.” Ook in hierdie (swart en wit) skoenlappergedig kom die hart se vier gespierde kamers ter sprake. En dies meer: vier is ‘n soort sleutel van die eenheid wat die bundel probeer bewerkstellig soos die motto ook aandui.

Dit is immers om hierdie rede, hierdie mooie oosterse visuele plantaardige seisoenmatige manier van in-sien in die viervormige aard van die natuur in, dat die verstokking van die oeroue swastika vir Hitler se gebruik pervers is en seermaak—sake wat elders in die bundel aan bod kom. (En vandag dink ons amper aan die swastika as Hitler se simbool—niks kan verder van die waarheid wees nie.) Eendag sou ‘n mens ‘n gedig kon skryf oor hoe die swastika eintlik soos die seisoene rol en hoe Hitler dit ná duisende jare vir ‘n klomp dekades lank gestol het, hoe die stolling sy wreedheid versinnebeeld. Maar ek weet nie of ek daarvoor kans sien nie.

Die vier reëls in elk van die strofes van die gedig waaroor ons hier gesels, eer die Golden Gate-weduwee se bestaan dus ikonies in terme van die bundelgeheel (of die vier seisoene, as mens dit so sou wou) en probeer om die werklikheid van haar betaan te transponeer na die menswêreld. Dat die skoenlapper deur die lug swem en visse deur die water vlieg (soos in Escher se werk) is moontlik ‘n raakpunt tussen die twee strofes en ek wens ek kan eendag ‘n gedig skryf net hieroor, net oor dié vlieg-water-swem-lug beeld, maar dit het my nog nie geluk nie, en die muse het dalk iemand anders in gedagte vir die uitdrukking van dié beeld want ek geniet die beeld nou al letterlik vir dekades lank sonder om dit te kan verdig. Daar is byvoorbeeld ‘n ander bruintjie, Pseudonympha magoides (die vals towerbruintjie), wat in die regte egte lewe presies soos ‘n klein blink vissie lyk wanneer hy deur die Golden Gate grashellings roei omdat sy onderkant visskubberige kleure dra terwyl sy binnekant of bokant donker is. Boonop beteken Lepidoptera—die orde waarin die skoenlappers val—die “skubvlerkiges” omdat hulle mos daardie mieliepitvormige miskroskopiese teëltjies reg oor hulle vlerkspan het wat allerlei kleure en refleksies moontlik maak. Maar dink jy ek kan met hierdie ryke gegewe by ‘n gedig uitkom, soos ek so graag sou wou? Muse, muse, kry ek nog ‘n kans? Ek verbeel my ek hoor hoe sy aan die buurdigter se deur klop. Die muse kan nie besit word nie.

In elk geval, ek moes eers seker maak dat my oer-“kwatryne” hulleself in die openbaar kan gaan plaas, dat hulle nodig was vir die bundel. Maar veral wou ek iets sê oor die Golden Gate-weduwee. Dit het uiteindelik die deurslag gegee oor die besluit oor klaar-werk en uitgee.

Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?

‘n Mens is natuurlik jou eie eerste leser. Die gehalte van jou gedigte staan of val hierby. Ek glo dus nie dis regverdig dat ons resensente soos dit nou gewoonte word die keurder, redakteur of uitgewer blameer vir foute in ‘n bundel nie. “The buck stops here”—by die digter. Die bokkie kom hier tot stilstand onder die boom waar hy sit en skryf. Daar moet ook spanwerk wees, verstaan my asseblief nie verkeerd nie. Shakespeare is ondenkbaar sonder spanwerk en ons weet tog hy was ‘n briljante dief van ander se verhale.In elk geval, jy moet leer hoe om die sake raak te sien wat pla en dié moet jy hopelik suksesvol verander. Jy moet leer om dit wat reeds werk nie te verander nie. Jy moet bewus wees van die regte dinge en onbewus bly van die regte dinge. Jy moet dus ook glo dat die gedig vir die leser gaan werk as dit vir jou werk! Hierdie is seker een van die interessantste, mees komplekse en mees onderbestudeerde sake. Maar soveel daarvan het te make met “vaardighede” wat dalk net nie geleer kan word nie. (Ek voeg graag by: des te meer rede om daardie vaardighede waarvan jy wel by iemand anders kan leer sorgvuldig te slyp! Gaan juis skryfskool toe indien jy sou kon, sou ek dus reken.)

En soos vir baie ander mense in ons globale wêreld sedert “Dover Beach” is my eerste maat en toevallig ook my eerste tweede leser my eerste beminde, my eerste naaste, my vrou, Christien. Sy is geheel en al ‘n ander soort skrywer as ek. Sy het sterk punte waarvan ek net kan droom. Haar skryfwerk is byvoorbeeld amper dadelik helder. Ek werk deesdae hard en voel opgewonde as ek dink ek begin ‘n meer onmiddellike heldherheid van my eie vorm. Ek het die bundel (dus ook hierdie gedig) in een van sy protostadia vir haar gelees en sy het net enkele besware gehad (oor die bundel as geheel)—oor een of twee hiervan het ons verskil—maar het oor die algemeen gevoel die werk is publiseerbaar. Dit het vir my baie beteken. Maar ons het nie in detail vir mekaar terugvoer gegee oor ons werk nie. Moontlik gebeur dit vorentoe meer gereeld.

Sy is ook die meer introverte een (maar helder en vibrant) en ek die ekstrovert (soms ook maar góéd dof en uitgewas). Ek dink dit sal vir my baie gesond en stimulerend wees om my werk en dié van ander meer gereeld te bespreek hoewel daar, soos ek ouer word, al meer behoefte ontstaan aan verinnerliking en tyd-spandeer met myself. Dalk gebeur dit binnekort dat ek my gedigte kan lees en bespreek met ander. Ek het onlangs ‘n aanbod gekry van ‘n mededigter vir wie ek respek het as kunstenaar en mens om ons nuwe pogings te bespreek. Ek moet egter eers herstel van die resensies waarvan veral een ‘n baie harde volstruisskop in die wind was: die persoon beweer dat ek nie daarin kon slaag om ‘n enkele gedig vorendag te bring nie; en dit is in die Afrikaanse digterlike panteon ‘n belangrike persoon. Ek besef mens is idealisties en naïef wanneer jy nog ‘n ongepubliseerde “maagd” is maar daardie resensie is gewelddadig in minstens twee opsigte: dit is slordig aan mekaar gesit en dit is venynig. En omdat dit jou geestesgoedere is—jou siel is, jou drome is—wat jy daar soos ‘n kosmologie vir die leser op die tapyt uitsprei, is dit werklik verbysterend seer as iemand met soveel gewig so hard daarop spring. Dus nog moeilik vir my om weer te waag aan ‘n nuwe reël. Maar bekommer nie en kry my veral nie jammer nie. Want wie het gesê die lewe skuld dit aan enige van ons om ‘n digter te wees?

Hoe lank ná die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?

Hierdie een het vir die eerste keer in die bundel verskyn. Ek was gelukkig dat die meeste van my gedigte vir die eerste keer só verskyn het, grootliks omdat digters in my gebou bereid was om die bundelkonsep te lees en vir my ‘n oordeel te vel oor die publiseerbaarheid daarvan.

Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?

Hulle kom by mekaar in die magiese. Nie magiese realisme nie. Maar hulle kom by mekaar. Omdat ons van gedigte praat sou ek liewer sê “werklikheid” en “droom” kom by mekaar.Ek het reeds een en ander gesê oor die skoenlapper se feite. Maar die grasse is besonders. Dit het nie ‘n gewone naam waarvan ek weet nie: dus Merxmuellera. Elke pol is lekker stewig en bollend en ‘n ent voller en groter as die meeste ander grassoorte se polle. Die stingels is taai en dikkerig soos draad en lyk soms ook daarna met sulke gryserige vlekke. Foto’s van dié gras kan nie vir jou die belewenis vervang van hoe dit voel om met een van hierdie polle en daardie stingels in hulle eie wêreld op hulle eie terme kennis te maak nie, byvoorbeeld so tussen daardie heerlike korrelrige sandsteenplate daar bo, soms met poele helder water in. Terloops, hulle is fotogenies (dit wil sê, ek probeer nou nie hier om die fotofenomeen “af te druk” nie maar om die pol boontoe te hou!):

(Christien en Merxmuellera by Titanic-rots buite Clarens. Uit video deur outeur: https://www.youtube.com/watch?v=4u09h8Dza88)

Hierdie grasse het presence wat skrik vir niks. Gaan ontmoet een as jy eendag kans sou kry, hulle is volop teen die hange in die Golden Gate omgewing en regdeur die Malutis en jy kan hulle sommer van ver af gewaar selfs in die ry op die teerpad langs.

Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?

Dié gedig se taak (soos ook in die geval van sommige van my ander gedigte) is om te beskryf—daarom brei ek asseblief ‘n bietjie uit al begryp ek heeltemal (soos die formulering van die vraag voorstel) dat die digter soms werklik die minste verstaan van dit waaroor sy gedig handel. Soos Marianne Moore voel ek dat die akkuraatheid van die natuurbeskrywing ‘n kruks uitmaak van die “moral of the story” van ‘n gedig. Sy voer dit tot ‘n lieflike uiterste in haar gedigte. As die beskrywing ráák en dáár is, hou die gedig meteens op—jy is aanvanklik skoon oorbluf totdat jy met ‘n glimlag agterkom, aaaa, dit is wat sy wil bereik, sy wil net hê jy moet sien hoe dit lyk en juis niks meer nie. Haar beskrywings van drake, klein soos die verkleurmannetjie en groot soos die onsigbare Tao-draak, is van die hoogste orde. En van ‘n jellievis. Asof die gedigte sê: sien jy nou vir die eerste keer hoe dit lyk? Dit is genoeg. Terloops, hiermee sluit die skynbaar-puriteinse Moore wetend aan by die sogenaamde foe-tradisie in die Sjinese digkuns.Haar ander definisie van die digkuns—dat dit “heightened prose” is—hang hiermee saam. Dit het my gehelp om die vorm wat party van my gedigte willens en wetens aanneem, te aanvaar. Party van my gedigte bevat doodgewone prosa wat oorgaan in “heightened prose” en van die ander gedigte het vorm maar wil ook gesels soos prosa. In die Sjinese tradisie word daar ook nie so ‘n skerp onderskeid tussen prosa en poësie (of poësie en visuele kuns) getref soos by ons nie—ons samelewing is asof van nature geneig daartoe om te verdeel en selfs op te kap. (En die gedagte aan die sogenaamde “praat-vers” is dus ook nie so nuut soos dit mag lyk nie.) Soms veroorloof ek myself vryhede wat ek by die Sjinese tradisie raaksien via digters soos Cummings wie ek deeglik bestudeer (het). Mens sien ook in die Sjinese tradisie die pragtige/ kragtige verfynde ding dat enige gedig wat oor die natuur gaan altyd alreeds groen is in die politieke sin van dié woord. Want in ‘n wêreld waarin “die nuus” dikwels oorheers word deur kleinlikhede en magspel en geweld is selfs net die aanduiding dat daar ander nuus ook is—nuus van gras en skoenlappers wat op Aarde beweeg—reeds die maak van ‘n stelling sonder om vreeslik “stelling” in te neem. Die hele ryke Sjinese berg-en-riviertradisie is “politiek” van hierdie soort. Jy hoef net die berg te noem en die ingewikkelde Sjinese politieke spel daar te laat om ‘n politieke stelling van formaat te maak. Mag ek noem dat, sover ek kan sien, Johann Lodewyk Marais se oeuvre briljante politiek van hierdie soort bied, buiten vir die ander hoë waardes daarvan? Wat ‘n geurige wyn is sy skynbaar-gewone digkuns nie as jy eers die skakerings daarvan begin beleef!

In elk geval, as jy my gedig laat-Januarie se kant na Titanic-rots sou neem en die Golden Gate-weduwee daar sou sien boontoe bons uit die helling, sou jy nie teleurgesteld voel of twyfel daaraan dat my beskrywing met die werklikheid te doen het nie. In ‘n sekere sin is dit die plek waar die gedig hoort en gelees kan word. Ek noem maar een of twee dinge. Al die skoenlappers in die familie waaraan dié een behoort, geniet hier in Afrika ‘n opvallende bonsende vlugpatroon. Hulle is die sg. “bruintjies” in Afrikaans of “browns” in Engels, die subfamilie Satyrinae. Kevin Cockburn skryf byvoorbeeld van die “characteristic slow to quite rapid, bobbing flight pattern” van een van dié bruintjies! Hier sien jy hoe selfs ‘n natuurwetenskaplike moet begin soek na die regte woord en hoe die vrolike woord “bobbing” meteens in ‘n formele wetenskaplike teks ‘n baie belangrike beskrywende plek vind! Stel dit teenoor André Coetzer se beskrywing van ‘n ander familie skoenlappers, die Charaxinae: hulle vlugpatroon is “strong and direct.” Weer oor die bruintjies skryf David Swanepoel van hulle “peculiar slow and skipping flight, ever up and down, always near the ground.” Kortom, dit is nie ver van die werklikheid nie om te sê dat die Golden Gate-weduwee ‘n bonsende vlugpatroon geniet soos ‘n hart wat op en af klop. Nog ‘n feit in die gedig, soos genoem, is dat die bruintjies se voedselplant gras is (een keer het my broer die ekoloog vir my gesê gras is blomme wat oor miljoene jare gereduseer is tot hulle huidige eenvoudige vorm—daar is ‘n gedig daar)… in die geval van dié soort, die Merxmuellera-gras waarvan ek praat.

Maar daar is soveel dinge wat mens weglaat—veel meer as wat jy kan insluit. In hierdie gedig was daar nie plek vir die feit dat die wyfie haar eiertjies sommer so in die vlieg in die gras in laat val nie! (Wat ‘n gedig sou dit nie kon wees nie.) Of vir die feit dat Suid-Afrika ‘n besondere klompie van die bruintjies het—sowat 75 spesies—onder andere die emblematiese en opvallende bergnooientjie (“table mountain beauty” in Engels), ‘n buitengewone groot en helder bruintjie wat wetenskaplik vernoem is na Ryk Tulbagh (Aeropetes tulbaghia), ons nasionale skoenlapper wat hier in Januarie in al ons bergreekse van die Kaap tot in Limpopo uitbroei (daar is ook ‘n klompie in die Zimbabwe-hooglande).

En buiten vir die veelheid dinge wat jy weglaat, is daar skynbaar-“eksterne” dinge wat jy intrek en integreer, soos die engelbeeld. Voor jy jou oë uitvee, het ‘n beskrywing ‘n metafoor geword. En begin jy skoenlappers aansien vir engele—en mense ook. Neem die beskrywing van ‘n werklike skoenlapper jou op ‘n engelreis terug mense toe—en die saam-eet met die engelgaste moet net so akkuraat en kort beskryf word! As jy my daarom vandag sou vra, sou ek sê dat dit is waaroor die gedig handel.

 

Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?

Reeds het ek genoem dat die gedig deur die Bybel beïnvloed is, daardie groot boek en bron vir elkeen wie in ons geweste gebore word. En ek kan dit nie verklaar nie, maar Yeats se poësie se vorm was in my geestesoog hiermee. Maar glad nie in enige “kompeterende” of selfs emulerende opsig nie: Yeats het die onskuld van die poësie bereik, dit is poësie in haar volste vorm. Dit is “gewoon” net daar op die bladsy. Jy kan die magiese helderheid van die poësie self in sy gedigte beleef en dit is baie min mense beskore om so te komponeer. Ek weet ook nie of ons tye dit heeltemal meer toelaat om so te dig nie (maar ek laat die moontlikheid oop want iemand is dalk nou iewers besig om sulke gedigte te skryf en ons lees hulle later met blydskap). Ek was heeltemal verbaas dat Yeats in my gedagtes gekom het hiermee. Ek probeer sê dat mens nie eers moet probeer om hom te na-aap nie, dat die digterlike grepe wat jy slim by hom sou kon steel, maar baie gering is. Die feit dat hy met hierdie gedig as’t ware in die geestesoog verskyn het, het te make met sy merkwaardige talent van terughoudendheid in die mees positiewe sin daarvan. My gedig hier laat my toe om, so op my manier, terug te hou in die volheid van terughouding—ekstroversie en al. Miskien weer soos die woord ge-heim.

Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?

Soos medeskrywers het ek ook ‘n unieke ideale leser. Ek weet nie wie hy of sy is en wanneer hy of sy my gedig gaan lees nie. Dalk gebeur dit nooit. Maar ek skryf met alles wat ek het vir hom of haar. Ek skryf in die geloof dat, indien hy of sy my gedig “eendag” vanuit die regte hoek sou tref, in die rypheid van ‘n oomblik, eendag, hy of sy dan so ‘n insig sou ontvang, so ‘n geskenk, so ‘n aha-dit-is-nou gevoel binne ‘n ruimte of leegte wat tasbaar diep geword het. Dit is inderdaad die totale omvang van die hoop waarmee ek tans skryf.

In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?

“Skoner?” Sterker afgestem op die rym? Net ‘n graadverskil. Daar is natuurlik somberder gedigte in my bundel. Maar hierdie een vier die bestaan van ‘n pragtige “somber” kreatuur.

Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?

Ja, ‘n skoenlapper wat by die gestroopte Vrystaat pas. Die Vrystaat wat ook so gestroop kan lyk en jou dan meteens tref met haar oorweldigende rykdom aan hemel, dat jy weet jy woon op ‘n planeet, ‘n leegheid iewers tussen skaamheid en verleentheid en amper onhanteerbare eerlikheid, alles aan die donkerder vrugbare Aarde verknog onder wuiwende ontvouende flanke rooigras. Die Vrystaat het te doen met die eenvoud van gras. Die Vrystaat is dalk die geheim onder geheime.

Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?

Ek het tevrede gevoel met haar perfekte en onperfekte aspekte. Kuns maak is ook ‘n reis, ‘n groeiproses. Jy moet kan vorentoe beweeg.

Was jy tevrede met die lesers se reaksie ná die skryf (of publikasie) daarvan?

Ek het nog geen direkte reaksie op hierdie gedig geniet nie, behalwe dat een leseres wie ek ag, eendag vinnig iets gesê het soos “daai skoenlappergedigte van jou!”Is daar ‘n lekkerder gevoel?

‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?

Van kleins af het ek stories geskryf maar hulle was gewoonlik vol geluide Daar was byvoorbeeld een oor ses kubusvormige kassies wat ‘n orkes gevorm het en die dorp aan die brand gespeel het en genoeg geld gemaak het en rustig gaan slaap het. Liedjies het ek ook gemaak, veral in my tienerjare in Winburg-koshuis, en mense was opgewonde daaroor en daarvan het ek baie gehou. Maar dit was eers hier op sestien-sewentien dat ek wat ons gedigte noem, begin skryf het. Dit was helaas vir ‘n kompetisie. Ek dink ek het derde gekom of ‘n eervolle vermelding gekry. ‘n Tannie in die koshuis wat op haar manier ‘n formidabele leser was, het van die gedigte gehou, veral die een wat gefokus het op die beeld van kerkbanke. Toe ek heel klein was het ek ook so ‘n “biologiese skets” gemaak van ‘n vis-hart, ‘n kombinasie van ‘n visvorm en ‘n menslike hartvorm wat ek in ‘n biologieboek gesien het. Dit was natuurlik ‘n metafoor, ‘n soort gedig.Ek moet liewer hier iewers noem dat my familie wemel van denkende, lesende en skeppende mense. Hierdie denkende, lesende en skeppende mense in my familie is of was oor die algemeen minstens vyftien jaar ouer as ek. Vir my is en was hulle dus “larger than life,” ongelooflike “presences.” En iets daarvan het oorgebly tot nou in my grootmensjare. Ek het dus ook groot geword met die idee dat die lewe hoofsaaklik wentel rondom kuns, denke en die natuur. Vir my was verbeelding die gegewe en nie “snaaks” nie. Maar ek dink van al die kunstige familielede was/ is ek dalk die mees gewone ou. Ek kon/ kan byvoorbeeld maklik lag, en is nou nog in my hart van harte ‘n soort Winnie the Pooh. (Een van my lewensveranderende boeke is juis The Tao of Pooh deur Benjamin Hoff.) Die lewe is vir my oor die algemeen magies en poëties-opheffend van aard, al kan ek natuurlik soos almal die groot donkertes sien en die aansienlike pyn beleef. Vir my kan ‘n verlore dooie tak op die sypaadjie waarby almal net verby loop vol vonke in sy binneste voel.

Daar is ‘n aanhaling wat weer en weer in my lewe spontaan by my opkom. “How do you know but ev’ry Bird that cuts the airy way, Is not an immense world of delight, clos’d by your senses five?” Dit geld ook vir die gewoonste mossie, dalk juis vir die gewoonste grys mossie. En hiermee kan ek rustig saamleef, ek is bly iemand het dit gesê, in Engels of in enige taal.

En soms voel ek ook soos ‘n skrywer sonder ‘n taal. ‘n Skrywer op soek na ‘n taal.

(Nota: ‘n kort video’tjie van die Golden Gate-weduwee in Merxmuellera-grasse, geneem deur die outeur, kan hier gesien word op Youtube: https://www.youtube.com/watch?v=4u09h8Dza88. Of google “Torynesis orangica” en “Youtube” en dit behoort die eerste skakel bo aan die bladsy te wees.)

Merxmuellera macowanii

(Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens”.)

Digstring

Enkele vrae oor die rugstring van ’n gedig

 

“En route: Suid-Afrika” Na Allen Ginsberg Suid-Afrika, ek is op die highway.  Waar is jy? Suid-Afrika, 123 kilometer per uur en ’n onbetaalde parkeerkaartjie, onder die voetbrug wei ’n trop bokke. Suid-Afrika waarvoor is teer ’n metafoor? Vlieg in jou moer met jou stukkende flikkerlig! Ek is sagmoedig, met intense road rage – jy het ook jou teenstellings. Ek skryf agter die stuurwiel, ek weet dis gevaarlik. Suid-Afrika waarheen gaan hierdie pad? Waarom waai die wind weer wes? Hoeveel van jou honde word roadkill, hoeveel voëls verlustig hulle? Suid-Afrika waarom weier die kraaie om kommentaar te lewer? Suid-Afrika wanneer scramble ons weer kwartel-eiers vir die kinders van Khayelitsha? Ek is moeg gejaag en padgegee. Ek wil ook my hoop in die stof langs die pad rondskop soos die kinders met die sokkerbal, dis meer werd daar, mens kan speel vir tyd. Suid-Afrika, jy dink ek weet nie wat aangaan nie en partymaal is jy reg. Jou berge weet meer as wat hulle voorgee. Hou links, steek regs verby. Daar moet ’n manier wees om jou volle verstand terug te kry. Wat as ek ’n hond doodry, wat as ’n kind voor my kar inloop? Baie van jou honde is beter af as meeste van jou kinders. Ek probeer verbyry. Ek is jammer maar ek dink ek gaan opgooi. Suid-Afrika, kyk my mooi skoene. Suid-Afrika, van hier af lyk die lughawe-liggies soos sarkastiese exit signs, waar daar ’n wil is and all that jazz, net nie verder as die naaste shebeen nie. Ek ken nie my regeerders se name nie, dis seker my skuld. Suid-Afrika jou gode kom in allerlei kleure. Suid-Afrika party se reuse penisse is oor hul skouers gedrapeer, ander glimlag soet maar niemand word gespaar nie. Ons snuif almal cliches. ’n Verminkte rusbank spoeg sy spons uit, langs dit pis volwasse mans  langs die pad, en ek word weer kwaad vir die bure se kat wat teen ons voordeur kom pee het. Is dit normaal om skuldig te voel oor ek ’n voordeur het en ’n agterdeur? Ek wil soms ook langs die pad pis net om ’n punt te maak maar ek mik nie so goed nie en ek is jammer vir my skoene. Suid-Afrika ek is  jou seker dit verskuldig na alles wat jy… nee, niks nie. Lees my heupe: Jou asem ruik na moord en ment, almal byt op hul gebalde vuiste. Net die volstruise lyk nog lus om liefde te maak. Die pad loop tussen hulle kampe deur, hulle tree hul verlange in meters uit. Moet mens hulle jammer kry omdat hulle nie kan vlieg nie? Dis hulle eie skuld: onwilligheid om te verander of dalk eerder te gewillig gewees, ek sou nie kon sê nie. Hulle vere steek in elk geval ’n preek af, die strak swart- en witgeit daarvan. My gesindheid is grys in die truspieëltjie, ek is nog steeds naar. Versigtig vir sinkgate, Suid-Afrika. Die township is ’n bont kwilt van plastiek en bourommel en sinkplate. Beleef die estetika van armoede! Ek sal die oneweredige aantreklikheid daarvan mis wanneer al die armes opgevaar het na die hemelhoë suburbs. Jy lag kras vir my dagdroom. Jou strome verswyg die laaste woorde van kinderlyke. Ek sou in elk geval nie hul taal verstaan nie. Maar die dood skuil tog onder ons almal se tonge. Ek reken die roadkill is jou skuld. My geel Golf is gesteel, jy ontken weer alles. Dis dieselfde ou storie, al saaier as ’n Sondag braai. Jy dink verniet ek is daai tipe meisie: ek eet nie vleis nie. Wellustige taxi’s snuif om die beurt aan my Tazz se ass, bronstige bulle, en kwaai is hulle. Daar breek die son nou met kinderbybel-strale agter die grys wolke deur – ’n silwer randjie, I kid you not. Suid-Afrika, kan jy meer pateties wees? My vriend Fred het al iemand op hierdie highway doodgery. Daar was baie bloed op die voorruit en ’n bietjie op sy rekenaar wat langs hom op die sitplek was. Suid-Afrika, what would Jesus do? Swaai mens uit of ontmoet jy jou slagoffers sonder skroom? Alles is ongeluk. Goeie more Suid-Afrika, ons moet opstaan en aangaan. Lig jou gat, ek is klaar met jou stories oor bloed en berading. Ek volg jou voorbeeld, volg jy nou myne. Suid-Afrika, ek sit my spanner in die wiel.   (Uit Letter to South Africa: Poets Calling the State to Order, Umuzi 2011)

1. Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?

Ek het die gedig in 2010 geskryf, as opdragvers vir die kolokwium wat Marlene van Niekerk vir daardie jaar se Versindaba saamgeroep het. Die opdrag was om, in die gees van Allen Ginsberg se “America”, ’n brief aan Suid-Afrika te skryf. Ek het in daardie jaar in Kaapstad gewoon en in Stellenbosch gewerk, en my brief aan Suid-Afrika is geïnspireer deur my daaglikse retoer-trippie op die N2, en die dinge wat mens langs daardie pad sien.

2. Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?

Die gedig het as fragmente begin – ek het versreëls, beelde en frases in die ry neergeskryf oor ‘n lang tydperk. Toe die openingsreël homself aanmeld (Suid-Afrika, ek is op die highway, waar is jy?”) kon ek begin om die res van my onsamehangende fragmente tot ’n sinvolle eenheid te bind.  Dit was lank gelede, maar as ek reg onthou het daardie laaste saamflans redelik vinnig gebeur.

3. Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?

Die spesifieke gedig het redelik vinnig en natuurlik gevloei – maar het voortgespruit uit weke se oordenking en meditasie terwyl ek ry, en maande se gewroeg met ander goed wat nie gewerk het nie. Ek het nie werklik oor hierdie gedig gewroeg nie – dit was lekker om daaraan te skryf, en om stelselmatig voort te bou daarop deur dit baie hardop te lees en vir myself voor te dra in die kar.

4. In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?

Die bloudruk vir die gedig is Ginsberg se bekende gedig “America”. Ek het daardie gedig as vertrekpunt gebruik en die realiteit van die lewe langs die N2 bo-oor daardie onderlaag geprojekteer. Ek het probeer om Ginsberg op ’n sinvolle manier na te doen, sonder om ’n direkte kopie van sy gedig te maak: byvoorbeeld waar hy in sy tweede versreëls getalle gebruik, het ek die getalle omgeskakel in ’n odometer-lesing. Hier en daar slaan gedeeltes van die Ginsberg-vers deur, soos byvoorbeeld in die slotreël, waar ek ’n eggo van Ginsberg se idee van “skouer aan die wiel” probeer behou het, maar dit tog geheel in my gedig wou laat pas – dus die spanner in die wiel.

5. Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?

Ek was op daardie stadium besig met my meestersgraad in Kreatiewe Skryfkuns, so my studieleiers Willem Anker en Marlene van Niekerk het beide die gedig gelees en terugvoer gegee. Die redakteur van die versamelbundel waarin die gedig oorspronklik verskyn het, Carla Potgieter, het ook insae gelewer (veral mbt die vertaling). Deesdae is Loftus Marais gewoonlik my eerste leser en klankbord, en my uitgewer Tertius Kapp lewer ook waardevolle kommentaar. Ek dink wel nie hulle het veel aan hierdie gedig gekarring met die publikasie daarvan in Fotostaatmasjien nie – dit was reeds afgerond.

6. Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?

Ek dink die versamelbundel Letter to South Africa: Poets Calling the State to Orde het in 2011 verskyn, iets minder as ‘n jaar nadat die gedig geskryf  is. Maar dis kort nadat ek dit geskryf het in die publiek voorgelees.

7. Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?

Die gegewens in die vers is grootliks gebaseer op dinge wat ek werklik gesien en ervaar het wanneer ek op die N2 ry. Dis ook waar dat my vriend Fred al iemand op die N2 raakgery het, soos dit in die vers opgeteken staan. Ons het wel, op daardie stadium, nie werklik ‘n voordeur en ’n agterdeur gehad nie. 😉

8. Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?

Die vers gaan oor die realiteite van die lewe in Suid-Afrika, soos uitgedruk in werklike beelde en gebeure wat langs ’n snelweg afspeel. Die feit dat die spreker in die gedig dinge vanuit die isolasie van die kajuit van ‘n voertuig bekyk, sê seker ook iets oor die kloof wat tussen mense bestaan in ons land.

9. Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?

Net die Ginsberg-teks.

10. Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?

Nee, ek skryf gewoonlik maar vir my eie vermaak. Maar met hierdie gedig het mens seker maar in die agterkop gehad dat dit voorgelees sou word by ’n geleentheid in Stellenbosch vir ‘n Afrikaanse gehoor wat grootliks uit ander digters sou bestaan.

11. In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?

Ek dink die gedig is eintlik ‘n prototipe vir my latere werk – dit was een van die eerste gedigte waarin ek ’n sterk sin van my eie stem gevoel het, en die werkswyse (om ‘n bestaande gedig as bloudruk vir ‘n nuwe skepping te gebruik) het vir my ’n manier geword om my stem in te oefen, en beheer daaroor te  kry.

12. Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?

Ek dink dit is, saam met my reeks gedigte oor Thamsanqa Jantjie, seker die mees Suid-Afrikaanse gedig wat ek tot nog toe geskryf het.

13. Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?

Ek het gevoel die vers is afgehandel en afgerond.  Dit help dat ek in hierdie geval ’n ander vers as verwysing gehad het – ek het geskry f na ’n einde toe, en ek dink ek kon daar uitkom.

14. Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?

Mense wat bekend is met die stuk pad wat die agtergrond vir die gedig vorm, is altyd baie positief daaroor. Ek dink omdat ek so lank op die pad spandeer het, kon ek mooi fyn oplet wat om my aangaan, en ek kon lank genoeg aan die vers werk dat ek die ervarings en dinge wat ek gesien het behoorlik kon opteken, in hierdie geval.

15. ‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?

Hmmmm, miskien nie die eerste nie. Maar ek het van kleins af daarvan gehou om rympies en dinge te skryf, en het nog êrens ’n lêer met klomp kinderversies wat ek geskryf het. Een begin “Vyf kabouters – baie klein – ry in hul kaboutertrein” – ek dink ek het ewe illustrasies gemaak ook van die kabouters en die trein. Ek moet nou nog net ‘n vliegtuig- en ‘n boot-gedig skryf, dan het ek die vervoermiddele redelik goed gedek. 😉

•

Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens”.

Digstring

Enkele vrae oor die rugstring van ’n gedig

Watermerk

 

ek trek jou na

in 4B-potlood en grafiet

met die wegpak van die sketsboek

vee my palm per ongeluk ‘n skaduvlek deur jou

 

in my New Yorkse hotelbadkamer trek ek jou na

met ‘n vingerpunt in ‘n toegestoomde spieël

los druppers konvegeer en loop

‘n traan deur jou

 

ek trek jou na

teen ‘n wasemvlek in ‘n grou Schiphol-terminaal

oor lae lande styg ‘n vliegtuig wolkwaart deur jou op

 

met oë op skrefies trek ek jou na

langs my kar op ‘n bult net buite Moorreesburg

wuiwende groen koring word jou hare

roomvuil varkore beset jou oë

 

ek trek jou na

om ‘n vrou met ‘n latte in ‘n kafeetjie in Milaan

wat opstaan, in my rigting frons

en deur jou buitelyn weggaan

 

ek trek jou na

in die kantlyn van ‘n bundel

in jou wange is die woorde

“dis altyd jy, net altyd jy”

getatoeëer

 

ek trek jou nader

want jy is slegs die wysiging van ‘n invalshoek

‘n geduldige watermerk wat wag

net

op die reglê van die lig

 

(c) Jannie Malan (Uit: In ligte laaie, 2014: Protea Boekhuis)

 

*

Jannie, wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?

As ek reg onthou het ek die vers iewers in die eerste helfte van 2012 geskryf. In hierdie jaar moes ek heelwat oorsee reis vir my werk en was ek oppad na Italië. Ek moes op Schipol ‘n lang ruk op die lughawe deurbring terwyl ek op ‘n konnekterende vlug gewag het. Met die heen en weer stap om die tyd om te kry, het ek in een van die glastonnels wat die opstappunte verbind gaan staan en die aktiwiteite buite die terminaal dopgehou. Dit was toe dat ek die glas opgewasem het en onwillekeurig ‘n gesig met my vingerpunt in die wasem getrek het. ‘n Vliegtuig het op daardie presiese oomblik, bloot toevallig, van ‘n aanloopbaan opgestyg en deur die middel van die skets gevlieg. Dit was die vonk vir die skep van die gedig.

Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?

Toe die eerste, oorsprongstrofe (wat verwys na die Schipol-terminaal), eers op papier was, het dit onmiddelik die patroon bewerkstellig. Ek kon byna die hele gedig voltooi tydens die daaropvolgende vlug na my eindbestemming. Dit was egter eers ‘n losse versameling van oomblike, wat toe byeengebring moes word as ‘n volwaardige vers. Die ontknoping veral was problematies.

Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?

Soos vroeër vermeld het die vers na my toe gekom in een van daardie stadig-bewegende oomblikke, waarin jy besig is met ‘n doodgewone handeling om die tyd te verdryf – met ‘n vingerpunt ‘n patroon te trek in die wasem op die koue lughawe-venster terwyl jy staar na grondpersoneel wat bagasie karwy, betonstroke, ‘n aanloopbaan, ‘n vliegtuig wat tydsaam opstyg teen die grou streep van die Nederlandse lae landskap daaragter. En dan die skielike gewaarwording dat jy in hierdie oomblik iemand geweldig mis. Die gedagte of gewaarwording het hom dus so aan my geopenbaar, maar van daar was dit kopwerk om aan soortgelyke oomblikke te dink, en dit oplaas te omskryf tot volwaardige vers.

In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?

Die vers het sy eie vorm voorgehou: Die enumerasie van verskeie insidente en ‘n enkele strofe in konklusie, asook die deurlopende repetisie van die sleutel “ek trek jou na”. Daar is geen doelbewuste chronologie aan die insidente nie – om te eggo hoe hierdie oomblikke hulle op enige tydstip mag voordoen. Die strofes is dus geplaas soos dit vir my ‘reg’ gevoel het.

Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?

Ek het, toe ek ‘n eerste voltooide weergawe van die vers gereed gehad het, dit met enkele mense gedeel vir insae en terugvoer. Waar moontlik deel ek my verse met my vrou en met ‘n paar geselekteerde vriende – die wat ek voel darem effe in voeling is met taal en poësie.

Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?

Hierdie betrokke vers het vir die eerste keer in my debuutbundel In Ligte Laaie verskyn. Dit was deel van ‘n manuskrip wat ek in 2013 aan enkele uitgewers voorgehou het.

Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?

In hierdie spesifieke gedig is die oorgrote meerderheid van die gegewens op feite gebaseer – alhoewel dit nie noodwendig die geval in al my digwerk is nie. Ek kon ‘n gelyke oomblik van verlange, soos in elk van die strofes voorkom, uit my verlede gaan oproep; of in die gebeure in dae wat gevolg het op die moment in Schipol se terminaal – herken. Die strofe wat verwys na die bundel waarin die woorde “dis altyd jy, net altyd jy” in die wange van die geliefde getatoeëer is, is die enigste fiktiewe toevoeging – en dan ook net daarin dat ek spesifiek die frase gaan kies het omdat ek N.P. van Wyk Louw se Winterbome as interteks wou betrek, omdat ek gevoel het dit ‘n gelykmatige gevoel as my eie ge-eggo het.

Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?

Hierdie, eintlik eenvoudige vers, handel bloot daaroor dat ons, in ons alledaagse handel en wandel nie die gedagte aan, of verlange vir ‘n geliefde kan ontsnap nie. Wanneer jy iemand lief het, of veral ook verlief is, is dit asof die wêreld saamspan om konstant die beeld van die beminde aan jou voor te hou. Jy kan as’t ware nie van die gedagte aan die geliefde ontsnap nie, selfs al wil jy. Hulle watermerk skuil in alles, en word konstant belig. Herinnering sit in die mees alledaagse van handelinge en is onwillekeurig en konstant.

Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?

Alhoewel hierdie gedig uit ‘n persoonlike oomblik van gewaarwording gebore is, sou ek kon aanvoer dat my spesifieke ervaring van die afwesige geliefde – hoe uniek dit ookal op daardie stadium mag voel – ‘n volkome universele belewenis is. Ander digters dig hieroor, skrywers skryf daaroor, rolprente gebruik dit as stof tot inspirasie en musikante sing daaroor. Wanneer ek skryf beur daar onwillekeurig in my agterkop ‘n klankbaan na vore, sodat ek geredelik agter die gedig en die ervaring liedjies soos Your Ghost – Kirstin Hersh, The Blower’s Daughter – Damien Rice, en Vermiste Mense – Koos du Plessis kan hoor speel. Meer omdat dit, net die gedig, ‘n bepaalde stemming probeer emuleer.

Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?

Nie bewustelik nie, maar as ek dit ontleed, skryf ek moontlik in sommige gevalle wel vir ‘n spesifieke leser. Ek het na die publikasie van my bundel vanuit die terugvoer van lesers ervaar dat elke leser sy of haar eie voorkeure en interpretasie het. Ek skryf dus primêr vir myself as potensiële leser – indien ek die gedig teruglees en dit raak my, voel ek dat ek op die regte spoor is. Ek is definitief ook my eie grootste kritikus. Die vrees om ‘n swak vers te skep is konstant teenwoordig. Tog, as ek meer na die romantiese kant toe buig, het ek seker ‘n verbeelde “ideale” leser van my gedigte in gedagte – sy staan vroegoggend teen haar deurkosyn in ‘n oorgroot trui, en loer deur haar lang donker hare oor ‘n koppie koffie na die branders wat op die rotse breek, voor sy my bundel opknak in haar hand, om nog ‘n vers te lees – en wonder watter tipe mens die digter is, en of hy werklik is soos sy hom vanuit die wit spasies tussen sy versreëls ervaar.

In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?

Nie veel nie. Nie in die vrye vorm of in inhoud nie. Soos baie van my ander verse put ek uit die alledaagse as voertuig vir dieper emosie. Nes baie van my ander verse is daar ‘n versugting, die herken van ‘n leemte, die gewaarwording van ‘n gemis. Die liefde.

Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?

Die vers is nie spesifiek Suid-Afrikaans nie. Heimwee of ‘suadade’ is ‘n universele ervaring. Die beeld wat besigtig word vanaf die bult net buite Moreesburg is natuurlik eg Suid-Afrikaans – asook die werk van Van Wyk Louw, waarna ek verwys.

Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?

Ek kan nie onthou wie dit gesê het nie, maar iemand het aangevoer dat gedigte nooit voltooi word nie, maar bloot op ‘n gegewe oomblik deur die skrywer “abandon” word. Ek voel so oor hierdie vers. Alhoewel ek uiteindelik gelukkig was met die insidente (en daar was veel meer wat ek tydens redigering verwyder het) is ek steeds nie oortuig dat die finale strofe so sterk is as wat dit kan wees nie. Ek het dit herhaaldelik herskryf, maar ek voel steeds dat die gewaarwording dat die herinnering aan die geliefde intiem in die alledaagse doen en late verweef is, nog beter verwoord kan word. Dis egter selde dat ek op ‘n punt kom waar ek voel “aan die gedig kan daar nie geskaaf word nie, hy is nou perfek”. As digter moet jy leer om weg te stap van ‘n gedig en dit aan iemand anders – meermale ‘n redakteur – oor te laat om met voorstelle te kom.

Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?

Ja. Verskeie lesers het dit aan my genoem dat dit vir hulle ‘n besonderse vers is. Dat dit hulle geraak het. Dit is ‘n groot kompliment vir ‘n digter.

‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?

Ek moes baie jonk gewees het, kort na ek leer skryf het want in my geestesoog kan ek nog die onhandige letters onthou waarin ek my eerste gedig geskryf het. Dit het iets met ‘n byeenkoms van voëls te make gehad en was getiteld: “raaf laaf”. As ek reg onthou het dit sterk van paarrym gebruik gemaak. Waarom die raaf gelaaf moes word kan ek egter nie herroep nie… en dit is dalk beter so.

Baie dankie vir jou deelname, Jannie. Ons wens jou alle voorspoed toe met hierdie stewige debuut; mag daar sommer nog vele verruklike verse uit jou belewenisse tot stand kom.

(c) Versindaba / November 2014

 

 

Let wel: Die gedig wat betrekking het op hierdie digstring volg heelonder.

Andries, Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?

dit was na die israeli veldtog in ghaza aan die begin van 2009. ek was toe net daar om te kuier by my kind. ek was oorweldig deur die arrogansie en wellustigheid waarmee die israeli media die gebeure gevolg het. ek was redelik ver weg gemeet in reikafstand van vuurpyle, maar dit was nogtans gerusstellend om elke nou en dan verby die bomskuiling (elke huis het een) te loop en weer te kyk hoe dik die staal hortjies voor die venster nou eintlik is. terselfdertyd was ek geskok oor die totale (skynbare) gebrek aan enige publieke verantwoordelik vir burgerlike veiligheid onder die palestyne self, wat ook wel verstaanbaar sou wees. maar as buitestaander het dit soos ‘n absolute makabere passie vir gemeenskaplike selfuitwissing gelyk en ek het hierdie vreeslike bevliegings/ visioene begin kry daaroor. dit was moeilik om nie iets te probeer skryf nie, alhoewel ek nie ‘n politiek punt wou maak nie. dit was meer net oor’n gevoel van hopeloosheid.

Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?

die bomskuiling deel voel nog steeds asof dit so ‘n beweginglose stuk vleis is waarmee mens niks kan doen nie – net sit en los dat dit stadig vergaan. die waarheid is dat ten spyte van hierdie gevoel, het die gedig baie verander sedert die eerste vorm. aan die begin was dit heeltemal vrye vers, of dalk minder vers en meer drama. dit het baie lank gevat voor ek genoeg van die melodrama kon wegsny om dit ernstig te begin opneem. ek het altyd aanvaar dis nie publiseerbaar nie en was verbaas dat ek aanhou karring daarmee. uiteindelik het ek die idee gekry om dit te laat saamwerk met ‘n ander gedig. dit sou ‘n soort implikasie van ‘n gesprek skep tussen twee wêrelde met gedeelde ervarings van meegesleep word in geweld en konflik.

Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?

ek dink die helfte van elkeen van die twee gedigte het in die slag gebly. eers net deur verwerking en toe as gevolg van die samevoeging wat ander eise gestel het. die swoeg en sweet was met die uitwerk van wat weggelaat moet word en die verwerking van die impak van die weglatings. in hierdie spesifieke geval het daar baiekeer gate oorgebly, wat op die ou end doelbewus nie reggemaak is nie. ek dink uiteindelik was ook die idee van die gesprek tussen die twee dele iets wat gegee is en waarmee ek moes werk, al het dit eers baie later ontwikkel.

In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?

dit was eers geheel en al vormloos vir die bomskuilingdeel. die skoolkind deel was meer tradisioneel met strofes en effense rym – hierde deel het ek eers teen die einde van 2009 geskryf toe ek besig was om die manuskrip saam te stel. die ordeningsbeginsel het gekom toe ek besef die twee kon praat met mekaar op ‘n direkte wyse, maar ek was nog nie seker hoe nie. dit was eers na die keurdersverslae teruggekom het dat ek die idee probeer het. daar was ook idees wat gehandel het oor die gesplete bladsy, een kant ingedruk en een kant met ‘n lukrake gevoel van vatkry maar tog los ronddryf. toe moes ek begin dink aan watter tegnieke hierdie idees van ingedruk- en afgekaptheid sal bevorder, sonder om weer te dramatiseer. 

Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ‘n vers werk?

ek het ‘n engelse vertaling (of dalk is dit oorspronklik in engels geskryf, ek onthou nie meer nie) gaan lees by ‘n eksperimentele teatergroep in observatory wat rare optredes het. ek het toe besef hoe problematies die stuk is en dat dit iets meer gaan nodig hê om dit vir myself aanvaarbaar te maak. van die terugvoer was dat ek meer dramaties moet wees met my voorlees en meer moes “op voer”. ek het besef uit watter oogpunt die advies kom en die teenoorgestelde probeer doen – ek sien myself nie as ‘n performance poet nie. nietemin lees ek altyd alle ernstige pogings tot gedigte minstens een keer voor in die openbaar. ek dink die klankbord is ek self en nie die gehoor nie, maar hulle teenwoordigheid verseker ‘n erns en eerlikheid in myself wat baie goed is vir my sintuie.

Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?

die gedig is ses maande na die finale vorm gepubliseer in my debuutbundel wanpraktyk. gedurende die afronding van die manuskrip het ek baie gewerk aan die grafiese vorm ook. hoeveel afkappingstekens is te veel? hoeveel wou ek hê? is daar spasies tussen die /-tekens en die woorde langs hulle? hoe wyd is die ingedrukte kolom? is daar enige verborge boodskappe wat ek nie van bewus is nie? ek moes uiteindelik my eie uitleg doen en dit in pdf formaat na die uitlegkunstenaar stuur omdat ons nie dieselfde fonts gehad op ons rekenaars nie en dus nooit dieselfde resultate gekry het nie. hy moes dit waarskynlik kroek om dit soos myne te kry.

Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?

in hierdie konteks is daar nie so iets soos feit en fiksie nie, die narratiewe is te gefragmenteer en onderhewig aan allerhande geweld. dit is my storie en my perspektief en in daardie sin niks meer as fiksie nie. ek probeer wel so ver as moontlik uit persoonlike ervaring skryf of uit beelde wat gebaseer is op dit wat ek ken.

Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?

daar is nie ‘n maklike antwoord nie. ek het nog nooit gevoel ek wil iets sê oor die midde ooste en die probleme daar nie – ek sou nie sê dit handel uitsluitlik daaroor nie. my persoonlike ervaring van vasgevang wees in ‘n geweldige betwiste spasie, waar weerloosheid uiters gevaarlik is en mag geen logiese voordeel bring nie, het aanklank gevind in ander situasies waar hierdie ervaring verhoog is. dit gaan oor marginalisasie, die ooreenkoms in die bedreiging van die wat jou naaste is met die wat hou vyande is. die blindheid wat mense se stories en lewens vir mekaar het. dat jy jou kop kan stamp en stamp teen iets en al wat verander is die skuld wat jy dra. ek dink ek kyk hier van buite sowel as van binne na iets, wat dit ook al mag wees. die iets is so vreeslik dat ek nie direk daarna kan kyk nie maar daar rondom moet probeer praat. ten spyte van die onbeweeglikheid van die oorspronklike materiaal en die gevoel dat ek niks daarmee kan maak nie, het ek tog besef ek het iets wat ek wil uitwys met hierdie spesifieke agtergrond as voertuig.

Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ‘n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?

niks wat ek onthou nie, in terme van ‘n skeppende werk. net die meedoënlose televisienuusbeelde en die masjiengeweer gehamer van die nuuslesers en hulle korrespondente en ontleders. die titel was wel ‘n buite-invloed: dit kom uit ‘n lied van tanita tikaram – twist in my sobriety. ek onthou die musiekvideo het tonele gewys in so ‘n troostelose windverwaaide woestynlandskap en die lirieke en die musiek is baie beklemmend maar sonder dramatiese gewig. ek dink die verwysing was net soveel na dit as na die “all god’s children”, wat ironies mag voorkom.

Het jy ‘n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ‘n vers werk?

omtrent nooit. daar is eerder ‘n vreesaanjaende gedaante wat mens kan noem: “die oor”. partykeer is dit meer my eie sintuig en minder bedreigend, maar gewoonlik is dit iets met meer mag en outoriteit as wat ek teen opgewasse is. met daai oor in aksie kan ek al voor die tyd hoor dat iets nie gaan werk nie en dan skryf ek dit nie eers nie.

In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?

die vorm is spesifiek vir hierdie gedig en ek dink dit leen baie uit my werk as argitek met diagramme en konsep-ontwerpe. mens kan maar sê form follows function op ‘n tipografiese manier. dit is baie moeiliker as wat ek gedink het, en ek hou gewoonlik by meer tradisionele poëtiese verbande tussen vorm en inhoud.

Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?

behalwe dat dit ‘n lang storie is wat nie rêrig ‘n punt het nie? ek dink nie so nie, maar ek is seker mens kan iets miskyk in hierdie geval.

Kon jy dié vers tot ‘n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?

die enigste rede hoekom ek dit nie uitgelaat het nie, is omdat ek dink dit vir my persoonlike narratief essensieel was om dit deel te maak van die bundel. die gedig voel soos iets wat nog baie werk nodig het, dis nie nog die laaste een of twee persent voor perfeksie nie. ek dink die verbetering van hierdie gedig lê nie binne my vermoë nie, maar ek het besluit dis goed genoeg, met ‘n genoegsaam ongewone vorm, binne die konteks van wat die bundel nodig het. ‘n goeie eksperiment.

Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?

ek kan nie sê ek het al enige reaksie gekry wat my bygebly het nie. dit kom voor of meeste mense ongemaklik is hiermee maar dit oorsien. ek weet nie of dit die inhoud of die vorm is nie. ek hoop hierdie digstring bring dalk genoeg van ‘n reaksie om die eksperiment te laat uitloop.

‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?

ek kan dit onthou ja, maar ek het geen kopie daarvan nie en die inhoud het ek nou geen idee meer van nie; waarskynlik was dit ‘n liefdesgedig. ek het in die hoërskool ‘n kompetisie uitgereik deur jong dames dinamiek daarmee gewen, so ek is seker dis nie iets waarmee ek gekonfronteer wil wees nie.

 

Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens“.

 

 

 

 

 

(c) Andries Samuel (Uit: wanpraktyk, 2011: Human & Rousseau)

 

Hierdie inisiatief is na die voorbeeld van Brian Brodeur se hoogs suksesvolle weblog “How a poem happens“. Hiervolgens word op ‘n bepaalde gedig gefokus aan die hand van ‘n aantal standaardvrae aan die digter ten opsigte van die ontstaan van die betrokke vers. Ons glo dat gevestigde sowel as aspirant digters dié aaneenstring van digter en gedig leersaam (en hopelik inspirerend) sal vind.

Opgedateer tot en met 4 Oktober 2019 – Redaksie

Inhoud

A-B 

Andries Bezuidenhout. Taxi-rit ná die aand. Mei 2010

Andries  Bezuidenhout.  “Veelvuldige gebruike vir huishoudelike toestelle” . Nov. 2014

Zandra Bezuidenhout. Moderne Psalm. Mei 2010

Emma Bekker. Nagvangs. Mei 2016

Nini Bennett. Da Capo. April 2016

René Bohnen. Brief aan Ebba. Mei 2012

Fourie Botha. My eerste Bybel. Augustus 2011

Aniel Botha. Rooikappie en die wolf. Mei 2012

Hendrik J. Botha. Breindood. April 2016

C, D, E

TT Cloete. Swerwende verse

Toast Coetzer. geluk

Marius Crous. Die ander man

Hans   du Plessis .“Josef”

Heilna du Plooy du Plooy. “Ouhoutfluit”

Anne-Ghrett Erasmus.  Skilder

Sydda Essop. Ek lewe in stilswye

Louis Esterhuizen. Melopee

F, G

Gilbert Gibson. Another roadside attraction

Melanie Grobler. Die Eerste Vrees Is Hier.

H, I, J

Joan Hambidge. “The drama of being a child”

Joan Hambidge. In die skadu van Machu Picchu. Mei 2010

Joan Hambidge. Parys

Daniel Hugo. Ontnugterde digter. Junie 2010

Pieter Hugo. Honde

Louis Jansen van Vuuren. “Passasie”

Marlise Joubert. waarskuwings. Mei 2010

K, L

Ronelda Kamfer.  Stof. Junie 2010

Annie Klopper. ‘n Deurnagbraai in Oranjezicht

Martine Klopper. Kwatryn

Antjie Krog. Vier seisoenale waarnemings van Tafelberg/Winter. Mei 2010

Willem Krog.  “Vir pa”  Nov. 2014

Karen Kuhn. Taalles. Mei 2012

Kobus Lombard. Kameeldoring

M, N

Jannie   Malan. “Watermerk” Nov. 2014

Johann Lodewyk Marais. Richard E. Leakey 

Lucie Möller. Kortstondige kalligrafie

Melt Myburgh. Toeval

Charl-Pierre Naudé. Twee diewe. Mei 2010

Charl-Pierre Naudé : “Eergister en môre, met visse”  Nov. 2014

Fransi Nieuwoudt. ” ‘n ontstaan “. Febr. 2017

Hennie Nortjé. Ons Land. Okt 2019

O, P, Q

Pieter Odendaal. die eerste steen.

Johannes Prins. Man diesel

R, S

Andries Samuel. All god’s children took their toll

Alfred Schaffer. “Droomstart”  Nov. 2014

Bibi Slippers. “En route: Suid Afrika”

Bibi Slippers. Yskas. Nov. 2017

Susan Smith. “By die soetdoring” . Febr. 2017

Hilda Smits. “Vir Primo Levi”

Carina Stander. Lima

Marius Swart. liefdes-e-pos. Mei 2010

T, U

Etienne Terblanche. Vir die Golden Gate-weduwee

V, W

Marlene van Niekerk. Poets van ons vaderland unite

Ilse van Staden. Fluistering

Ilse van Staden. Dertien kraaie. Febr. 2017

Jacobus van der Riet. Die Heilige Nikolai van Japan. April 2016

De Waal Venter. Die wetenskaplike en die fee. Okt. 2017

De Waal Venter. Die res is net seëlversameling, Okt, 2019

Cas Vos. Kersrook

Cas Vos. Uitkyk. Mei 2012

Cas Vos. Vaar-wel

Jelleke Wierenga. Reënboognasie: Fear dot com