Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Marthinus Versfeld is op 11 Augustus 1909 gebore. Hy het aan die South African College Schools (SACS) skoolgegaan, aan die Universiteit van Kaapstad studeer en in 1934 ‘n doktorsgraad aan die Universiteit van Glasgow behaal. Vanaf 1937 was hy verbonde aan die Departement Filosofie van die Universiteit van Kaapstad, waar hy in 1970 ‘n professor geword het. Hy het hom glo min aan administratiewe sake gesteur en nooit ‘n senaatsvergadering bygewoon nie. In 1974 het hy afgetree. Hy het eredoktorsgrade van die Universiteit van Kaapstad en die Randse Afrikaanse Universiteit (tans die Universiteit van Johannesburg) ontvang. Versfeld was getroud met Barbara (hy verwys meermale na haar as sy “Penelopeia”) en het nege kinders gehad. Op 18 April 1995 sterf hy in sy huis.

Oor die jare heen het Versfeld as deel van sy sowat dertig boeke en ander publikasies ‘n klompie essaybundels in Afrikaans en Engels die lig laat sien. As kenner van die Middeleeuse filosofie en die werk van Augustinus het hy internasionaal lof ingeoes. Met Food for thought: A philosopher’s cook-book (1983) het hy in die trant van Capon se The supper of the lamb ‘n klassieke werk vol verwondering oor kosmaak gelewer.

By Versfeld kry ‘n mens selde “droë filosofie” en boekhandelaars het nie altyd geweet op watter rak sy boeke hoort nie. Die essays in bundels soos Klip en klei (1968), Tyd en dae (1982) en Die neukery met die appelboom (1985) handel immers oor dinge soos huise, klippe, koskook, bergklim, hengel en jag. Hy het ook baie waarde aan vakmanskap geheg. Hy vertel byvoorbeeld trots hoe hy gehelp het om die berghut by Waaihoek in die Worcesterse berge te bou en self sy huisie in die Kouga aangepak het. Hierdie gerigtheid op die konkrete besorg aan sy werk ‘n minder verliteratuurde karakter as dié van sy tydgenote. Die meeste van sy boeke was nooit bedoel as handboeke vir studente nie; bergklimmers en natuurliefhebbers kan wel heelwat leer uit Berge van die Boland (1947 en 1965), wat hy saam met W.A. de Klerk geskryf het, en Die buitelewe (1970).

Die kwessie van mag en staatsfilosofie het Versfeld redelik koud gelaat. Hy bemoei hom ook nie direk met die eietydse filosofie nie, maar wel met eietydse vraagstukke wat hy dikwels toelig met verwysings na filosowe soos Sokrates, Augustinus en Thomas Aquinas. Opvallend is ook hoe die vraagstelling in sy werk voorop staan en hoedat die een onderwerp gemaklik uit die ander voortvloei. Dit maak sy essays minder gestruktureerd en oënskynlik nie tot in die vesels afgerond nie.

Hy vertaal ook Plato en die Chinese digter Lao-Tse in Afrikaans en verryk sy geskrifte met perspektiewe uit die werk van Oosterse denkers.

“Jan van Riebeeck het in die Kaap ‘n tuin kom aanlê vir die reisigers na die Ooste, maar ons het nog nie in die Ooste uitgekom nie,” het Versfeld by geleentheid vir my gesê.

Waarvoor Versfeld vandag baie erkenning moet kry, is die vroeë insig dat daar ‘n wanverhouding tussen die mens en die omgewing bestaan. Hy het venynige kritiek op die sewentiende-eeuse Franse filosoof van die Verligting, René Descartes, gelewer, omdat Descartes beweer het dat die mens met analitiese denke besit en beheer van die natuur kon kry. Versfeld het, soos Martin Heidegger, sy rug op die tegniek gekeer. Hy het nooit ‘n motor, ‘n tikmasjien of ‘n rekenaar besit nie.

Iemand het gegiggel en die dosent het geskok verstyf. Geklee in sy universiteitsbaadjie het hy voor die groot eerstejaarsklas in die Aardrykskundesaal van die Universiteit van Pretoria gestaan. Dit was Vrydagmiddag, 28 Mei 1976.

“Waarom is dit snaaks?” het hy vererg gevra.

Kort tevore het hy die lesing waarmee hy pas begin het onderbreek en na die studente in die rye banke voor hom gekyk.

“Julle het seker gehoor dat Martin Heidegger eergister oorlede is?”

Vir baie van die studente het die naam “Martin Heidegger” duidelik niks beteken nie. Veral nie vir dié wat nie gereeld in die klas was nie.

Marinus Schoeman, die jong Wysbegeertedosent, het ’n “Sistematiese inleiding tot die Wysbegeerte” aangebied. Ek was pas uit die skool en dit was my eerste kennismaking met die vak. Aangesien teologiestudente daardie jare almal Wysbegeerte geneem het, het die klasse volgepak gesit.

Schoeman se “Inleiding” het talle verwysings na Sokrates, een van die groot figure van die vroeë Westerse denke, bevat, sowel as na kontinentale filosowe soos Edmund Husserl, Maurice Merleau-Ponty, Jean-Paul Sartre, Karl Jaspers en Gabriel Marcel. Die volgende woorde van Merleau-Ponty was soos musiek op my ore:

“Die mens is geen krag nie, maar ’n swakheid in die hart van die dingagtigheid van die natuur. Hy is geen kosmologiese faktor nie, maar die plek waar alle kosmologiese faktore van betekenis verander en geskiedenis word.”

Maar dit was veral die vraende Duitse filosoof Martin Heidegger se naam, eiesoortige wyse van formulering en radikale denke oor die allesomvattende Syn wat telkens opgeduik het. Na net meer as drie maande was ek ’n Heidegger-leser, wat ek nog steeds is. (Oor Heidegger se invloed op denke in Suid-Afrika moet ’n keer nog geskryf word.) Heidegger was immers die grootste filosoof van die twintigste eeu, en dit ten spyte van sy omstredenheid as gevolg van veral sy kortstondige aanhang van die Nasionaal-Sosialisme gedurende die 1930’s (waaroor hy nooit om verskoning gevra het nie). Oor hom het Hannah Arendt die volgende gesê:

“Die storm wat deur die denke van Heidegger trek, stam nie uit ons eeu nie, net so min as dié een wat ons na duisende jare nog uit die werk van Plato tegemoet waai. Hy kom uit die oeroue en wat hy agterlaat, is iets onoortroffe wat, soos alles wat onoortroffe is, in die oeroue terugval.”

In heelparty opmerkings het Schoeman ook Heidegger se waardering vir die poësie onder ons aandag gebring. In Heidegger se Holzwege (of “Woudpaaie”) van 1950 sou ek lees dat die poësie se openbarende werking selfs as ’t ware al die ander kunste voorafgaan. Volgens Heidegger is kuns “waarheid wat homself in werking stel”. Vir die werk van digters soos Friedrich Hölderlin, Rainer Maria Rilke en Paul Celan (en talle kunstenaars) het Heidegger groot waardering gehad.

Jare later het ek Heidegger se graf buite sy Suid-Duitse geboortestad Meβkirch besoek waar hy op die middag van 28 Mei 1976 begrawe is. Onder die kastaiingbome by die betreklik eenvoudige granietkopstuk met die eenvoudige ster op het ek die verrykende ervaring wat Heidegger se lewe en werk vir my sedert 1976 was, denkend en dankend intens belewe. In daardie najaar het daar iets baie radikaals met my gebeur.