Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

In 1998 verskyn Althéa Kotze se MA-verhandeling “Die teksversorger as spookskrywer”. Sy definieer die begrippe “teksversorging” en “teksversorger” soos volg:

In sy geheel gesien blyk dit dat teksversorging ‘n komplekse en uiteenlopende taak behels en dat die teksversorger nie net oor grondige teoretiese sowel as praktiese taal-en tipografiese kennis en kundigheid moet beskik nie, maar ook geslaagde menseverhoudinge moet kan inisieer en handhaaf. Die teksversorger is ‘n taalbeheerser van beroep, veelsydig en kreatief wat ook ‘n rol te speel het in die oorspronklike skryfproses van ‘n manuskrip.

Verder haal sy Cheney se beskrywing aan van die teksversorgingsproses:

… writing, rewriting, rereading, reviewing, rethinking, rearranging, repairing, restructuring, reevaluating, editing, tightening, sharpening, smoothing, pruning, polishing, punching up, amending, emending, altering, eliminating, transposing, expanding, condensing, connecting, cohering, unifying, perfecting …

(Cheney, T.A.R. 1983. Getting the words right, p.9)

Ten slotte kom Kotze tot die gevolgtrekking dat teksredakteurs (aldus Charles Fryer) “sorgsame skimme is wat op die agtergrond bly terwyl die skrywer vorentoe tree vir applous. Tog weet die skrywer, redakteur/teksversorger en uitgewer dat ‘n boek nie net met Iym gebind word nie, maar ook met die sout en sweet van die teksversorger/ redakteur.”

Ten spyte van die bostaande veronderstelling, moes ek die afgelope jare te dikwels in resensies, boekbesprekings en evalueringsverslae vir literêre pryse wys op tekortkominge in die redaksieproses – by sowel digbundels as ander literêre tekste. Ek vra myself die vraag af of uitgewers dan nie daarvan bewus is dat ʼn teks (die hele boek met alles wat deel daarvan uitmaak) staan of val by ʼn goeie teksversorger (teksredakteur) nie! Dit is tog onaanvaarbaar dat daar spelfoute, sinsboufoute, weglatings of growwe stylfoute in ʼn gepubliseerde teks voorkom. Dit is egter nie die ergste nie.

Wat my die meeste bekommer, is dat die professionele eienskappe wat Kotze aan teksversorgers toeskryf, blykbaar nie in alle gevalle die norm is nie. Te dikwels verskyn daar digbundels waarvan die helfte of meer van die gedigte nie behoorlik afgewerk is of glad nie gepubliseer behoort te word nie. Om ʼn digbundel te publiseer, is ʼn groot risiko vir sowel die digter as die uitgewer. Vir die uitgewer mag ʼn onsuksesvolle publikasie geldelike verliese inhou (hoewel baie digters ook self ʼn deel van die kostes dra), maar vir die digter kan dit ʼn verlies aan aansien beteken. Indien dit ʼn eerste bundel is, mag dit goed moontlik wees dat uitgewers nie weer ʼn manuskrip van die digter sal oorweeg nie en dat sy/haar digtersloopbaan dus ʼn vroeë dood sterf. Wat eenmaal gepubliseer is, word moeilik weer ongedaan gemaak. Daar verskyn resensies oor so ʼn werk, evaluasies verskyn in geskiedenisse van die letterkunde … Dit bly deel van ʼn digter (skrywer) se oeuvre!

Daarom kan ʼn teksredakteur nie ligtelik met enige manuskrip omgaan nie. Hy of sy moet beskik oor spesialiskennis op taalkundige en literêre gebied, maar moet eweneens wyd belese wees en “iets van alles” weet. Dit beteken byvoorbeeld dat feitefoute ondervang behoort te word. Navorsing is deel van die redaksieproses. Bel die kenners! Indien jy self nog nooit met ʼn valskerm uit ʼn vliegtuig gespring het nie, bel 6 mense wat dit gereeld doen! Indien jy self nie Duits kan lees en verstaan nie, vra 4 mense wat Duitssprekend is. Op hierdie stelling wil ek graag uitbrei. Duits (soos ook Latyn en baie ander tale) steun op verskillende naamvalle in die betekenisgewingsproses. In Duits is daar 4 naamvalle. ʼn Woord soos der Baum (boom) kan in ʼn sin, afhangend of dit die voorwerp, die indirekte voorwerp of die besitter is en na watter voorsetsel dit volg, ook die vorme des Baumes, dem Baum en den Baum aanneem. Wanneer ʼn Duitse frase binne ʼn Afrikaanse teks aangehaal word, moet dit in die grammatikale struktuur van die Afrikaanse sin inpas en sal die naamval van die Duitse woord dienooreenkomstig aangepas moet word. Wanneer ʼn Duitse frase onafhanklik (bv. as motto van ʼn gedig) gebruik word, word dit altyd in die Nominativ (eerste naamval, onderwerp) geskryf. Alle Duitse selfstandige naamwoorde word met hoofletters geskryf. Teksversorgers wat dergelike “tricks of the trade” nie ken nie, stel die skrywer in verleentheid en kan nie aanspraak maak op professionele status nie.

ʼn Teksversorger is nie net iemand wat kyk dat al die woorde reg gespel is en hier en daar ʼn sinskonstruksie verbeter nie. Hy of sy speel ʼn onontbeerlike rol in die totstandkoming van ʼn bemarkbare produk. Kotze merk met reg op dat dit die taak van ʼn professionele taalbeheerser is “om te verseker dat die teks voldoen aan die vereistes van tekstualiteit, en om ‘n lesersvriendelike, markgerigte teks op die rak te plaas.” Daarom wil ek aanbeveel dat teksversorgers/teksredakteurs/taalversorgers se name pertiment op die imprimatuurbladsy van die teks verskyn waaraan hy of sy gewerk het. In uitsonderlike gevalle gebeur dit wel reeds. Die versorger van die teks behoort, om verskeie redes, nie langer ʼn anonieme spookskrywer te wees nie. Uitgewers en skrywers behoort te weet wie by welke teks betrokke was sodat ingeligte besluite geneem kan word. En resensente behoort ook op die taak van die teksredakteur te fokus wanneer die kwaliteit van ʼn teks beoordeel word.

Kort voor die naweek woon ek ’n Professional Editors’ Group-kongres by met die titel “The editing of fiction and narrative non-fiction”. Wanneer ’n mens nou dié kongres se titel in Afrikaans probeer vertaal, loop jy jou vas in ’n probleem wat die vorm aanneem van een van ’n paar vrae. Wat is “editing” tog nou? Is dit proeflees? Is dit redigering? Is dit taalversorging? Is taalversorging redigering? Is proeflees en teksredaksie dieselfde ding? Wat is ’n redakteur en wat is die verskil tussen ’n redakteur en ’n redigeerder? Is daar ’n verskil tussen ’n redakteur en ’n taalversorger?

Hoewel die begrippe vir die meeste mense seker nie vreeslik belangrik is nie, was daar duidelik by die (enkele) Afrikaanse deelnemers veel meer vrae oor hierdie definisies as by die (veel groter) Engelse groep. In die Engelse geval is “editing” nou maar “editing” en ’n paar van die dames het my met uitsonderlike verbystering aangekyk as ek vra “But what is editing?” en dan geantwoord met die antwoord wat duidelik na hulle mening alle twyfel by my (een van enkele manlike bywoners, terloops) uit die weg moes ruim: “Editing is just, well, you know, editing”.

Groot geeste uit hierdie gedeelte van die Afrikaanse boekmaakruimte het ook die storie bygewoon. Ek dink aan mense soos Danie Botha en Louise Steyn, om maar twee te noem. Albei sou beskryf kon word as “redakteurs”, maar doen tog ook proefleeswerk, redigering, taalversorging…duidelik nog nie ’n oplossing vir my aanvanklike vraag nie. Dit was interessant om te hoor hoe verskeie sprekers elk ’n verkose begrip het; party praat van “wanneer ek redigeer”, ander van “wanneer ek taalversorging doen”. Een sê prontuit “wanneer ek die boek sit en regkry”.

Deur die loop van die twee dae is dié kwessie in verskeie vraesessies geopper. Op die ou end het dit vir my gelyk asof daar ’n hiërargie is wat opgestel word in terme van die omvang van die wysigings wat die persoon mag aanbring. ’n “Redakteur” mag naamlik aan die storie krap en hoofstukke verskuif of skrap, maar ook paragrawe. (Danie Botha vertel met smaak hoe dit aan die begin van sy termyn in die bedryf letterlik met ’n skêr, ’n kwas en ’n pot gom gedoen is.) Volgende is daar dan die redigeerder of taalversorger wat kyk na formulering, sinskonstruksie, ensovoorts. Dié persoon kan ook nog wysigings aanbring deur byvoorbeeld sinne te herskryf of te verskuif, maar mag nie aan die storie self “krap” nie. Hierna word die boek geset en dan is dit die taak van die “proefleser” om die finale proewe te lees en al wat hier gewysig mag word, is dinge soos tik-, spel- en formateringsfoute.

So geordend en ideaal verloop die proses egter selde, indien ooit, veral vandat die meeste van die bogenoemde take by ’n gegewe teks deur hoogstens een persoon verrig word, indien enigsins. Dit is waarskynlik ’n simptoom van die era waarin jare se kundigheid na die vryskutmark verskuif vanweë allerlei soorte herstrukturering in die bedryf. Die konsensus is wel dat dit jammer is, want daar is nie ’n geleentheid vir jong redakteurs om by meer ervare redakteurs te leer nie en vryskutwerkers is op hulle beurt so afhanklik van die werk dat hulle ook nie kan bekostig om te leer deur te fouteer nie.

Verskeie mense het al geskryf oor die gebrek aan agting wat daar is vir die waarde wat ’n uitstekende redakteur tot ’n teks kan toevoeg. Ek vra dus toe op ’n paar plekke vir die gesoute redakteurs of hulle werk behels om ’n skrywer te laat briljant lyk. Die antwoord is deur die bank “ja”. Party verwoord dit diplomaties en elegant deur te sê hulle bring die skrywer se talent en werk duideliker na vore. Van my mede-afgevaardigdes vra ook of dit behels dat ’n teks soms redelik baie gewysig word, tot so ’n mate dat die redakteur amper spookskrywer is. Weereens is die antwoord grotendeels “ja”. Wanneer daar egter gevra word hoe ver die redakteur/redigeerder in die teks mag inklim en daaraan mag verander, is die antwoorde uiteenlopend, verskillend en meestal iets in die lyn van “Dit hang af van die verhouding tussen jou en die skrywer”. Of daar in die huidige stelsel plek is om hoegenaamd so ’n verhouding op te bou, is ’n ope vraag.

Ek het dus met meer vrae as antwoorde daar uitgestap, wat ’n goeie teken is vir ’n kongres. ’n Paar goed het egter by my vasgesteek. Eerstens is daar die heersende gevoel dat ’n resensent wat ’n beperkte aantal woorde vir ’n resensie het, nie sy tyd behoort af te staan daaraan om te kla oor hoe swak ’n boek geredigeer is nie, selfs as dit wel die geval is. Hiervan sou verskil kon word. Tweedens is daar nogtans die algemene neiging dat wanneer iets oor ’n boek se redigering gesê word, dit meestal negatief is, terwyl positiewe opmerkings daaroor nie genoem word nie. Die rede hiervoor is waarskynlik dat goeie redaksionele werk juis onsigbaar is. Die laaste opmerking wat ek onthou, is hoe Michiel Heyns sê hy het iewers gelees: “Editing is a lot like brushing your teeth”, menende dat daar nie werklik ’n groot beloning of erkenning daarvoor is nie, maar dat dit baie vinnig duidelik word as dit nie gedoen is nie, of as dit swak gedoen is. ’n Mens moet nogal wonder hoeveel “goeie” tekste is deur redakteurs en/of redigeerders goed gemaak.

Om af te sluit: iemand vra ’n paneel oor die kwessie van “moeilike” skrywers. Die konsensus is dat die skrywers wat die minste hulp nodig het, gewoonlik ook die toeganklikste is vir voorstelle, moontlik oor hulle juis weet hoe om hulle eie werk krities te beoordeel en hoe belangrik dit is. Daarenteen is die “hulpbehoewendstes” in baie gevalle juis die onwilligste om hulp of raad te aanvaar. Vir my is dit ook opmerklik dat skrywers wat in terme van aansien die minste nodig het om iemand te bedank, gewoonlik hulle redakteur en/of redigeerder pertinent noem, indien hulle wel bedankings in die teks het. Laat mens dink.

’n Mens sou kon vra: “Wat is ’n skrywer sonder ’n redakteur?”