Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Ilha de Moçambique

O.J.O. Ferreira het reeds ‘n groot bydrae met sy bestudering van aspekte van Portugal se meer as vyf honderd jaar lange kontak met Afrika gelewer. In sy werk word meermale onbekende of vergete fasette toegelig, wat die Afrikaanstalige leser die geleentheid bied om meer van hierdie geskiedenis te wete te kom. Aangesien sy werk op indringende navorsing in Suid-Afrika, Mosambiek en Portugal berus, word talle bronne vir die leser ontsluit en die moontlikheid van verdere navorsing gestimuleer. Sy Portugese leeskennis laat hom bowendien soos geen ander Afrikaanstalige geskiedkundige nie oor hierdie geskiedenis skryf.

Ferreira tipeer Ilha de Moçambique byna Hollands (Adamastor, 2010) as “‘n klein studie” (p. 1) waarin hy poog om iets van die grootsheid van Ilha de Moçambique, die strategies geplaasde tropiese eiland langs die noordkus van Mosambiek, onder woorde te bring. Vir hierdie doel word bykans uit elke denkbare en ondenkbare bron geput en ‘n indringende oorsig van die eiland se geografie, ligging en geskiedenis gegee. Heelwat ruimte word ook gewy aan die Nederlandse blokkades van die eiland en die onsuksesvolle pogings in 1604, 1607 en 1608 om die Fortaleza de São Sebastião te verower (pp. 29-66). Hierdie mislukte pogings is volgens die skrywer een van die redes waarom ‘n Nederlandse nedersetting later in die sewentiende eeu aan die Kaap tot stand gekom het. Tot dusver het hierdie “logiese afleiding” in die algemene geskiedenisse van Nederland en Suid-Afrika onvermeld gebly (p. 1).

Die Ooskus van Afrika het danksy handel met die Arabiere en Perse, asook latere kontak met besoekers uit Europa, wat daar die eerste permanente Europese nedersetting suid van die ewenaar gevestig het, ‘n ryk kultuurhistoriese, demografiese en genetiese nalatenskap. Vir die Portugese was die eiland “‘n uiters belangrike kommersiёle, militêre en politieke skakel tussen Lissabon en Goa in Indiё” (p. 22). Saam met die Lamu-argipel langs die kus van Kenia, asook Zanzibar en Pemba langs die kus van Tanzaniё, is Ilha de Moçambique een van die belangrikste eilande langs die Ooskus. Die wel en wee van die besetters en bewoners van die eiland word in hierdie boek boeiend weergegee en van talle illustrasies en kaarte voorsien. Op hierdie eiland het die groot Portugese digter Luís Vaz de Camões (1524–1580) boonop sy groot epiese gedig, Os Lusíadas, voltooi. Geen wonder dus dat die eiland in 1991 deur UNESCO as ‘n Wêrelderfenisterrein verklaar is nie.

Ilha de Moçambique byna Hollands is in ‘n vloeiende styl geskryf en die algemene versorging (met Schalk le Roux se hulp en talle foto’s) getuig van die hand van ‘n uiters vaardige geskiedkundige wat niks afskeep nie. (Kyk byvoorbeeld na die lys gesaghebbers van die eiland!) Ek het groot vreugde aan die lees van die boek gehad en is dankbaar dat daar nou in Afrikaans ‘n werk bestaan wat die geskiedenis en betekenis van Ilha de Moçambique met soveel respek aan die leser voorstel. Ek twyfel nie daaraan dat hierdie werk daartoe kan bydra om belangstelling in die geskiedenis van die Ooskus van Afrika verder te stimuleer nie.

Biblioteca Alexandrina

‘n Filosofiedosent aan die Universiteit van Pretoria het ‘n keer in ons eerstejaarklas ‘n verhaal oor die ondergang van die antieke biblioteek van Alexandrië in Egipte vertel. Dit bly my steeds by. Dié biblioteek, ‘n deel van die groter Μουσείον, het in die derde eeu voor Christus in Egipte in die regeertyd van Ptolemeus II ontstaan. Die Μουσείον het ‘n tuiste gebied aan musiek en poësie, maar het ook oor ‘n groot versameling kuns, en literêre en wetenskaplike geskrifte beskik, en aan ons die woord “museum” besorg.

Presies hoeveel geskrifte in die biblioteek was, is vandag onbekend. Onlangse opgrawings bewys wel die biblioteek was ‘n belangrike sentrum vir navorsing en geleerdheid, wat in verskeie geboue naby die Μουσείον gehuisves was. Volgens oorlewering het Ptolemeus III sover gegaan om te bepaal dat besoekers aan dié hawestad alle boeke, perkamentrolle en ander geskrifte in hulle besit moes oorhandig om deur die amptelike skribente oorgeskryf te word. Soms was die teks so waardevol dat die biblioteek besluit het om die oorspronklike werk te hou en net ‘n kopie aan die vorige eienaar terug te gee. Met hierdie aanwinste uit “skeepsbiblioteke” en deur bykomende materiaal in die gebiede om die Middellandse See aan te koop, het die biblioteek vinnig uitgebrei. Marcus Anthonius sou ook aan Cleopatra die Grote meer as 200 000 perkamentrolle vir die biblioteek skenk, sodat die biblioteek met sy 700 000 perkamentrolle in haar regeertyd sy gelyke selfs nie in Europa geken het nie (Laura Foreman: Cleopatra’s palace: In search of a legend, 1999, pp. 46 en 49).

My dramatiese filosofiedosent het vertel dat die biblioteek van Alexandriё vernietig is toe ‘n leër onder leiding van Amr ibn al ‘Aas die stad in 642 na Christus aangeval het. Volgens verskillende weergawes deur geskiedkundiges het die bevelvoerder aan die kalief Umar gevra wat om met die geskrifte in die biblioteek te maak, waarop hy (aangehaal in Wikipedia, 2009:7) die volgende antwoord gekry het: “They will either contradict the Koran, in which case they are heresy, or they will agree with it, in which case they are superfluous.”

Vervolgens is die geskrifte verbrand om, soos die oorlewering dit wil hê, badwater vir die soldate warm te maak.

Oor hoe waar hierdie verhaal is, is daar vandag meningsverskil. Geskiedkundiges wat die geskiedenis van die biblioteek nagegaan het, noem ook drie vroeëre geleenthede toe die biblioteek ten minste gedeeltelik deur brand vernietig is. Hoe ook al, teen die agtste eeu het die biblioteek van Alexandriё sy invloed verloor. Daar is byvoorbeeld geen aanduidings dat die biblioteek ‘n rol in die Islamitiese wêreld gespeel het of selfs net gedeeltelik in die biblioteek van die Al-Azhar-moskee en later in die steeds bestaande versameling van die Universiteit van Kaïro opgeneem is nie (Anonymous, The Bibliotheca Alexandrina, 2009).

My filosofiedosent se verhaal oor die vernietiging van die biblioteek van Alexandrië het weliswaar my verbeelding aangegryp en met ‘n gevoel van groot verlies van kosbare intellektuele skatte gelaat. Toe dit enkele jare gelede bekend geword het dat ‘n inisiatief van die Universiteit van Alexandrië, met die steun van die Egiptiese president Hosni Mubarak en UNESCO, daartoe gaan lei dat ‘n nuwe Bibliotheca Alexandrina by Alexandriё aan die kus van die Middellandse See opgerig gaan word, was ek dadelik nuuskierig. Dit het sewe jaar geduur voordat die indrukwekkende gebou ten bedrae van US$212 miljoen en met heelwat steun van Arabiese lande op 16 Oktober 2002 geopen is. Die ontwerp is deur die Norweegse argiteksfirma Snøhetta gedoen. Die vernaamste kenmerk van die gebou waarin die biblioteek gehuisves word, is “its circular, tilting form; rising from the ground to reveal massive stone walls carved with alphabetic inscriptions. Covered by a light roof allowing the building to open toward the Mediterranean sea” (Anonymous, Alexandria Library, 2009). Vir my is die totstandkoming van die Bibliotheca Alexandrina met onder meer rakruimte vir agt miljoen boeke en wat gou unieke skenkings ontvang het ‘n opwindende gebeurtenis.