Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

“in a burning sea”. Vyf vrae aan Marlise Joubert.

*

Marlise, “in a burning sea – Contemporary Afrikaans Poetry in Translation” is ʼn magtige publikasie. Nie net beslaan die bloemlesing meer as 350 bladsye nie, maar dit betrek ook gedigte van 30 teenswoordige Afrikaanse digters; met die teks in sowel Afrikaans as Engels. Waarom het jy dit nodig geag om dié enorme projek aan te pak?

Louis, ek het nooit voorheen behoorlik nagedink hieroor nie, maar ek onthou goed dat ek in 2006 op ʼn besoek oorsee was en ʼn week lank in Boedapest saam met my dogter spandeer het. Ek het die allerwonderlikste boekwinkels daar ontdek en teruggekom met ʼn swaar tas vol digbundels, almal natuurlik vertalings van Hongaarse digters, asook vele ander digters uit verskillende Europese lande. Dit het vir my gevoel asof daar haas geen land is wat nie sy vertalings na Engels het van hulle digters het nie. Digters waarmee ons hier nooit voorheen in aanraking sou kom, as dit nie was vir hierdie vertalings is nie. Ek kon ook agterkom dat die vertaalkunde ʼn uiters belangrike posisie beklee oorsee en natuurlik as voltydse beroepe bedryf word. ʼn Klein kultuur op sy eie dus. Daar was byvoorbeeld in een van die boekwinkels ʼn pasverskene roman van JM Coetzee, wat in Engels sowel as Hongaars terselfdertyd beskikbaar was op die rakke. So gebeur dit ook in Nederland en sekerlik baie ander lande. Dis hier waar ek skielik besef het, dat ons eie vertalings van die Afrikaanse digkuns veral, omtrent geen bestaanreg of sigbaarheid het nie! Niemand weet dus van ons fenomenale omvattende digkuns nie, behalwe by monde van enkele vertalings van ons heel bekendste digters soos Breytenbach en Antjie Krog, wat tereg baie goed is en die blootstelling absoluut verdien, maar wat van al die ander en die verskeidenheid wat daar is?

Omdat ons ook ʼn groot aantal oorsese besoeke op die webblad ontvang, het ek later weer daaraan gedink dat daar nie werklik ’n behoorlike bloemlesing met vertalings is wat spesifiek ons kontemporêre digters insluit nie.  Nie in Engels of Nederlands nie. Nie oorsee of plaaslik nie. Ons het dit dikwels bespreek. Tog is daar oor jare heen ’n baie groter belangstelling in Afrika, Suid-Afrika en Afrikaanse studies – byvoorbeeld dinamiese Afrikaanse departemente by universiteite in Poland, Wene en Moskou, asook enkeles in Nederland en België. Dus het ek gedink dat dit ’n goeie investering sal wees om so bloemlesing op die been te bring, juis vanweë die uniekheid en hoë kwaliteit van ons Afrikaanse digkuns tans, wat net so goed vergelyk as baie ander lande. Daar was wel ’n artikel wat ’n volledige oorsig oor ons digkuns gee deur prof Louise Viljoen wat ’n hoofstuk vorm in SA Lit – Beyond 2000, saamgestel deur Michael Chapman  (uitgegee deur University of KwaZulu-Natal Press, 2011). ’n Langer essay is hieroor gepubliseer in 2012 en op ons webblad geplaas: https://versindaba.co.za/2012/01/30/louise-viljoen-of-chisels-and-jackhammers-afrikaans-poetry-2000-2009/

Ek dink dat sedert demokratisering ons Afrikaanse digkuns goed gevestig geraak het as een van die mees gerekendes in die Suid-Afrikaanse letterkunde en multi-linguale samelewing, tot so ʼn mate dat digters soos Krog, Breytenbach, Naudé, van Niekerk, Kamfer en enkele ander gereeld uitgenooi word om by internasionale feeste op te tree.  Maar watter ander digters buiten hierdie is bekend aan die oorsese poësieliefhebber? Die noodsaaklikheid om ʼn groter verskeidenheid van ons digters oorsee en ter plaatse aan Engelstalige lesers bekend te stel, lê dan juis daarin om so ʼn versameling van vertalings byeen te bring. Dit kan ook help dat individuele digters later ʼn volledige eie bundel in vertaling kan publiseer.

Ons het vir dekades lank so in isolasie geleef, dit is tyd dat ons digkuns in ander tale ʼn groter ruimte moet vind en meer bekend word.  Wat romans betref kom ek agter dat dit wel al hoe meer gebeur. ʼn Roman verskyn nou soms in Engels en Afrikaans op dieselfde tyd. Hoewel hierdie bloemlesing ook ʼn waardevolle bron sal wees vir akademici en taalnavorsers, was die hoofdoel tog maar om meer poësielesers hier en veral in ander lande te werf vir ons digters en wat ʼn groter deelname hopelik sal bewerkstellig aan oorsese belangstelling.

Uiteraard sou dit ʼn onbegonne taak wees om al die digters wat tans in Afrikaans skryf, te betrek. Volgens watter kriteria het jy besluit wie om in te sluit en wie nie?

My posisie as webmeester by Versindaba en kontak met digters het dit eintlik ideaal gemaak om hierdie projek aan te pak. Dis ʼn baie duur projek en ek moes borge vind hiervoor in die eerste plek voordat ek die bal aan die rol sou kry. Ek is oneindig dankbaar dus vir die borgskappe van Fonds Neerlandistiek (wat elke jaar ons Versindaba webblad finansieel ondersteun), en bykomende fondse wat later bewillig is deur Pirogue en ATKV.

Ja, natuurlik kon mens nie alle digters betrek het nie. Ek moes sekere riglyne opstel. Eerstens wou ek beslis nie ʼn versameling hê waarin 100 of meer digters in opgeneem word nie, want dan moet mens outomaties afskaal met die gedigte per digter. Geen uitgewer sal so lywige bloemlesing wil uitgee nie. Om net een gedig dan van elkeen te kies, sou ook geensins verteenwoordigend wees van ʼn spesifieke digter se werk en styl nie. Ek het dus besluit op 10 gedigte in Engelse vertalings, waaruit André P. Brink dan later die beste vertalings volgens sy goeie oordeel kan kies sodat daar minstens ʼn groepie gedigte per digter kan verskyn in die versameling. Hierdie keuse het nie berus op ʼn waardeoordeel nie of die aantal bladsye wat ʼn digter dan kwansuis sou verdien nie. Dit gaan hier om ʼn groep vertalings bekend te stel van elke digter. ʼn Kort gedig is ook nie noodwendig minder belangrik of swakker as ʼn lang gedig nie. Langer gedigte sal ook  uiteraard meer bladsye beslaan as ʼn korter gedig.  Aangesien ek ʼn totale leek is op die gebied van beoordeling van Engelse vertalings, het ek ʼn kundige gevra om die seleksie te doen.

Op sy beste is hierdie bloemlesing ʼn projek wat gesien moet word om bekendstelling van Afrikaanse digters aan ʼn leserspubliek te gee wat nie vantevore van hulle kennis kon neem nie. Met inbegrip dat geen bloemlesing ooit werklik die geheel van enige digter se oeuvre kan reflekteer nie. Individuele vertalings van ʼn hele bundel  seker wel.

Destyds was hierdie vertalings ook gekies met die oog op ʼn internasionale mark en dus met die hoop dat ʼn uitgewer oorsee gevind sou word.

Die ander riglyn was dat dit almal kontemporêre digters sal wees wat dan in ʼn bepaalde tydperk minstens 2 tot meer bundels die lig laat sien het as publiserende digter. Ek het debute en selfpublikasies buite rekening gelaat. Die tydperk was dus 2005 tot 2011. Ek het rondom 2009/2010 begin daarmee en geweet dat ek einde van 2011 nog digters sou byvoeg. Op die ou end het dit uitgewerk op 30 digters. Elkeen kon 10 gedigte van ʼn eie keuse lewer om vertaal te word.

ʼn Verdere riglyn was dat die vertaler en digter ten nouste moes saamwerk tydens die vertaalproses. Vertalers kon kies watter digters hulle wil vertaal. As die digter nie tevrede was met die vertaler nie, sou ek iemand anders voorstel. Sommige vertalers het natuurlik meer tyd tot hulle beskikking gehad en kon meer digters akkommodeer, terwyl ander net vir ʼn paar kans gesien het.  Aangesien die digters self besluit het watter gedigte hulle wil voorlê vir die projek, is enige moontlike konflik oor keuses uitgesluit, as wat ʼn buitestaander moes kies. Die digter moes absoluut tevrede gewees het met die vertalings en daarom het vertaler en digter saamgewerk. Daar was natuurlik ander digters wat hulle eie gedigte kon vertaal, of reeds oor vertalings beskik het. Andre P Brink het die Inleiding vir hierdie publikasie geskryf en ook die keuse gemaak van watter vertalings gebruik sou word. Hy moes dus deur meer as 300 vertaalde tekste werk. ‘n Massiewe werk. Die gedigte wat oorgebly het, het natuurlik ook intussen ʼn plek gevind en is in ons vertaalkamers op Versindaba gepubliseer.

Géén van die 10 vertalings het dus  verlore gegaan nie!  Die idee hieragter is dat ʼn bepaalde leser wat vir die eerste keer via die bloemlesing van ʼn sekere digter kennis neem, nog verdere verse van die betrokke digter op Versindaba sal vind. Dit word ook so genoem in my voorwoord tot die bloemlesing. Alle vertalings van elke digter is dus wel gepubliseer, hetsy in boekvorm of op die internet.  Hier kan die res van vertalings gelees word: https://versindaba.co.za/translations/

Waarom het jy juis ten gunste van André Brink besluit om nie net die oorsigartikel (Inleiding) te skryf nie, maar ook die finale keuring te behartig?

Op daardie stadium was die hele idee om ʼn oorsese uitgewer te vind, en omdat André reeds ʼn gewaardeerde en bekende status oorsee handhaaf, asook self ʼn letterkundige is, het my keuse op hom geval. Hy het ook die nodige ervaring om seleksies van gedigte te maak, as ons dink aan die enorme taak wat hy verrig het met die Groot Verseboek en ander tekste soos die van Ingrid Jonker in vertaling. Ek is  ʼn totale leek as dit kom by die beoordeling van Engelse vertalings. Ek het ander letterkundiges en digters ook oorweeg, maar ek wou veral ook nie ʼn deelnemende digter by die projek betrek om ’n seleksie te maak nie. Brink was vir my die ideale persoon vir hierdie enorme taak.

Hoe lank het jy aan dié projek gewerk? En vertel sommer ʼn ietsie van die stampe en stote wat die projek in dié tyd moes verduur?

Drie jaar. Miskien byna vier jaar? Ek kan nou nie meer so goed onthou nie. Daar was ʼn paar stampe en stote.  Dit was regtig harde werk. Hoewel, ek dink die hele proses het meestal seepglad verloop. Slakkepos is byvoorbeeld gebruik waar digters geen rekenaars besit nie. Ek moes soms handgeskrewe tekste oortik. Soms was ʼn digter ontevrede oor die werk in wording en moes ek inderhaas ʼn ander vertaler kry. Soms moes ek tot ʼn dispuut toetree wat ook weer nie maklik vir my was nie. Gedigte wat aanvanklik as ongepubliseerd ingedien en later in ‘n bundel verskyn het, moes ek aanpas omdat dit veranderinge ondergaan het. Maar meestal het alles skitterend verloop en op die ou end was almal tevrede met hulle vertalings.

Na meer as ʼn jaar lank se aanhoudende probeerslae om oorsee ʼn uitgewer te vind, het ek helaas skepties geword. Moedeloos. Jy het self ook uitgehelp as ek opgegee het, en massiewe korrespondensies gevoer met oorsese uitgewers en agente, onthou ek. Waarvoor ek dankbaar is. Baie redes is aangevoer, waarvan die negatiewe ekonomiese klimaat herhaaldelik genoem is en seker tereg ook. Hier is enkele uittreksels uit die terugvoering van uitgewers en agente in die buiteland (Engeland en Amerika):

“The publishers take a much longer time to consider each new offering now with the economic situation deteriorating week by week. “

 

“I see that this is an important anthology  […] But in the end, we decided this wasn’t a project to take on, so I’m sorry to report we can’t make you an offer for publication. As I said before, we take on anthologies rarely, due to their project size, editorial needs, and associated reprint fees and expenses.”

 

“The latter thought the work was exciting but due to the market situation, they have decided to concentrate on American poetry only for the moment.”

 

“The situation is as grim over here but please don’t despair.”

Mettertyd het ek wel geheel en al moed opgegee. Ek was so hartseer om die deelnemende digters teleur te stel. Ek het toe die hele manuskrip op ons webblad gepubliseer sodat daar darem wel bekendstelling is. Plaaslik kon ek ook nie ʼn uitgewer vind nie. Nadat dit verskyn het op Versindaba, het ʼn klein Britse uitgewer aangebied om die manuskrip uit te gee. Ek moes egter die hele manuskrip verwyder van Versindaba af. ʼn Magdom van ure se werk weereens verlore.

Ek was aanvanklik baie opgewonde oor hierdie buitelandse uitgewer, maar na ʼn jaar van onderhandelinge en gedurig met die hoed in die hand moes staan en smeek, wat nêrens heen gelei het nie, en waar die uitgewer telkens met nuwe voorwaardes vorendag gekom het, soos ʼn Britse letterkundige om die Inleiding te skryf, vermindering van deelnemende digters en boonop ekstra finansiële ondersteuning vir oordrukregte van Afrikaanse tekste sowel as hulle onkostes vir die redigering-, uitleg- en drukwerk, het ek die manuskrip onttrek. Dis toe dat ek by ʼn plaaslike uitgewer aangeklop het en terselfdertyd ʼn borgskap van Pirogue gekry het om o.a. ook die oordrukregte te dek vir die eerste oplaag. Synde ʼn projek wat ons borge gesteun het, ontvang ek self geen tantieme uit die verkope van hierdie bloemlesing nie en wil ek dit ook nie hê nie. As die oplaag kan uitverkoop, is die doel bereik. Miskien is daar later selfs ʼn herdruk vir die uitgewer.

Jy het al by geleentheid verwys na die buitengewone welwillendheid wat dié projek uit soveel oorde geniet het. Wil jy dalk ten slotte daarop uitbrei?

Ja, ek kan onomwonde bevestig dat ek verstom was oor die welwillendheid wat ek teëgekom het. Die deelnemende digters was geweldig positief en waarderend. Die vertalers was entoesiasties en dan was daar onvoorwaardelike ondersteuning van borge en betrokke uitgewers gewees. Daarsonder sou hierdie boek nie die lig gesien het nie.

Ek hoop dat hierdie maar net die begin sal wees en dat ander later so ʼn bloemlesing as projek kan uitbrei en meer digters kan toevoeg. Die vertalings hierin was  nie bedoel as ʼn waardeoordeel nie, of bydraend tot die kanonisering van die Afrikaanse digter nie, maar slegs as die bekendstelling van goeie Engelse vertalings van digters wat aktief skryf. So behoort dit gesien te word. So hoop ek.

En intussen het daar reeds ander stemme na vore getree met ʼn tweede of verdere bundels en ek hoop van harte dat hulle ook later ʼn plek sal vind in Engelse vertalings. Mag daar ook iewers ʼn nuwe projekleier na vore tree wat veel jonger en ervare as ek is om die hiate te vul en wat meer hare op die tande het as wat ek gehad het!

Nie alweer nie,  hoor ek sommige sug.  Hoe dan anders, net soos die ‘Cheshire kat’ bly sy haar verskyning maak?!

“…en wat is skitter

Wat soveel meer is as in skyn?

Want word jy groter raak jy klein

Met soveel vrae

Met bittermin wat rym:

Dis al’s ʼn draaikolk in my brein….”

Uit: Winkellpoppe – Sonja Herlodt

Gister in die posbus vind ek ʼn brief van n goeie vriend met die cd “Reconstructing Alice” van Sonja Heroldt.

Uitstekende tydsberekening, want more eindig die “Alice in Wonderland” kuns-uitstalling by Longstreet Art Lovers 1932 onder leiding van Gordon Froud.  Die uitstalling is ter ere van Alice se 150ste bestaansjaar.  So vir diegene wat nog nie daar was nie, gaan maak gerus ʼn draai, of besoek die gallery se facebook blad hier.

My gunsteling kunswerk is sekerlik hierdie een:

Wat sou jy vir Alice vra?

Sy het al soveel illustreerders, kunstenaars, musikante en ander skrywers geinspireer, maar ek kan nie help om te wonder watter digters het al deurgeloop onder haar invloed? – al wat ek sover kon kry is hier.

Hier volg n stukkie uit

Kervansary

…..I play at Alice in Wonderland: grow larger and smaller

In front of all the travel doors of memory.

There was a time when I drowned in my tears: a tolling bell

Of parting, rejection, the end of a relationship,

Impelled the journey.  The ginger cat’s smile lingers….”

(uit: Visums by Verstek, H&R 2011) vertaal deur Charl JF Cilliers

In verskillende stadiums in my lewe is daar verskillende dele van die boek wat my aangryp.  Tans is dit die hoofstuk waar sy met die hertogin se baba te doen kry:

“and she began thinking over other children she knew, who might do very well as pigs….p70”

Ek het vir my seuntjie die storie begin lees.  Net jammer die vertaalde kinderboeke is so afgewater; maar na 150 jaar, wat kan mens verwag?

Veels geluk Alice en totsiens Sonja- tot volgende keer

“So trapped here in transition

Stuck in time and space

Should I sell my soul for silver

To try and save my face?

Within the myth and mayhem

Amidst this mindless malice

I’ll stand before the mirror

And I’ll reconstruct

This alice…”

Uit die liedjie Criminal logic – Sonja Heroldt

 

Om in waarheid te bly

 

La poésie est le moyen le plus naturel de traduire l’intuition

pure d’un instant. Il y a vraiment un noyau d’intuition

pure, qui peut être directement traduit en images, ou en mots.

Tant qu’on demeure dans la poésie, on demeure également

dans la vérité 1.

 

Wat my in die eerste plek aangetrek het in Michel Houellebecq se werk, was nie soseer sy woorde nie, maar sy stiltes.  In al sy romans soek karakters na hulle woorde of swyg wanneer hulle niks te sê het nie. “Ne sachant que dire, Jed garda le silence.2” In ’n wêreld van toenemende institusionele wantroue waar konkrete aktiwiteit minder gewig dra as die geslaagde verslagdoening daaroor en woorde gevolglik selfs nóg meer as in die verlede ingespan word as uitgeholde lakeie vir die kosmetiese ontwikkeling van “reputasiebestuur” of “veranderingsfasilitering” en selfs skrywers gedweë die weg volg van die polities korrekte en die intellektueel aanvaarbare, was Houellebecq vir my ’n roerende andersheid. Dieselfde fenomeen is merkbaar tydens onderhoude met die skrywer. In ’n taal waar die kwaliteit van mondelinge uitdrukkingsvermoë veral gemeet word aan “le débit”, dit wil sê die spreektrant wat verkieslik reëlmatig en snelvloeiend eerder as stadig moet wees, was Houellebecq se stem opvallend met sy stiltes en stamelinge en die kenmerkende binnensmondse dreunbrom wanneer hy nadink en soek na die regte woord. Hierdie soeke na die regte woord het my beïndruk. En hoe meer ek gelees het – nie net fiksie nie maar ook essays en ander geskrifte – en die geleentheid gehad het om met die skrywer te gesels (op wisselende vlakke van nugterheid), hoe duideliker is hierdie indruk afgeëts. Gaandeweg is my vermoede bevestig dat ek in Houellebecq ’n mens gevind het vir wie woorde nog sin eerder as net sinne maak:

 

[…] les mots sont au fond de même nature que le cri. Dans la poésie

ils se mettent à vibrer, ils retrouvent leur vibration originelle ; mais

cette vibration n’est pas seulement musicale. À travers les mots,

c’est la réalité qu’ils désignent qui retrouve son pouvoir d’horreur ou

d’enchantement, son pathos premier. L’azur est une expérience

immédiate. De même, quand la clarté du jour décline, que les objets

perdent leurs couleurs et leurs contours, se fondent lentement dans

un gris qui s’assombrit, l’homme se sent seul au monde. Ceci était

vrai dès ses premiers jours sur terre, ceci était vrai avant même qu’il

ne soit homme ; ceci est beaucoup plus ancien que le langage. Ces

perceptions bouleversantes, la poésie cherche à les retrouver […]3

 

Hierdie primitiewe verhouding tot en met die woord moet nie verwar word met ’n nostalgiese verlange na geborgenheid nie. Ontsag vir woorde spruit nie daaruit dat die woord die wese self is of die afwesigheid daarvan nie, maar dat dit ’n verbintenis daarstel tussen die mens en die mense en dinge om hom. Die verwoording van ’n persoonlike werklikheid op só ’n manier dat dit die “suiwer intuïsie van ’n oomblik” nie alleen vasvat nie maar kan oproep en herskep, sodat dit oorgedra en herken kan word deur ’n leser, kom neer op ’n sameswering, ’n eenwording. Eenwording van die skrywer met sy leser maar ook ’n beweging na interne koherensie namate die self hierdie ontmoeting met ’n ander bewussyn verwerk in ’n ondersoekende konfrontasie van vertroue en veronderstelling. Soos geliefdes wat in hulle kontak met mekaar hulleself ontdek.

 ’n Mens kan bepaald nie die ontologiese werking in Houellebecq se gedigte miskyk nie. Elke gedig ondersoek die ervaring van wees, die samestelling van die wese. En ’n mens sou verkeerd wees om hierin ’n ongebreidelde narsissisme te wil sien. Die ‘ek’ is intens bewus van die waarneembare wêreld waarin hy beweeg, van die grense van menswees en die beperkings van verwesenliking. Selfs in die uitdrukking van intieme lyding bly daar dus steeds die aanvaarding dat die individuele bewussyn hom bevind in ’n groter konteks – van moontlikheid, van verset, van begeerte – en nie na willekeur met die waarheid kan handel nie. Daar is geen solipsistiese selfversekering in Houellebecq se digterstem nie. Hy verloor homself nie in ’n waas van nostalgie of sielswroeging waar die woord en die wese hulle aan die wêreld onttrek nie. Kritici soos Nancy Huston wat Houellebecq (saam met Thomas Bernhard, Samuel Beckett en ander) kategoriseer as ’n “doemprofessor” waarvan die “nihilistiese denke” gegrond sou wees op ’n “afsku in die lewe” en ’n “walging vir die vroulike”, sit die pot heel mis. Dit is selfs meer waarskynlik dat sulke kritici die Pierre Bayard metode gevolg het om te praat oor boeke wat hulle nie gelees het nie. Dit neem nie veel om te begryp dat Houellebecq skryf as vervloekte uitverkorene nie, net soos die gedoemde digter, die onterfde kind, in Baudelaire se Bénédiction. Dat lyding ook hier, maar in ’n eietydse konteks van kantoorblokke en inligting en seks en ander verslawings, ’n heilige middel word teen onsuiwerheid, die beste en suiwerste essens wat die sterkes voorberei op goddelike verrukking.

Ek het Houellebecq se gedigte begin vertaal as deel van ’n gesprek. Die oorsprong van die vertaling was dus nie in die eerste plek esteties nie, maar het teruggewortel na die ontstaansrede van vertaling: die begeerte om die sin wat ek in hierdie woorde gevind het oor te dra, verstaanbaar te maak, met dieselfde helderheid en krag te vestig in die begrip van my skynheilige leser, my naaste, my broer. Die woorde het goed gereis en dit het my aangemoedig om die vertalings te deel met my derdejaar klas met wie ek besig was om Houellebecq se roman, La Carte et le territoire, te behandel. ’n Handjievol studente was werklik begeester deur die gedigte en wou meedoen. So het ons aanvanklik bloot vir die uitdaging en die plesier daarvan tydens middagete bymekaar gekom met HATte en WATte en gedigte uit ’n bondel gekies om te vertaal en die vertalings dan indringend bespreek. So stilletjies en organies het die versameling gerank tot dit in die idee van ’n boek verander het en middagetes het lang wintersaande met wyn in my beboekte kantoor geword. Die gedigte in hierdie versameling kom in min of meer gelyke mate uit Houellebecq se drie gepubliseerde digbundels: Le sens du combat (Die sin van die stryd); La poursuite du bonheur (Die strewe na geluk); Renaissance. Ons het die chronologiese volgorde van publikasie en die opeenvolging van die gedigte binne elke bundel behou. Die twee essays is oorspronklik in 1999 gepubliseer in Rester vivant et autre textes.

Van vertaalteorieë en diverse strategieë was daar nie doelbewus sprake nie. Soos Gavin Bowd in die voorwoord verduidelik, is Houellebecq se prosodie besonder uiteenlopend en wissel dit van aleksandryne tot aglettergrepige versreëls, vrye vers, prosagedigte en hibriede vorms. Franse prosodie word nie deur heffings en dalings bepaal nie omdat daar geen noemenswaardige aksent op lettergrepe geplaas word nie. In Frans gaan dit oor die aantal lettergrepe en die manier waarop die lettergrepe getel word is ’n redelike subtiele oefening. Die klassieke versreël in Frans is die twaalflettergrepige aleksandryn; ’n wonderlike soepele reël waarvan die ruspunt klassiek in die middel val (6 || 6), maar vanaf die negentiende eeu willekeurig verskuif is na 3 | 3 || 3 | 3 of 4 || 4 || 4 of selfs ander ongelyke dele. Rym in Frans is ook prettig. Nie alleen moet manlike en vroulike rym volgens die klassieke reëls afwissel nie, daar moet ook gelet word op ryk, voldoende en arm rym. Houellebecq gaan kreatief met die reëls om en die leser moet kophou by die tel van die sillabes om die metrum te identifiseer en die ruspunt korrek te plaas. En dan is die gedig nog steeds in Frans.

Om te vertaal is in die eerste plek om keuses uit te oefen en ons het wel diep en deeglik besin oor die mate waarin ons in die vertalings aan die oorspronklike vorm en rym wil uiting gee. ’n Eerste vraag was: indien ’n mens Houellebecq se gebruik van die klassieke Franse aleksandryn in Afrikaans wil weergee, sal ’n mens dan van ’n “klassieke” Afrikaanse vorm soos die jambiese vyfvoetige versreël gebruik maak? Of die aleksandryn annekseer? Met die plasing van die ruspunt op dieselfde plek? En hoe hanteer ’n mens manlike en vroulike rym? Ons het ’n paar weergawes met verskillende oplossings aangepak. Hier is een voorbeeld:

 

Middag

 

Vlugtige bewegings wat eindig in swaarkry

Na die op en af loop sou jy eerder wou gaap,

In jou lewensverdriet swelg en dan maar gaan slaap

Want die liggaam van pyn is swaar en só naby

 

Buite is dit warm, die hemel is pragtig

Die lewe se luste laat die jong lywe tol

As die natuur hulle roep na die lentejol

Jy is allenig en die leegte spook lastig.

 

En jy voel die gewig van jou enkelingvlees

Hoe glo mens dat daar lewe op aarde kan wees

Jou moeë hart klop wild en pols homself disnis

 

Om die bloed te forseer in jou tam ledemate

Jy het heeltemal vergeet van seks as ’n bate

Die nag val oor jou soos ’n duister doodsvonnis.

 

Die uitslag van hierdie oefeninge het ons nie oortuig dat ons Houellebecq se gedigte die beste sou dien deur te hou by die vaste prosodie van die oorspronklike nie en ook nie deur die prosodie te domestikeer nie. Op die ou end het elke gedig sy eie strategie bepaal. Ons het ons in die eerste plek laat lei deur die ritme en die klanke en probeer om daardeur uiting te gee aan ons vertolking van die bronteks. Want dit spreek vanself dat ’n mens alleen dit wat jy met jou verstand begryp en in jou siel voel onkreukbaar kan vertaal.

Die gevoel in Houellebecq se gedigte ontstaan veral in dit wat verswyg word, in die ellips. Dit is ’n weerklank eerder as ’n direkte klank wat spruit uit die spanning tussen binne en buite, tussen begeerte en vrees, tussen moontlikheid en onverskilligheid. Die “wit wat alles bedek” is nie ’n steriele afwesigheid nie. In Benaderinge tot verwarring verwys hy na die “poësie van gestolde beweging”. In die nimmereindigende mobiliteit van die moderne lewe glip daar soms oomblikke van bewegingloosheid wat dui op ’n swewing, ’n onsekerheid. Dit is ’n interval wat die estetiese moontlik maak; ’n stille revolusie wat die lewe kans gee om in te haal. “Waar menslike aktiwiteite ook al onderbreek word, waar daar niks op die kaart geteken staan nie, skuil die ou, ou gode, gereed om weer hulle plek in te neem.4”

Gevul met die ideaal om die ou gode uit hulle skuilplek te lok, het ons onsself by tye sekere vryhede veroorloof en besit geneem van die woorde soos bloed op papier of ink op ’n vel. Hierdie toe-eiening het dikwels die vorm aangeneem van literêre sinspelings. In ’n Namiddag van valse vreugde, byvoorbeeld, is “désunion” vertaal met “splyting” in verwysing na die laaste reëls van Hugo Claus se gedig Met schaterend haar uit die siklus Een vrouw: “Zij splijt mijn kegel | In de bekende warmte”. Die generiese “voitures blindées” in Die see se onthou is doelbewus vertaal met die rare maar mooi “sarasene” uit Die Kind van Ingrid Jonker. In dieselfde gedig het ons ook ’n verkaapsing gepleeg deur “bedelaar” met “bergie” te vertaal. Dit kom miskien neer op ’n klein verraad en ’n moontlike verlies na die verwysing van Baudelaire se bedelaar-lappiesmous. Maar dit was mooi vir ons om te dink dat ons broer ’n bergie is. “Waarom beweeg en geraas maak?” is natuurlik geïnspireer deur die verhaal van Jan Rabie. Maar “aanhou beweeg en geraas maak” is reeds so vasgelê in die volksmond dat dit skaars nog op intertekstualiteit neerkom. Die teks is verder deurspek met woorde wat intiem sinryk is, klein klippies wat ’n mens in die woud gooi om jou verbygang te merk. Liggies, skaars merkbaar, bioafbreekbaar. Ons het ook ’n nuwe woord geskep omdat ons gevoel het dat Afrikaans nie langer sonder “behorenheid” kan klaarkom nie.

Soms was daar onoplosbare dubbelsinnighede, soos die woord “parabole” in die frase “La parabole du désir | Remplissait nos mains de silence”. In Frans kan die woord óf parabool óf gelykenis beteken en in die konteks sou beide betekenisse sinvol kon wees. Myns insiens het die vertaler in só ’n geval nie die reg om ’n eie interpretasie voor te stel terwyl die skrywer lewe en bereid is om ’n verklaring te bied nie. In hierdie gevalle het ons dus Michel Houellebecq om hulp gevra. Soortgelyk was ook die openingsreël van die rare gedig “La respiration des rondelles”. Watter “skyfies” haal asem? Wortels? Komkommer? Of sou die daaropvolgende reël met sy “vleisetende vlinders” na salami verwys? Die beskrywing van die kamer het ons meer laat dink aan Apocalypse Now en die fluisterende rondings van die dakwaaier. Maar die digter het ons heel prosaïes terugverwys na meganiese onderdeeltjies; wassertjies.

Houellebecq en sy woorde het ons lewens hierdie jaar op ’n vreemde manier deursyfer. My medevertalers is jonk en hierdie was hulle eerste ervaring van die intieme verhouding met woorde wat ’n mens ontwikkel deur vertaling. Ek het my verwonder aan die intensiteit waarmee hulle die gedigte aanvoel, hulle suiwer genot in woorde en die verbintenis aan hulle taal wat nie losgemaak kan word van hulle verbintenis aan hierdie land en hierdie kontinent nie.

Frances het eenkeer opgemerk dat sy nog nooit so lewend gevoel het as wanneer sy met hierdie tekste werk nie. “Om Michel Houellebecq te vertaal na Afrikaans was aanvanklik net interessant vir my, maar dit het deurentyd al hoe meer relevant begin voel. Ek het gevoel asof ek die middelmatiger se evangelie aan Afrikaanssprekendes oopstel. Meer nog het die vertaling vir my terapeuties geword in daardie tye waar ek deurskynend gevoel het. Houellebecq se woorde het soos ’n wrang smaak in my mond kom lê en ek kon hom saggies hoor mompel: ‘Ek sien jou, Frances. Ek SIEN jou.’”

Joubert het Houellebecq op ’n seldsame manier toegeëien. Wanneer betekenis en sin op so ’n manier in ’n vreemde taal oorgedra kan word, staan ’n mens voor die wonder van die lewende woord in aksie. Dit is letterkunde as volmaakte kommunikasie, ’n nuwe verbintenis waardeur sluimerende moontlikhede gewek word: “Michel Houellebecq is woes. Sy werk is hard. Sy wêreld rou en steriel. Hy blyk in ’n hoë mate gemaklik met die lewe te wees. Daar is per slot van sake ’n opmerklike verskil tussen dit wat die wêreld en dit wat die lewe uitmaak. ’n Mens kán die lewe liefhê en die wêreld verag. Die wêreld is maklik om te manipuleer, die lewe onmoontlik. ’n Mens kan nie vir die lewe jok nie. Die lewe volg sy eie weg en twyfel nie. Michel Houellebecq weet dit, hy voel dit. Bowenal, hy erken dit. Hy skryf omdat hy moet. Die lewe verlang van hom iets, verwag van hom iets, en hy antwoord. Hy verlang van homself iets. Om te kan leef, lief te kan hê en te kan waardeer. Die mens en sy wêreld is kompleks en veelsydig, die lewe aan die ander kant, is eenvoudig. Houellebecq skryf nie om te sê wat hy dink nie, maar omdat sy ervaring van die lewe so akuut en sy begrip daarvan so ver strek, dat hy nie anders kan as om dit op papier te sit nie en sodoende gedeeltelik daarvan ontslae te raak, dog terselfdertyd ’n nuwe ruimte te skep waarin hy in staat gestel word om die lewe opnuut te herinterpreteer. Ons is ewig dankbaar, nie dat hy besluit het om dit te doen nie, maar dat die lewe hom daartoe gedwing het. Dit is nie Houellebecq wat die lewe daarstel nie, maar die lewe wat homself deur Houellebecq daarstel. As een van die ware literêre argitekte van ons tyd, sal Michel Houellebecq ons nie net laat besef en laat ervaar nie, maar ons in staat stel om te kan aanvaar hoe absoluut beeldskoon en absoluut boos die lewe eintlik is. Die lewe is implisiet onvolmaak en ook volmaak spesifiek as gevolg van sy onvolmaaktheid. Dis daardie balans wat mense soos ons ontglip, wat mense soos Houellebecq ontglip. Nie in terme van begrip nie, maar in terme van handeling. Ons is nie almal vir die lewe gemaak nie. Ons kan ontspan. Of kan ons?”

In die intensiteit van ons ervaring het ons – weliswaar as vertalers eerder as digters – presies gedoen wat Houellebecq aanbeveel in “Om te bly lewe”. Ons het ons vingers op oop wonde gedruk. Hard. En op ’n manier het elkeen van ons met ’n bietjie meer deernis na onsself en na die lewe begin kyk. Dit is hierdie ervaring wat ons graag deur ons vertaling van Houellebecq se gedigte wil deel.

 

Au fond, si j’écris des poèmes, c’est peut-être avant tout pour mettre l’accent

sur un manque monstrueux et global (qu’on peut voir comme affectif, social,

religieux, métaphysique; et chacune de ces approches sera également vraie).

C’est peut-être aussi que la poésie est la seule manière d’exprimer ce

manque à l’état pur […]5

 

Catherine du Toit

 

1 Michel Houellebecq, Interventions 2, 2009, p. 61. “Poësie is die natuurlikste middel om die suiwer intuïsie van ’n oomblik te vertaal. Daar bestaan werklik ’n kern van suiwer intuïsie wat direk in beelde of woorde vertaal kan word. Solank ’n mens in poësie bly, bly jy ook in die waarheid.”

2 La Carte et le territoire, 2010, p.75. “Aangesien hy nie geweet het wat om te sê nie, het Jed stilgebly.”

3 Interventions 2, op. cit. p. 77. “[…] woorde is in werklikheid van dieselfde aard as die kreet. In gedigte begin hulle vibreer, vind hulle weer hulle oervibrasie; maar dit is nie alleen ’n musikale vibrasie nie. Die werklikheid wat hulle aandui, verkry deur woorde weer sy mag van afgryse of betowering, sy eerste patos. Asuur word ’n onmiddellike ervaring. En wanneer die daglig kwyn en voorwerpe hulle kleure en buitelyne verloor, stadig versmelt in ’n verduisterende grys, voel die mens alleen in die wêreld. Só was dit vanaf sy eerste dae op Aarde, dit was waar selfs vóór hy mens geword het; dit is veel ouer as taal. Poësie wil hierdie rukkende gewaarwordings terugvind […]”

4 H.P. Lovecraft. Contre le monde, contre la vie, J’ai lu, 2005, p31.

5 Interventions 2, op. cit. p156. “In wese skryf ek miskien veral gedigte om aandag te vestig op ’n monsteragtige universele gebrek (wat beskou kan word as affektief, sosiaal, godsdienstig, metafisies; en elkeen van hierdie benaderinge sal ewe waar wees). Miskien is dit ook omdat poësie die enigste manier is om hierdie gebrek in sy suiwerste vorm uit te druk […]”

 

VERTALERS

Natasha Blignaut

Le jardin aux fougères

Tabitha du Plessis

L’appartenance de mon corps ; Les antennes de télévision ; Une vie, petite ; J’aimeles hôpitaux, asiles de souffrance ; L’amour, l’amour ; Un matin de soleil rapide ; Incapable de nostalgie

Elizma Briers

Midi ; L’insupportable retour des minijupes ; L’Éternité en pension complète ; Système sexuel martiniquais ; Comme un week-end en autobus ; Vacances ; Moments de la fin de journée ; Chevauchement mou des collines ; Comme un plant de maïs ; Ce soir en marchant dans Venise ; Au bout du blanc

Catherine du Toit

Rester vivant ; Approches du désarroi

Au long de ces journées où le corps nous domine ; Après-midi ; Les moments immobiles que l’on vit presque en fraude ; L’instant d’une renonciation ; Fin de soirée ; Derrière mes dents ; La lobe de mon oreille droite ; Bouche entrouverte, comme des carpes ; Les insectes courent entre les pierres ; Le but de la vie, c’est d’aimer ; Avant, il y a eu l’amour, ou sa possibilité ; Nous devons développer une attitude de non-résistance au monde ; J’ai toujours eu l’impression que nous étions proches ; Quand la pluie tombait en rafales ; Le sens du combat ; J’ai peur de tous ces gens raisonnables et soumis ;Il est vingt-et-une heures, l’obscurité s’installe ; Après-midi de fausse joie ; Vivre sans point d’appui, entouré par le vide ; Fin de parcours possible ; Derniers temps ; Confrontation ; La disparition ; Je m’éveille et le monde retombe sur moi comme un bloc ; Ce n’est pas cela ; Perception-digestion ; Le vieux taré ; On se réveillait tôt, rappelle-toi ma douce ; L’anneau de nos désirs ; Il y a un chemin, une possibilité de chemin ; Doucement, le ciel bleu clair

Joubert Gildenhuys

Le jour monte et grandit, retombe sur la ville ; La respiration des rondelles ; L’exercice de la réflexion ; La Route ; Le calme des objets, à vrai dire, est étrange ; Nous avons établi un rapport diagonal ; Soir sans brume ; La première fois que j’ai fait l’amour, c’était sur une plage

Annelien Robberts

Il existe un pays, plutôt une frontière ; Les couleurs de la déraison ; Précoce comédien, expert à la souffrance ; La nouvelle année nous engage ; Les marronniers du Luxembourg ; La vérité s’étend par flaques ; Avec un bruit un peu moqueur ; L’indifférence des falaises ; La permanence de la lumière

Frances Strooh

Chômage ; Il marche dans la nuit, son regards plein de mort ; Je ne reviendrai plus jamais entre les herbes ; Maison Grise ; So long ; La memoire de la mer ; Naissance aquatique d’un homme ; Nature ; La fêlure ; Apaisement ; Cette envie de ne plus rien faire et surtout ne plus rien éprouver ; Les semaines du calendrier

 

MEDEWERKERS

Hierdie onverwagte en onverhoopte publikasie sou nooit die lig kon sien sonder die medewerking en sameswering van ’n groepie seldsame mense nie. Michel Houellebecq kan seker nie as ‘medewerker’ kwalifiseer nie. Hy is per slot van sake die oerstem van hierdie gedigte en gedagtes. Maar hy is ook nie

’n dooie digter nie en het lewend en sonder versuim en geduldig geantwoord op ons versoeke en vrae. Ons aanvaar hierdie soort interaksie met ’n skrywer nie as vanselfsprekend nie en waardeer sy tyd en aanmoediging. Verder bedank ons ook die volgende medepligtiges (in streng alfabetiese volgorde):

Jaco Alant vir sy nougesette redigering onder moeilike omstandighede;

Gavin Bowd vir ’n ryk en insiggewende voorwoord, vergesel deur die volgende versekering: “To be in Afrikaans would be a dream come true!”;

Jérôme Chevrier vir sy ondersteuning met burokratiese kompleksiteite en sy aktiwiteit as koppelvlak met die geldmagte;

André Crous en Stefan van As vir hulle jeugdige rooikatoë en die tyd teen tyd;

Tienie du Plessis vir sy vestigende geesdrif, tyd, geduld en kennis;

Ryk Hattingh vir sy inspirasie, sy netjiese, waterdigte redigering en die vertaling na Afrikaans van Gavin Bowd se voorwoord (Michel Houellebecq – ’n supermark Baudelaire);

Anton Kannemeyer vir sy estetiese insig, die edele gawe van sy tyd en die voorbladontwerp.

 

© Catherine du Toit (2012)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Daniel Hugo: Die wording van ‘n vertaler

 

The Low Countries Hierdie essay word geplaas met die vriendelike vergunning van The Low Countries wat met hul nuutste uitgawe (2010/18) ‘n spesifieke fokus op Suid-Afrika bevat. Hul kontakbesonderhede volg hieronder: The Low Countries. Arts and Society in Flanders and the Netherlands (2010, nr.18) is a yearbook which aims to inform the English-speaking world about the culture of Flanders and the Netherlands.   PUBLISHER Flemish-Netherlands Association ‘Ons Erfdeel vzw’ Murissonstraat 260, B-8930 Rekkem, Belgium Tel. +32 56 41 12 01 – Fax +32 56 41 47 07 www.onserfdeel.be and www.onserfdeel.nl thelowcountriesblog.onserfdeel.be tlc@onserfdeel.be   Price South Africa:  € 45 inclusive of shipping costs (+ € 22.39 for payments by cheque).

 

In my ouerhuis het ‘n geraamde spreuk gehang. Op swart satyn in goud geborduur het daar gestaan: “Gezelligheid kent geen tijd”. Dit was ‘n geskenk uit Nederland van my pa se broer wat in die vyftigerjare klassieke tale aan die Universiteit van Utrecht gestudeer het. Dit was my heel eerste kennismaking met Nederlands. Al kon ek die betekenis onmiddellik snap, was die spelling, die grammatika en die lewenshouding van dié swierige woorde vir my vreemd.

In Afrikaans sou dié spreuk só klink: “Geselligheid ken nie tyd nie”, of idiomatieser: “Geselligheid steur hom nie aan tyd nie”. Maar met die Afrikaanse dubbele negatief gaan die bondige trefkrag van dié rymende spreuk verlore. Dat hierdie einste dubbele negatief my jare later as vertaler dikwels ‘n skeelhoofpyn sou besorg, kon ek tóé natuurlik nie weet nie. En wat daardie so kernagtig geformuleerde lewenshouding betref: In die geroetineerde, Gereformeerde pastorie waarin ek grootgeword het, was daar beslis nie veel tyd vir geselligheid nie. Baie jare later eers sou ek besef dat hierdie spreuk sy oorsprong heel waarskynlik in die gemoedelike, Katolieke suide van die Lae Lande moes gehad het, eerder as in die Calvinistiese, strenge noorde. Ek weet dat ek my hier aan ongeoorloofde stereotipering skuldig maak, soos later sal blyk.

My eerste bewuste kennismaking met die Nederlandse literatuur was in die jaar 1964. Ek was toe nege jaar oud en die boek was die Afrikaanse vertaling van die Vlaamse skrywer Leopold Vermeiren se Die Rooi Ridder. Dit begin só: “Die silwer klanke van die trompette sny deur die môrelug. Die swaar valbrug word neergelaat oor die breë kasteelgrag, en die jong Oerold, groot en sterk, ry op sy pikswart perd deur die poort. Hy hou ‘n oomblik die teuels in. In die ooste lê die son nog jonk en rooi, suidwaarts strek die vrugbare lae polderland, en in die weste, anderkant die rivier wat die hele laagland in twee sny, lê die geweldige groot Dagonwoud.” Dae lank het dié adjektiefryke Middeleeuse wêreld my geboei – dáár in die afgeleë, snikhete, droë Namibië waar ons gewoon het. Per kerende pos het ek aangesluit by die “Orde van die Rooi Ridder”. Dié ridder was die skrik van die wrede kasteelhere, maar die vriend en beskermer van die armes. Ek het ook die res van die reeks verslind, met my lapelwapentjie (‘n eiketakkie met drie akkers) trots op my bors vasgesteek. Totdat die reeks abrup en sonder verduideliking in die middel van die Rooi Ridder se avonture as Kruisvaarder onderbreek is.

In die “Ou Suid-Afrika”, waarvan Namibië (destyds Suidwes-Afrika) deel uitgemaak het,  moes hoërskoolleerlinge ‘n Nederlandse boek lees as deel van die vak Afrikaans. Ons voorgeskrewe boek in die vroeë sewentigerjare was Aart van der Leeuw se De kleine Rudolf. Van die verhaal onthou ek byna niks meer nie. Veel Nederlands het dit my ook nie geleer nie, omdat ons onderwyser die boek al voorlesende in Afrikaans vertaal het. Die literatuurhistorikus G.P.M. Knuvelder slaan die styl van hierdie boek nogal hoog aan: “… onder de pen van deze auteur gaat ook de taal bloeien, krijgen de woorden klank en kleur, dragen de zinnen zich voort op een bekoorlijk ritme”. Van dié klank, kleur en ritme het ons uiteraard niks gemerk nie. Die onderwyser het nooit ‘n woordeboek geraadpleeg nie, en was sekerlik ook onbewus van die tallose valse vriende tussen Afrikaans en Nederlands. Ek is heeltemal daarvan oortuig dat hy op dié manier ‘n alternatiewe verhaal geskep het. Vandag sou ‘n mens dit seker ‘n postmodernistiese leesstrategie kon noem.  

Dit was eers aan die Universiteit van Stellenbosch dat ek werklik met die Nederlandse letterkunde kennis gemaak het – in lesings aangebied deur professore wat in Nederland gestudeer het in die dae van onbelemmerde kulturele uitwisseling. Die bekendste van hulle was ongetwyfeld prof. W.E.G. Louw, die digter en broer van N.P. van Wyk Louw. Hy het vanaf 1935 tot 1939 aan die Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam gestudeer en het perfekte Nederlands gepraat. Hy kon ook gedrae en roerend voordra uit Gorter, Leopold, Achterberg en Nijhoff.  

Ondanks die offisiële opskorting van die kulturele betrekkinge tussen België en Suid-Afrika is ek toegelaat om in 1983 aan die Katholieke Universiteit van Leuven te studeer. Ek was destyds ‘n lektor in die Afrikaanse en Nederlandse letterkunde aan die Universiteit van die Vrystaat, en daar het ‘n informele skakeling tussen die twee universiteite bestaan. Ek het klas geloop by onder andere Hendrik van Gorp en Hugo Brems. En in die universiteitsbiblioteek kon ek al die boeke vind wat destyds in Suid-Afrika verbied was! Dit was vir my ‘n openbaring en ‘n opvoeding. Vir die eerste keer het ek besef presies hóé onderdrukkend en onmenslik die apartheidsregering was. Ek het toe ook besef dat ‘n kulturele boikot ewe nadelig is as die sensuur van ‘n diktatuur. Albei hou mense onkundig. Ek sal die Universiteit van Leuven altyd dankbaar bly dat ek gedurende die hoogty van apartheid daar kon studeer.

Een van die hoogtepunte vir my daardie jaar was die Antwerpse Boekebeurs, “Het andere boek”, waar ek die pas vrygelate Breyten Breytenbach in ‘n vraaggesprek sien optree het. (Breytenbach is die voorafgaande sewe jaar in gevangenisse in Suid-Afrika aangehou weens beweerde “terroristiese bedrywighede”.) Die gespreksleier was die digter en joernalis Herman de Coninck. By dieselfde boekebeurs het ‘n baie jong, bekkige en rebelse Tom Lanoye sy gedigte “perform”.

Nooit het ek tóé kon dink dat ek twaalf jaar later Herman de Coninck én Tom Lanoye in Afrikaans sou vertaal nie. Ná hierdie twee Vlaminge het ek ook die Nederlanders Herman van Veen, Harry Mulisch, Gerrit Komrij en Karel Glastra Van Loon vertaal. En ter wille van die Noord-Suid-balans toe weer ‘n Vlaming: David van Reybrouck. Met die uitsondering van Mulisch het al dié skrywers Suid-Afrika met die bekendstelling van die vertalings besoek, en sodoende die kwynende vlammetjie van Nederlands in “donker Afrika” brandend help hou.

“Gezelligheid kent geen tijd” sê die Nederlandse spreuk. En ná my jaarlange studieverblyf in Leuven was ek daarvan oortuig dat hierdie lewensmotto sy oorsprong in nonchalante, gemoedelike Vlaandere gehad het. Maar hoe misleidend stereotipering kan wees, het ek ook in Vlaandere uitgevind. ‘n Paar jaar gelede woon ek ‘n vertalerswerkswinkel by wat deur die Nederlandse Taalunie georganiseer is en wat in Nederland én België plaasgevind het. In ‘n lesing oor die kultuurverskille tussen Noord en Suid beweer die spreker dat Nederlanders absolute stiptelikheid van ‘n mens verwag. Maar as jy in Vlaandere na iemand se huis genooi word en jy klop betyds aan, is die huismense heeltemal onkant betrap. Die gasheer het dan nog sy pantoffels aan en die gasvrou staan in haar voorskoot voor die stoof. In Vlaandere is dit goeie maniere om ten minste ‘n halfuur laat te wees, verseker daardie kultuurkenner ons. Tydens die Belgiese been van die werkswinkels in Antwerpen word ek vir aandete uitgenooi na die huis van die radioman Jean-Pierre Rondas. Die afgespreekte tyd is sewe uur. Met my nuutgevonde kennis sit ek op die Concience-plein en wag tot om half agt voor ek aanlui. Mevrou Rondas maak die deur oop en is baie verlig om my te sien – want Jean-Pierre ry al ‘n halfuur lank op sy fiets rond op soek na my. Hy dag ek het verdwaal!  

 

Bronne

 

Daniel Hugo: “Nederlandse literatuur in Afrikaanse vertaling”, Filter, September 1998.

 

G.P.M. Knuvelder: Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, sesde druk, Malmberg Den Bosch, 1974.

 

Leopold Vermeiren: Die Rooi Ridder – Vertaal deur Elma Hartman en Deon van den Heever, Nasionale Boekhandel, Kaapstad, 1964.

 

Daniel Hugo (1955) is ‘n omroeper, digter en vertaler. Hy woon op Stellenbosch.

 

Daniel Hugo Daniel Hugo is op 26 Februarie 1955 op Stellenbosch gebore. Hy gaan skool op Greyton en in Windhoek. Daarna studeer hy aan die Universiteite van Stellenbosch (BA (Hons)), Pretoria (MA) en die Vrystaat (DLitt). Op Stellenbosch was hy ‘n lid van D.J. Opperman se Letterkundige Laboratorium. Hugo het in 1982 met Korte mette as digter gedebuteer. Sy jongste bundel is Die panorama in my truspieël. Hy is ook bekend as vertaler van die Nederlandse digters Gerrit Komrij (Die elektries gelaaide hand) en Herman de Coninck (Die lenige liefde). Ná byna 20 jaar as omroeper by die Afrikaanse radiodiens van die SAUK is hy nou ‘n vryskut-taalpraktisyn. Daniel Hugo is getroud met Carina Diedericks-Hugo, uitgewer en bekroonde skrywer van kinder- en jeugboeke.

 

‘n Sterk letterkunde bestaan nie in fluff nie

Antjie Krog in gesprek met Louis Esterhuizen 

 

Antjie Krog Antjie Krog is digter, joernalis en Buitengewone Professor aan die Universiteit van Wes-Kaapland. Sy het elf Afrikaanse digbundels en twee bundels kinderverse gepubliseer. Haar twee nie-fiksie-werke, Country of my skull (1998) en A change of tongue (2003), verskyn in Engels. Vir haar poësie het Krog onder andere die volgende pryse gewen: die Eugene Marais-prys (1973); die Rapport-prys (1987); die Hertzogprys (1990); die FNB Award (2000) en die RAU-prys (2000). Vir haar vertaling van gedigte uit die inheemse tale, Met woorde soos met kerse (2002), ontvang Krog in 2003 sowel die Toekenning vir Voortreflike Vertaling van Poësie as die Toekenning vir Beste Vertaler van die Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut (SAVI) in 2003. Gedigte van Krog is in Nederlands, Frans, Spaans, Duits en Italiaans vertaal. In 2009 verskyn ‘n keur uit haar werk, Digter wordende , by Human & Rousseau.

Antjie, jy is onlangs gekies as digter vir die Vlaams-Nederlandse Gedichtendagbundel 2009 wat op 29 Januarie vanjaar verskyn het. Dit is uiteraard ’n groot eer vir ’n Suid-Afrikaanse digter en ’n pluimpie vir jou eie digkuns. Vertel ons ietsie meer hieromtrent?

 

ʼn Mens word eenvoudig verstom deur die effektiewe geesdrif van Nederlanders jeens hul letterkunde en veral die poësie. Elke jaar word 29 Januarie as Gedigtedag gevier. Poetry International is die dryfkrag daaragter, maar die hele land neem op verskeie vlakke daaraan deel. Daar is ‘n groot literêre prys vir die beste digbundel. ‘n Paar maande voor die tyd word die kortlys aangekondig en dan word geweldig aandag aan hierdie bundels en digters gegee. Die idee is dat elke winkel ‘n plakkaat met ‘n gedig op sal hê, elke koerant moet ‘n gedig plaas, die radio en televisie  –  selfs die nuus  –  fokus op gedigte en digters. As “Digter van die dag” moes ek spesiaal tien gedigte skryf wat dan in ‘n standaard dun boekie gedruk en vir twee euro verkoop word by elke till. Oral in die winkels het ek gesien waar mense dit vir hulleself en mekaar koop. Die parlement moes ook dié dag met een van my gedigte open. Vyftienduisend kopieë is verkoop. Vir die gedigtedag moes ek verskeie televisie– en radio-onderhoude voer, asook voorlesings doen. Bitter vroeg die oggend moes ek in Utrecht op die stasie begin waar ‘n paar digters voorgelees het. Daar was ‘n kleinerige verhogie, maar ons gedigte is op enorme vaandels aangebring wat van die dak af gehang het. Soos die mense heen en weer verbystroom, het hulle vir ‘n minuut of wat stilgestaan en luister. Elke vierde jaar word die Dichter des Vaderlands gekies en vanjaar het van die jonges besluit om vir hulself ‘n kampanje te maak. Daar is toe intensief voorgedra, nuwe goed geskryf, briewe vir koerante gestuur, profiele opgebou, bekgevegte gehou in die sin van ook ʼn bietjie uit te wys waar die ander tekortskiet. Dit het gemaak dat daar ‘n rekord getal mense gestem het vir die digter per selfoon of op die internet. Die aand vóór gedigtedag is daar ‘n reuse geleentheid gehou waar die pryswennende digter aangekondig is uit die kortlys, en uiteindelik is die nuwe vaderlandsdigter aangekondig. Dit was naamlik Ramsy Nasr, wie se pa ‘n Palestyn en ma ‘n Hollander is. Sy hele Palestynse familie was daar en Ramsy se ma het haar hande etlike kere in die lug gegooi sodat Ramsy agterna vir my moes sê: “Uiteindelik het my ma haar soos ‘n egte Palestynse vrou gedra.”  Al die aspirant-vaderlandsdigters moes ‘n gedig skryf waarin die land gepeil word en ek moet sê, Ramsy s’n was ongelooflik: dapper en skerp. Hy bly tans in Antwerp waar hy die stadsdigter is. En dit is ‘n ander ding: stede stel elkeen ‘n stadsdigter aan vir drie jaar. Daardie digter moet dan gereeld optree, literêre geleenthede reël, projekte uitdink wat poësie bevorder en ook oor gebeure in die stad skryf. Toe daar arm mense verskuif is in Antwerp, het Ramsy ‘n stuk daaroor geskryf. Die koerante staan tot my verbystering ongelooflik baie plek aan so iets af. Wat ek nog interessanter vind, is dat daar altyd gesê is dat ʼn digter net in Afrika ‘n sosiale en politieke funksie het, in “real literature” is dit kuns om die kuns. Nou blyk dit dat die Hollanders aan hul digters ‘n uiters belangrike funksie toeken ten opsigte van sosiale betrokkenheid. Want ons het nog nie eers gekom by die rol van die Dichter des Vaderlands nie …

 

Sjoe, Antjie. ʼn Mens staan omtrent stomgeslaan ten aanhore van sóveel aktiwiteit en inisiatiewe … Dit is natuurlik wat moontlik is wanneer jy jou in ʼn enkeltalige kultuur bevind met die staat wat sulke projekte daadwerklik kan steun. In Suid-Afrika, met sy meertalige samelewing, is só iets helaas nie moontlik nie. Individue (en geïnteresseerde instansies) moet maar sélf skouer aan die wiel sit om die gedigte-wa deur die drif te kry. Met hierdie as uitgangspunt – kon jy enige projekte en/of inisiatiewe identifiseer wat jy voel dalk met sukses by ons toegepas kan word? Meer voorlesings, dalk? Media-dekking?

 

Nederland is miskien op hierdie stadium homogeen, maar hy word oorstroom deur mense van ander tale, kulture en godsdienste. Ook is Nederlands maar ʼn klein taaltjie wat veg vir oorlewing in Europa. Vertaling en meertaligheid is hierin sy grootste wapens. Ons as Afrikaanssprekendes is op ʼn manier bederf omdat die staat na die taal gekyk het. Hoe onregverdig ook al, die taal is op alle vlakke in stand gehou. Nou moet ons self daarna omsien en waarop dit dikwels neerkom, is dat ons op Nasboek of Stellenbosch Universiteit skel omdat hulle nie Afrikaans in stand wil hou soos dit met die vorige bedeling die geval was nie. Ons koop nie Afrikaanse boeke nie, Afrikaanse bruin – en wit kerke, skole en universiteite smelt nie saam nie; daar is nie ʼn Afrikaanse oorlewings- en uitbreidingsplan op die tafel wat almal betrek nie. In terme van die poësie is daar baie te doen. Waarom het ons byvoorbeeld nie ʼn poësiedag nie? Waarom word sekere aksies nie vir daardie dag geteiken nie? ʼn Spesiale gedig as poskaart, motorsticker, plakkaat, koerant, twee spesiale digbundels wat in elk geval sou verskyn het, die poësieprys, gedigte vertaal uit ander tale in Afrikaans: byvoorbeeld Neruda en Mqhayi. Ons vra die nuus om te open met ʼn gedig, die radio, skole moet gedigte opplak. In Nederland kry jy die mooiste kussingslope met liefdesgedigte, voorskote met kosgedigte, pennesakkies, koffiebekers met jong digters se verse daarop afgedruk. Indien dit goed werk, volg die ander tale ʼn mens dalk na en kan jy uiteindelik ʼn veeltalige gedigtedag hê. Ek het dit op UWK gedoen. Vanaf die hekke waar die studente inry, of afklim, is pamflette met poësie uitgedeel. Oor die hele kampus was gedigte in Afrikaans, Xhosa en Engels opgeplak. Die hoofgedig was van Ingrid Jonker in drie tale. Studente kon hul eie gedigte by die biblioteek opplak en daar was pryse. Tydens middagete was daar ʼn uurlange poësie-voorlesing van nasionale –, internasionale – en studente-digters. Ek onthou dat selfs die skoonmakers dit bygewoon het.

                 

Pas het daar Digter wordende, ’n keur uit jou verse en deur jou saamgestel, verskyn. Wat was die aanloop hiertoe en hoekom het jy op die spesifieke indeling van afdelings besluit; ’n struktuur wat ek self uiters opwindend beskou, bygesê.

 

Human & Rousseau is tans in die proses om van ‘n paar van hulle digters ‘n soort bloemlesing uit te gee. Hulle sou dit doen vir my 50ste verjaarsdag, maar almal was te besig met ander goed en so moes ek toe inspring sodat hulle dit nie doen vir my sestigste verjaarsdag nie. Om te kan kies moet jy leidrade hê, en temas is die maklikste. Dit was egter ‘n wins dat my gedigte oor die jare heen dieselfde temas aangespreek het; elke tema toon dus op sigself ‘n ontwikkeling van jeug na ouderdom. 

 

In ’n onderhoud wat ek met Alfred Schaffer gevoer het oor die teenwoordigheid van die Afrikaanse digkuns in Nederland, het hy genoem dat jóú prominensie en verkope groter en meer is as selfs van die vernaamste Nederlandse digters. Waaraan sal jy hierdie sukses van jou toeskryf?

 

Ek het nie ʼn benul nie. Aanvanklik het ek gedink dit is maar Suid-Afrikaners wat daar woon en heimwee het, maar dit blyk toe nie so te wees nie. Toe het ek gedink hulle beskou my eintlik as ʼn soort van wit barbaar: lyk soos hulle, klink amper-amper soos hulle, maar swaai poësie soos ʼn byl of ʼn hellebaard en dis vir hulle opwindend, maar nie noodwendig in die kader van wat hulle as goeie poësie sou reken nie. Toe begin die resensies inkom (en die gehalte van nuansering van die resensies is ʼn gesprek in eie reg) en dit is so goed dat die uitgewers nou hierdie opmerkings as blurps begin gebruik. Ek dink dit is eintlik ʼn mengsel van al hierdie dinge, want ek bly ʼn randfiguur. Jy moet hiermee ook onthou hoe ongelooflik baie die Nederlanders lees en veral met watter oorgawe hulle nuwe boeke verken. Terloops, die Nederlandse vertalers, Robert Dorsman en Jan van der Haar, het my onlangs gevra waarom ek dink hulle so heerlik vertaal het aan die Nederlandse weergawes van my gedigte vir die Gedichtendag-bundel, so asof die hart van die gedig ‘nederlands’ is. Ek glo dat dit is omdat ek die gedigte in Berlyn geskryf het tydens ’n navorsings-fellowship en die poësie van Paul Celan intensief saam met ʼn ander fellow en leraar bestudeer het; dat die Germaanse kern van Duits my Afrikaans geweldig beïnvloed het – ’n mens besef nie aldag hoe geangliseerd ons Afrikaans met verloop van jare geword het nie.

 

En ander tale? Jou gedigte is immers al in Engels vertaal; deur jouself, sowel as ander. Hoe werk dié proses vir jou? Is selfvertaling byvoorbeeld vir jou ’n integrale deel hiervan?

 

Teen die einde van die 1980’s, na ses digbundels en vyftien jaar van skryf in Afrikaans, is ek vir die eerste keer in Engels vertaal. (Dis nou afgesien van die gedig My Mooi Land wat Ronnie Kasrils – so het hy my vertel – in Engels vertaal het om te gebruik in Sechaba, die ANC se mondstuk van daardie jare). Die vertalings is óf deur joernaliste self gedoen wat onderhoude kom voer het, óf  deur ʼn literêre (selfs politieke) fees. Die Afrikaner was aan bewind en wat Afrikaners en hulle dissidente gedoen en gedink het, was van belang (Die Engelse joernaliste het byvoorbeeld ook gereeld die Afrikaanse koerante gelees om op die hoogte te bly van wat die politici dink en doen.) Nietemin, aanvanklik was dit interessant om die vertalings te lees, maar ek het mettertyd al hoe ongemakliker geraak met wat vertaal word: meestal politiek en selde komplekse politiek. Dit het begin voel of ek wanstaltig in Engels bestaan. Dus het ek begin om die liefdes-, gesins- en vroue- gedigte te vertaal wat verskyn het as Down to my last skin. Aan die begin was dit opwindend vir my; as die gedig nie lekker wil werk in Engels nie, het ek dit verander en ʼn tweede kreatiewe proses het begin. My lojaliteit was dus nie soseer om getrou te bly aan die Afrikaans nie, maar om ʼn ‘goeie’ gedig in Engels te lewer. In die laaste klompie jare het ek egter baie versoeke uit Engelse oorde begin kry om gedigte te lewer en ek het mettertyd ʼn ongesonde werkswyse begin opbou: ek skryf die gedig in Afrikaans (dis die enigste taal waarin my poëtiese orgaan werk), maar aangesien die tyd dikwels ontbreek om dit rustig af te rond en later na Engels te vertaal, word die finale proses wat die gedig voltooi, nou in Engels gedoen; die gevolg is dat die Engelse gedig dan meer ‘klaar’ en ‘beter’ is as die Afrikaanse ekwivalent. Soms probeer ek wel om dit terug te vertaal, maar dan werk dit met tye glad nie in Afrikaans nie, en dan moet ek dit wéér verander. Op die oomblik is daar etlike gedigte wat in verskillende weergawes bestaan; iets wat tot gevolg het dat wanneer ek byvoorbeeld in Frankryk of Italië moet gaan voorlees, ek die Afrikaanse gedig lees, terwyl die Italiaanse vertaling vanaf die Engelse weergawe gedoen is. Gewoonlik is daar dan iemand in die gehoor wat Afrikaans kan praat en dan agterna geskok kom vertel hoe swak die Italiaanse vertaling is omdat dit hééltemal van die Afrikaanse gedig verskil.

 

Is die oplossing dan nie om maar gewoon die vers in Engels voor te lees nie? Of skep dit vir jou ’n probleem ten opsigte van taal-identiteit?

 

Ek lees ook wél in Engels voor, maar vind dat ek slegs die gedigte wat ek sélf vertaal het, kan voorlees; die gedigte wat deur ander vertaal is, het hulle Afrikaanse grondritme verloor en ek kan glad nie daarby aanpas nie. Dit voel asof iemand anders die gedigte geskryf het. Die ongelukkige gevolg hiervan, met die prosa in Engels en net sommige gedigte in Afrikaans, is dat ek nie in een van die twee tale volledig bestaan nie. Deels hier en deels daar. Ek het ernstig oor hierdie saak besin verlede jaar (tydens die reedsgenoemde navorsings-fellowship in Berlyn), toe die Vertalingsburo my genooi het om deel te neem aan hul simposium oor Selfvertaling. Baie skrywers doen dit, of hét dit gedoen, ontdek ek toe; bekendes soos Brodsky, Beckett, Hannah Arendt, ens. Uitstekende lesings is gelewer oor die “waarom”, die “hoe” en al die meegaande verskille. Ek het egter toe besef dat dit ʼn geweldige vermorsing van tyd is. Waar ander digters nuwe gedigte skryf, of hul oues al hoe meer afrond, vertaal ek meestal, of skryf net halfnuwes. Ek het besluit om op te hou om my eie gedigte in Engels te vertaal. Die Engelse weergawe van die gedigte vir die gedigtedag is toe pragtig deur Karen Press vir Poetry International se webtuiste vertaal; in dié mate dat, toe ek verlede maand deur Adrienne Rich genooi is om ʼn voorlesing saam met haar by Columbia te lewer, ek besluit het om dié Engelse weergawes voor te lees. Vier reëls in die eerste gedig in, besef ek meteens: alle conviction is weg; ek lees die gedig asof dit iets vreemds is, ek bind op geen manier met die teks nie. Dus is ek terug by die vraag: sal ek tóg maar my eie vertaling van die gedigte maak?! Ek weet nog steeds nie.

 

Antjie, jy is ’n persoon wat vir vele jare oor ’n wye terrein betrokke is by die bevordering van digkuns in vele fasette. Hoe sien jy die situasie in die Suid-Afrikaanse verskuns tans? En hiermee bedoel ek nie net die Afrikaanse digkuns nie, maar ook die digkunste van ons ander landstale.

 

Dit gaan baie beter met die poësie as ‘n paar jaar gelede en dit is inderdaad danksy die volgehoue werk (en baklei) wat mense soos jy en Marlise Joubert doen, asook uitgewers wat aanhou om bundels uit te gee teen hul ekonomiese beterwete in. Maar daar is verskeie dinge wat problematies is. In terme van Afrikaans is dit waarskynlik die beperkte ruimte wat bestaan vir omvattende resensies. Dit beteken dat daar nie ‘n stewige tradisie van evaluering opgebou word nie. Dit voel vir my die wind waai sus en dan só, en dis nie die mense wat resenseer se skuld nie, dit is gewoon dat daar ‘n verlies aan outoriteit ontstaan wanneer iemand byvoorbeeld ‘n bundel in net drie paragrawe moet bespreek; óf wanneer daar nie ‘n konsekwente ruimte is vir die resensent waar hy of sy op gereelde basis kan resensies plaas ten einde op dié manier ‘n mate van standaard te vestig nie. Alles word net so bolangs aangeraak. Ek sou byvoorbeeld graag ‘n intelligente en kragtige vergelyking wou lees van die twee bundels wat gesamentlik die Eugene Marais-prys ontvang het. En daarvan gepraat: wanneer bekyk iemand daadwerklik wat presies in die akademie vir kuns en wetenskap aangaan wat sulke groot besluite oor ons letterkunde neem? Ook kry ʼn mens die gevoel dat lesers nie meer die kanon ken nie. Daar is hard baklei om die kanon te verander, maar noudat dit verander is, leer niemand dit meer nie. Ek sou graag wou hê dat ‘n mens moet kan sê dat indien iemand Afrikaans Eerste Taal neem en matrikuleer, hy of sy ten minste die vernaamste digters kén. Daar was ʼn bietjie stof oor die Groot Verseboek, maar geen volgehoue polemiek of argument van “Ja, dit is ons beste gedigte en ons wíl dit kén” nie. ‘n Sterk letterkunde kan nie bestaan binne-in fluff nie. Landswyd is daar dieselfde probleem: belangrike werk word uitgegee en met ligte watertjies in die koerante begelei. Die Engelse faksie is egter so sterk, ook wêreldwyd, dat die meeste Engelse skrywers intensief bespreek word. Dit bring ʼn mens by die kwessie van vertaling. Ek pleit deurlopend dat ons ‘n voortgesette aksie moet hê waarvolgens alles wat goed is in Afrikaans vanselfsprekend ook na Engels vertaal moet word. Indien ons dit nie doen nie, sal al hoe meer skrywers uitwyk Engels toe soos dit reeds die geval is met ander  inheemse tale, omdat ons almal graag deel wil vorm van die breër Suid-Afrikaanse stem. Om in Afrikaans te skryf, durf nie te beteken dat jy jou in ‘n etniese doodloopstraat bevind nie. Breyten Breytenbach is Afrikaans s’n, maar hy behoort dit gestand te kan doen deur middel van vertaling en nie noodwendig deur om spesiaal in Engels te skryf nie. Die feit dat Marlene van Niekerk se vertaalde werk die ander Engelse skrywers so uitgestof het, wys dat ons ‘n kragtige letterkunde het. Maar jy wil nie dat jou skrywers hulle tyd moet verkwansel met vertaling nie.

 

Ek vermoed dat jy jou vinger hier op ʼn hele aantal teer punte plaas, Antjie. Ten opsigte van die eerste gedeelte van jou antwoord hierbo, is die een ding wat my al vir ’n geruime tyd pla, die akkreditasie-ingesteldheid onder ons akademici. Uiteraard het ’n mens begrip hiervoor; dit verskaf ten minste inkomste aan die betrokke departement en akademikus. Die nadeel is egter dat uiters belangrike navorsing en kommentare net in vaktydskrifte verskyn waartoe die breë publiek dikwels nie toegang het nie. Ons literatore het immers nie nét die taak om tekste te “ontsluit” nie, maar ook om die lesers te begelei ten opsigte van verfynde leesstrategieë by bepaalde tekste, is dit nie? Sien jy hierdie ook as ’n wesenlike probleem of is ek nou onbillik jeens ons akademici met hierdie opmerking?

 

Ja, dit is tragies dat akademici skielik afgesluit word van ʼn publiek omdat van hulle verwag word om in hierdie akademiese joernale wat deur fokken niemand gelees word nie, te publiseer; in plaas daarvan om organies binne in hul gemeenskappe werksaam te wees. ʼn Mens haal jou hoed af vir iemand soos Joan (Hambidge) en ander, wat bo en behalwe hul akademiese werk nog vir koerante skryf ook. Maar dis tog asof almal se gekonsentreerde energie elders doenig is. Nogtans sou ʼn mens graag wou sien dat hierdie akademiese verhandelinge en essays omgeskakel word na gewone taal vir ons ander om te lees. Veral ook dié wat by oorsese universiteite geskryf word.

 

Enkele jare gelede was jy en Alfred Schaffer betrokke by die samestelling van Nuwe Stemme 3, ’n publikasie wat heelwat nuwe stemme suksesvol na vore gebring het … Was dit vir jou ’n gelukkige ervaring en voel jy dat sodanige projekte lewensvatbaar is, of skep dit gewoon verwagtings waaraan só dikwels nie voldoen kan word nie?

 

Dit was een van die wonderlikste projekte vir my, aangesien dit ‘n uitstekende manier is om nuwe stemme aan te spoor en ‘n hupstoot te gee. Dit is veral opwindend om te sien hoe baie van hulle uitskiet en dan is daar boonop nog ander wat hopelik binnekort tot publikasie sal kom. Alle krediet aan Nasboek dat hulle hiermee volhard.

 

Is jy dalk bereid om name te noem, Antjie? Watter van die digters wat in Nuwe Stemme 3 opgeneem is, behoort na jou mening nog in die nabye toekoms te kan debuteer?

 

Ek kan, maar ek wil nie. ʼn Mens word geskroei tot poësie skryf. Altans, die poësie waarvan ek hou, het ʼn gedrewenheid daaragter. Sommige mense het talent, maar niks gebeur wat hulle daartoe dryf nie. ʼn Versigtige digter wat skryf sodat ander hom of haar moet goedkeur, het probleme. Ek hou daarvan om Johann de Lange aan te haal: “Om ʼn bundel te publiseer moet wees soos om by ʼn waterval af te spring …” Jy moet glad nie weet of jy jou te pletter gaan val of wonderbaarlik in ʼn sjampanjepoel gaan opduik nie.

 

In die persberig oor Waar ik jou word, die Gedichtendagbundel wat in Nederland verskyn het, word genoem dat dit uit tien nuwe verse bestaan. Is jy tans besig om aan ’n nuwe bundel te werk en wanneer kan ons dié vreugde te wagte wees?

 

Jong, ek word oud. Ek moet genoeg vrye tyd en stilte hê om te kan gedigte skryf. Voor elke digbundel moet ek dus eers iets skryf wat op ‘n manier geld inbring sodat ek kan ophou werk ten einde op die gedigte te kan konsentreer. Op die oomblik is ek besig met ‘n derde nie-fiksie boek wat Country en Tongue sal afsluit. Ek oortree naamlik op my oudag die belangrikste reël wat ek vir myself gemaak het toe ek jonk was: hou jou by jou lees. Jy is ‘n digter. Moenie ander goed skryf nie, dit versplinter net wat jy wil sê. Sekere dinge sê jy in prosa of in skilderkuns (soos Cussons) en ander sê jy in poësie. Indien jy alles kan kanaliseer, verryk dit jou poësie. Ek sou byvoorbeeld nooit Lady Anne, óf Jerusalemgangers, geskryf het indien ek geweet het dat ek prosa kan skryf nie. Dit sou gewoon makliker gewees het om daarvan prosa, of ‘n nie-fiksie boek, te maak as ‘n epiese gedig. Aan die ander kant geniet ek nogal hierdie vele maniere van “wees” en hou ek nou veral daarvan om deesdae te probeer leer hoe om “akademies” te skryf. Waar poësie vir my ‘n absolute private daad is, ‘n skrywe wat te make het met wat ek in my kop hoor, is prosa en akademiese werk vir ‘n spesifieke gehoor.

 

ʼn Laaste vraag. Ek onthou toe ek eenkeer by jou en John aan’t huis was in Kroonstad hoe jy en Gerrit Olivier vir mekaar gesit en gedigte voorlees het; die besonderse manier wat ek later jare so goed leer ken het: asof jy eers die woorde in jou mond “proe” voor jy dit asem gee. Dit maak jou voorlesings ʼn onvergeetlike ervaring: intens, gevoelvol en genuanseerd. Beskou jy die voorlees van verse as ʼn belangrike funksie wat ʼn digter óók moet vervul? (Ek stel dié vraag omrede baie mense van mening is dat poësie nié op ʼn verhoog hoort nie; dat die voordrag afbreek doen aan die poëtiese inhoud van die vers.  )

 

Die kern van poësie is klank. Dis hoe poësie ontstaan het, as gesê-de klank. Die skryf het later gekom. Dis wat van iemand ʼn digter maak: hy hoor wat hy skryf. Ek is obsessioneel oor die geluid van gedigte; ek kan iemand letterlik te lyf gaan as hy of sy kak voorlees. Asof daar nie ʼn verskil is tussen ʼn “d” of “t” of ʼn “v” en “w” is nie. Die voordra, of voorlees, van ʼn gedig is egter iets anders as die gedig op papier. Op papier moet dit as sulks werk; jy kan tog nie sê: “dit werk nie op papier nie”, maar dan is dit tóg op papier gedruk nie! Ek verander dus maklik my werk wanneer ek voorlees. Die voordrag word bepaal deur die gehoor, die tyd wat ek tot my beskikking het, hoeveelste ek lees, hoe die persoon voor my gelees het en in watter gemoedstoestand wil ek die gehoor agterna hê. Indien jy nie ʼn gehoor respekteer nie, en niks by die papier wil voeg nie, moet jy nie voorlees nie. Dan moet jy sê: “Ek’s op my beste op papier en dis waar my lesers my moet kry.” By Tom Lanoye het ek nog die volgende geleer: hy sê ʼn mens skryf ʼn boek in afsondering, dit word verkoop om in afsondering gelees te word, maar omdat hy wil help om die boek te verkoop, gaan hy soos ʼn rock band te werk. Hy maak naamlik ’n CD (in sy geval ‘n voordragprogram gebaseer op die nuwe boek) en gaan daarna op toer sodat die mense die boek moet koop.

 

Baie dankie vir die gesprek, Antjie. Sal jy so vriendelik wees om dalk een van die gedigte wat in die Gedichtendagbundel opgeneem is, hieronder vir ons lesers weer te gee?

 

3.

 

sterre tongblind en sterwend in gravitasie

jy kom hartbevlek en opwaarts

kom jy

jou asem van kristal

en die mondnabye geluid van voëls

 

sterre tongblind

sterre sterwend

sterre adembenemend as digsbysyndste galaktiese sig

 

onverworwe moet ek word

losgeknip

en sterstapelend van gewrig

 

© Antjie Krog

 

 

 

 

 

 

Groot verseboek is klaarblyklik dié uitstalkas in die huis van die Afrikaanse poësie. G’n wonder nie dat André P. Brink se samestellings van 2000 en 2008 dus nuwe aandag getrek het vir vertaalde digkuns in Afrikaans, aangesien D.J. Opperman sulke werk voorheen uitgesluit het.

In die voorwoord van Groot verseboek 2000 het Brink die opname van vertalings deur Uys Krige gemotiveer as ’n wyse om erkenning te gee aan ’n digter wie se beste bydraes juis op hierdie terrein lê, aan iemand wat deur middel van sy vertaalwerk vernuwing van die Afrikaanse letterkunde gestimuleer het (byvoorbeeld by Ingrid Jonker). Sonder enige verdere verduideliking, behalwe om te sê dat die besluit oor Krige nou ook tot latere digters kan deurwerk, sluit hy ook werk deur enkele ander vertalers in die 2008-samestelling in – maar ignoreer terselfdertyd ewe verdienstelike pogings deur talle ander.

’n Paar kommentatore het op die onbegryplike inkonsekwenthede van Brink se keuses in hierdie verband gewys. Daarom gaan ek nie verder hierop in nie. Maar ek wonder darem hóé die turksvy wat Brink gepluk het – en wat ’n ewe soet, hoewel kleiner oes as oorspronklike digwerk in Afrikaans verteenwoordig – se stekelige kante glad gevryf kan word. Miskien deur ’n Verseboek van Afrikaanse vertalings te laat saamstel? Sal dit nie ’n eiesoortige lekkerte wees nie!

Die onteenseglik positiewe wat Brink bewerkstellig het, is erkenning van die feit dat gepubliseerde poësievertalings in Afrikaans nie die waardering kry wat dit verdien nie.

Baie – en gevleuelde – dinge is al gesê oor die kulturele waarde van literêre vertaling. In hul boek Translators through history beweer Delisle en Woodsworth byvoorbeeld dat die ontstaan van moderne nasionale letterkundes, en dié van minderheidstale in die besonder, dikwels teruggevoer kan word na vertalings van oorspronklike tekste uit toonaangewende letterkundige stelsels.

Op veel kleiner skaal kan ek getuig dat, toe ek nog op hoërskool was, die lees van in Engels vertaalde keure in die reeks Penguin Modern European Poets (boekies wat ’n ouer broer van my vakansies van die universiteit af saamgebring het plaas toe) my belangstelling in die poësie sterk geprikkel het. Rieme en rieme rymelary en wild-rankende vryevers, gepleeg in die afsondering van my buitekamer, was die onmiddellike resultaat.

In my laaste jaar op universiteit het ek self vir my Penguin se Eugenio Montale. Selected Poems (vertaalwerk deur George Kay) aangeskaf – nog teen ’n skrale 70c!

Bring me the sunflower for me to transplant

to my own ground burnt by the spray of sea,

and show all day to the imaging blues

of sky that golden-faced anxiety.

Things hid in darkness lean towards the clear,

bodies consume themselves in a flowing

of shades: and they in varied music – showing

the chance of chances is to disappear.

So bring me the plant that takes you right

where the blond hazes shimmering rise (sic)

and life fumes to air as spirit does;

bring me the sunflower crazy with the light.

Nog aangrypender het dié Italianer se werk vir my geword toe Rosa Nepgen se vertalings van ’n keur uit sy verse ’n jaar later in Afrikaans verskyn het (by Tafelberg).

Bring my die sonneblom dat ek dit verplant

hier in my grond waar die sout van die seeskuim brand;

laat dit heeldag deur teen die hoë spieëling van die blou

die gretige angs van sy geel blomgesig hou.

Uit die donkerte neig alles op na die lig

en in kleuregloed vloei liggame ontledig

tesaam – soos in die musiek. Om te vergaan,

bly dus die grootste kans van ons bestaan.

Bring jy my die plant wat lei na die vergesig

op die bron waar deursigtige wit lug skyn

en die vlugtige gees van die lewe verdwyn.

Bring my die sonneblom, dolsinnig van lig.

Darem ’n jammerte dat groot dele van die wêreld, vanweë die bevoorregte posisie van Engels, ’n beeld van Motale se digkuns moes kry via Kay se vertalings, en nie via die van Nepgen nie, of hoe?

Hoewel die uitgee van poësievertalings dalk nie veel onmiddellike sakesin maak nie (soos in die meeste gevalle eintlik ook nie die publiseer van oorspronklike digwerk nie), maak dit kulturele en taalsin – en is dit dus tog ook gesonde uitgewersbesigheid met die oog op die toekoms.

Gunther Pakendorf skryf byvoorbeeld in Rapport-Perspektief van 24 Februarie 2008, na aanleiding van H.J. Pieterse se Afrikaanse vertaling van die Duitstalige digter Rainer Maria Rilke se Duino-elegieë (Protea Boekhuis, 2007), dat die “kwasi-mistieke ervaring” van “universele heelheid” wat deur Rilke in dié elegieë uitgedruk word, “net deur middel van die kuns én deur die begenadigde digter moontlik” is.

Sonder sulke fyn kuns, wat op onvervangbare wyse uitdrukking gee aan die mees verhewe of mees diepgevoelde menslike ervaringe, kan ’n taal kwalik op die lange duur voortbestaan. Want dan sal van sy toonaangewendste mensemateriaal (dié wat dikwels ook ywerige boekkopers is) hom verlaat, omdat hulle geen volle geesteslewe in hom kan voer nie. Dis ’n gevaar vir ’n klein taal waarop Van Wyk Louw al dekades gelede gewys het.

Vernuwing is ’n ander voorwaarde vir ’n letterkunde om sy lesers taalgetrou te hou. En vernuwing van ’n literêre sisteem kan deur middel van vertaling ‘ingevoer’ word. Dit het Krige se werk bewys. Daarvoor het Brink hom tereg erkenning gegee.

Vertaling, ook (en miskien veral) literêre vertaling, is een wyse waarop Afrikaans ruim genoeg gehou kan word om te verhoed dat sy fynste geeste uit hom wil “emigreer”. Des te meer noudat die onderrig van Duits, Frans en ander vreemde tale in ons skole, selfs aan ons universiteite, so drasties afgeskaal is. Al minder Afrikaanse mense is in staat om oorspronklike digkuns in sulke tale te lees.

Wat my by ’n ander vraagstuk bring. Hoe lank gaan Afrikaanse vertalings van gehalte, direk uit die oorspronklike tale, nog moontlik wees as die waarde van vreemdetaalonderrig so onderskat word soos die onderwyspaktyk in Suid-Afrika toenemend laat blyk?

’n Waarheid skuil in wat na ’n teenstrydigheid lyk, naamlik dat jou en jou taalgenote se kennis van soveel vreemde tale as moontlik jou miskien juis die hartlikste in jou moedertaal kan laat tuisvoel. Want dan kan leestogte in én vertalings uit daardie tale, naas oorspronklike skeppinge in jou eie taal, die kultuurruimte waarin jy jou bevind groot genoeg hou om in te (wil) bly woon.

Ten slotte oor ’n klippie in my vertaalskoen: Ek vind dit onaanvaarbaar dat literêre tekste soms lustig vertaal word uit ánder tale as die oorspronklike waarin dit geskryf is. Met ander woorde: dat vertalings gemaak word (uitsluitlik) aan die hand van ander vertalings van die brontekste.

Die Italianers het nie verniet ’n gesegde wat lui dat ’n vertaler ’n verraaier is nie. Elke vertaling verteenwoordig in wese ’n interpretasie, ’n verwringing van die bronteks. En om ’n interpretasie van ’n interpretasie te maak laat jou al verder van die oorspronklike beland. Dis soos om te soen deur sluier op sluier.

En die verwringing kan so erg word dat dit ’n soen op die agterwêreld meebring, pleks van op die mond.

Dis in elk geval hoe ek sou gevoel het as ek Jacques Brel se “Le moribond” (= Die sterwende) aan die hand van die bekende Engelse vertaling, “Seasons in the sun”, moes omgesit het in Afrikaans. Hoewel ek skaars ’n krieseltjie Frans ken, het ek in 2005 ’n (steeds voortgaande) Brel-vertaalprojek aangepak in vennootskap met Naòmi Morgan, professor in Frans aan die Vrystaatse Universiteit waar ek werk, en ’n Brel-kenner. (Sy is besig om ’n biografie oor Brel in Afrikaans te skryf.)

Eers toe ons aan “Le moribond” gewerk het, het ek besef hoe ver die Engelse vertaling die pot mis sit. Onthou julle die refrein in Engels?

We had joy

we had fun

we had seasons in the sun

but the wine

and the song

and the seasons have all gone.

Naòmi se letterlike vertaling van die oorspronklike Frans lui soos volg:

Ek wil hê mense moet lag

Ek wil hê mense moet dans

Ek wil hê mense moet dit gate uit geniet

Ek wil hê mense moet lag

Ek wil hê mense moet dans

Die dag wanneer hulle my die gat in sit (= begrawe).

Totaal verskillende betekenisimplikasies, in totaal verskillende toonaarde.

Ons vertaling van die refrein klink uiteindelik só:

Jul moet lag

Jul moet dans

Hou ’n opskop steek ’n dop

Jul moet lag

Jul moet dans

As jul my die gat in stop.

Vertalers mag in wese verraaiers van die oorspronklike werke wees, maar hoogverraad teen hulle eie beroep en die aansien daarvan moet hulle nie pleeg nie. Anders kan uitgewers en lesers hulle gerus lag-lag “die gat in stop”.