Die jaar toe pa … deur Hannes Visser. (Naledi, ISBN 978-1-928426-07-3)
Resensent: Amanda Lourens
Hannes Visser, van wie ses gedigte in Nuwe Stemme 6 verskyn het, se solodebuut met die ongewone (en prikkelende) titel Die jaar toe pa … is een van daardie bundels wat jou ineens laat regop sit daar waar jy jou ook al ingerig het vir ʼn lui aand van poësie lees.
Visser neem die leser in 61 gedateerde gedigte terug na die jaar 1967, waar die 10-jarige verteller die leser intrek in ʼn wêreld wat vir sommiges heeltemal vreemd mag wees, en vir ander ʼn eggo uit ʼn eie kindertyd lank gelede in ʼn andersoortige domein is.
Deur die oë van die kind-verteller word jy geneem na ʼn beskeie myndorp in 1967, waar ʼn aantal ingrypende gebeure hulle deur die loop van die jaar afspeel. Die sentrale rol van die vaderfiguur blyk reeds uit die titel, en suggereer dat die vader se optrede en sienswyses, maar veral sy dood, daarvoor sou sorg dat hierdie jaar ʼn vaste baken in die verteller se psige word.
Die insetgedig (“Donderdag 5 Januarie 1967”) vertel hoe die pa vroeg in die jaar ʼn “for sale”-bordjie voor die gesinshuis inslaan, en verklaar dat hy van voorneme is om “ʼn plaas met perde” te koop. Die moeder wys hom egter op die klasse-afgrond wat tussen hom en sy droom staan: “welders op die myn / koop nie plase en perde nie”, waarop die plaaslike dokter en dominee ingeroep word om die pa te kalmeer en op mediese en geestelike vlak sy suikersiekte en dranksugtigheid te probeer besweer.
In eenvoudige en gestroopte verse, maar wat nietemin van groot woordvaardigheid én ʼn besonder skerp waarnemingsvermoë getuig, verneem die leser van die verdere verloop in en rondom die gesin. Deurgaans word materiaal uit die konteks van die sestigerjare in die verse geïntegreer, en die onreg van apartheid word skrynend konkreet aangebied vanuit die kind se naïef eerlike oogpunt in “Saterdag 7 Oktober”:
die polisie was laasnag
agter in ons jaart en
violet skreeu miesies help
.
maar die polisie het klaar
haar man wat kom kuier het
uit haar kaia gesleep en
geskop en agterin gelaai
.
ma het probeer om te keer
en die polisie het haar gestamp
.
toe kom oom tiny
van bo in die straat
om met ma te praat
jy weet mos die meid
moet alleen in die kaia bly
Ander sleutelgebeure van die betrokke jaar – internasionaal en nasionaal – word ook versmatig verwerk, maar op ʼn wyse wat ook veel oor die dorp se inwoners verklap. Die vader en ʼn dorpstante se reaksie op die Apollo 1-ramp – soos verhaal deur die neutrale kind-verteller – wys byvoorbeeld op eersgenoemde se aard as ʼn kleindorpse visioenêr, terwyl laasgenoemde se bekrompenheid duidelik blyk:
drie mans is dood in amerika
wat met ’n vuurpyl tot by
die maan wou vlieg
dit was op die draadloos
.
pa sê hulle het verbrand
nog voor hulle kon vlieg
maar eendag gaan mense
nog op die maan kan land
.
dit was die here se wil
sê antie hester want dis
die here se maan en
niemand mag op sy
maan gaan land nie
(“Maandag 30 Januarie”)
Ook die eerste hartoorplanting word skepties en haas bygelowig deur die dorpenaars bejeën in “Woensdag 6 Desember”:
oom theuns van die kerk
loop van huis tot huis
en bid en lees uit genesis
.
hy sê chris barnard
dink hy is die here
hy het ’n vrou se
hart in ’n man geplant
.
en dit op die heilige
sabbatsdag maar
almal weet die
skepper slaap nie
Die moord op Verwoerd word in “Woensdag 6 September” vanuit ʼn werkersklas-oogpunt beskou (teenoor die welbekende middelklasnarratief oor die dag as een van nasionale rou):
vandag was skool kort
almal was in die saal en
meneer oosthuizen het
gesê dis ’n jaar na
verwoerd se dood
met ’n mes van
’n kommunis
[…]
toe het ons huis toe
gegaan en ma sê
dis sommer stront
wat maak kinders
alleen by die huis
as mens moet werk
Tog is die bundel ook ʼn Bildungsroman in versvorm, met die jong seun wat seksualiteit begin ontdek en met sigarette eksperimenteer, maar ook sy pa verloor wanneer dié onverwags op 42-jarige ouderdom sterf. In die tyd hierna raak hy die onbegrypende waarnemer van sy ma wat nuwe verhoudings aanknoop en ook weer trou, maar tog begin hy algaande ontdek dat die grootmenswêreld nie sonder bedrog is nie, soos in “Sondag 27 Augustus”:
die man met die cortina het ’n vrou
en twee kinders
ek het hulle gesien op die swing
in die park oorkant sy huis
toe ek met my fiets gaan
kyk het waar hy bly
.
hy het gesê hy het ’n groot
huis en ’n swembad en ek
moet eendag kom swem
maar die huis is klein
en sonder ’n jaart
hy het uitgekom en die
kinders ingejaag en
my weggejaag
Uiteindelik word sy breuk met die vormgodsdiens van die dorpskerk uitgebeeld in “Sondag 3 September”, wanneer hy in ʼn familielid se slegpassende klere kerk toe gestuur word met twintig sent, maar wat hy besluit om eerder aan “ʼn coke en vyf toffies en twee / games pinball by costa se kafee” te bestee.
Die wêreld wat geteken word, is een van armoede, gebrek en maatskaplike probleme, maar ook een wat toegelaat het dat ʼn sensitiewe gemoed uit hierdie dikwels traumatiserende omstandighede ontwikkel. In die slotgedig, met die datum nou 17 November 2018, is die volwasse verteller uiteindelik aan die woord, nadat hy tydens die lees van Ena Jansen se Soos familie: Stedelike huiswerkers in Suid-Afrikaanse tekste (2016) diep geraak is deur die verontmenslikende omstandighede waarin die gesin se huiswerker haar bevind het, en hy besef dat sy, soos hy en sy gesin, ʼn slagoffer van ʼn klassestelsel was, maar dat sy daarnaas óók die wreedheid van die rassestelsel moes deurmaak:
violet ná vyftig jaar ontdek ek jou
tussen die blaaie van ’n boek oor
mense soos familie mense soos jy
wat gewerk het vir mense soos ons
.
in die stories oor kopdoekvrouens
agter besems en stofsuiers in huise
en agter stootwaentjies in strate
sien ek jou en begin ek onthou
.
ek onthou my wegkruip onder
jou kaiabed op bakstene as pa se
studebaker die driveway instorm
en sy kop en sy hande uithaak op ma
.
ek onthou hoe jy my engels leer
uit fotostories in drum agter in
die jaart met esther se kleintjie
in ’n bont kombers op jou rug
.
maar wat ek nie kan onthou nie
(want niemand het jou ooit gevra nie)
wat was jou van en het jy ooit verjaar?
want vir ons was jy net die ousie van
dobsonville in ’n kaia agter in die jaart
violet ek sou graag op ’n beter plek
waar almal dalk vir almal verstaan
vir jou wou vra wat was jou van
maar veral sou ek jammer wou sê
Hierdie kort resensie en die enkele aangehaalde verse laat nie reg geskied aan die rykheid gesetel in die bedrieglike eenvoud van Visser se bundel nie. Diegene wat hierdie bundel misloop, ontneem hulle van ʼn onthutsende maar ook diep verrykende reis na die Afrikaanse werkersklaswêreld van die sestigerjare.