Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

“In the presence of death poets speak with particular urgency. Our own impending deaths or those of others generate a language of mystery while the things of the world, in their poignant ordinariness, call us back to life and the known.” So skryf Ingrid de Kok in Daily Maverick van 29 Junie 2020 in haar rubriek Unlocked: Poems for Critical Times (Series Two, Part Eight). In hierdie rubriek (een van verskeie wat tydens die Inperkingstyd verskyn het) bespreek sy enkele Breyten Breytenbach-gedigte, onder andere “It is called grieving for the present” uit die bundel op weg na kû (Human and Rousseau, 2019):

 

nou weet jy wat dit is

om dood te gaan:

dat alles en almal en dit en dié

hier vir wie jy lief was

sonder om daarvan bewus te wees

moes sterwe terwyl jy nog leef

(Fragment)

 

Dit lyk inderdaad asof hierdie voorheen ongekende tye in baie opsigte lei tot ‘n herondersoek en herwaardering van dinge wat voorheen alledaags of vanselfsprekend was en ‘n fokus op ménse met wie ons ons lewens deel. In ‘n ander rubriek haal de Kok byvoorbeeld ‘n gedig van Patrick Cullinan aan:

 

To have love

To have love and then lose it:

the white hail in the orchard

lying with leaves it has stripped

and the storm moving away.

 

In hierdie gedig word die skok verwoord wat mense ondervind wat ‘n groot ramp oorleef het en daarvoor is die beeld van ‘n vernietigende haelstorm besonder gepas. Dit sou die moeite loon om ook die ander rubrieke van Ingrid de Kok uit dié tyd te lees waarin sy die problematiek van identiteitskepping in die vreemde tye waarin ons tans leef, ondersoek.

Fassinasie met, vrees vir en besinning oor die Virus kenmerk die Grendeltyd in baie opsigte, ook in die poësie. So sê die digter Cas Vos byvoorbeeld dat hy die gedig “Corona” ter elfder ure nog ingevoeg het in die bundel Beskut teen vrese wat ook in die Koronatyd by Naledi verskyn het, maar reeds voor die uitbreek van die virus finaal gekonseptualiseer was. In dié gedig word God as ‘n soort Grim Reaper uitgebeeld:

 

“Waar is God in dié doodsbleek dae? Kyrie eleison!”

Sonder visum is Hy Italië toe om haweloses

op te spoor.

 

 

Dit blyk uit verskeie gedigte wat tydens die Inperkingstyd ontstaan en iewers gepubliseer is, dat mense onder andere aan hulle geloof begin twyfel. Die boek Hooflyn wat ek onlangs ontvang het, is saamgestel deur Fanie Marais en deur Cordis Trust uitgegee. Dié boek bevat insigte wat die skrywer oor jare daagliks neergeskryf het, veral na aanleiding van sy dogter se dood in 1989. Dit is interessant dat die skrywer juis tydens die Grendeltyd besluit het om dié jare lange opgetekende gedagtes uit te gee. Soos in die bo-aangehaalde reëls van Cas Vos, kom vrae aan en oor God ook hier voor:

 

Ek het God gebid om antwoorde

In die plek meer vrae.

Hy het in die wind vertrek

en my met die leegheid

van ‘n studeerkamer gelaat.

 

en:

 

Jou God praat met jou

myne hoor my nie eens nie –

diskriminasie?

 

Desnieteenstaande is daar egter in dié boek heelwat meer bepeinsings oor die aard van liefde, vergifnis, dankbaarheid en hoop. Dit sien mens ook in talle ander publikasies en gedigte uit die Covid-19-tyd, naamlik dat basiese menslike waardes weer onder die vergrootglas kom en herwaardeer word. Baie mense wend hulle in dié tyd opnuut tot geloof in die Onsienlike. Op 20 Augustus publiseer Petro LM Gordon byvoorbeeld ‘n gedig in die Son met die volgende toewensing: “My hartsgebed is dat wanneer dit voel of alles vir jou te veel en te klein raak, jy iemand sal hê by wie jy swak kan wees. Bowenal onthou: Daar is altyd hoop.” Wat hier vir my interessant is, is dat gedigte oor die Koronavirus op allerlei forums (soos o.a. op Algoagemeenskapskerk) verskyn. ‘n Vinnige soektog het gewys dat talryke gedigte op Facebook verskyn, in hoofstroomkoerante, soos Media24 se koerante én in gemeenskapskoerante soos die Potchefstroom Herald. Ook vir kinders word op 17 Julie 2020 “oulike liedjies of gediggies om jou te help om jou kinders van COVID 19 te leer” op Media 24 geadverteer.

Dat die dodetal van Covid 19-slagoffers daagliks in die media uitbasuin word, het onteenseglik ‘n belangrike invloed op die tematiek van gedigte wat in dié tyd gepubliseer word. ‘n Mens vind genoeg getuienis daarvan op sosiale mediaplatforms. In ‘n bloemlesing, Sonstorie-digreis, wat tydens die Grendeltyd verskyn, kom dié gedig van Jopie Koen voor:

 

vyf verdiepings

 

was vyf verdiepings ver genoeg

op ‘n Sondagaand

in die eerste maand

vyf verdiepings op ‘n Sondagaand?

 

soos altyd was die stad vol liggies

maar dit was nie lig genoeg nie

en agter al die mure was bure

 

maar hulle was nie naby genoeg nie

 

Januarie was ‘n nat nat maand

en jou laaste gedig het juis van reën gepraat

 

maar ons het nie jou taal geken nie

dalk wou jy ons tóg iets vertel

van ‘n eensame woonstel

 

van vyf verdiepings

op ‘n Sondagaand

 

Hoewel dié gedig kennelik nie binne die Inperkingstyd geskryf is nie, is dit veelseggend dat dit tydens dié tyd in ‘n versamelbundel verskyn wat pyn, lyding, hoop, besinning en identiteitsondersoek as tema het. Dit is ook opmerklik hoe dié gedig die temas van depressie, eensaamheid en afsondering ten spyte van bure of vriende met wie egter geen kontak moontlik is nie, verwoord – ‘n tema wat telkens sentraal staan in die wêreld van Covid-19. Dit is opmerklik dat selfondersoek in dié tye aan die orde van die dag is – so asof mense verwag om te sterf en hul lewens in oënskou neem ten einde onreg reg te stel of vergifnis aan te bied. Van Marie Bredenkamp verskyn in dieselfde bundel die gedig “’n mens moet” met die slotstrofe:

 

‘n mens moet eenkeer

op jou knieë kan gaan

en onbeskroomd

in skamelwoorde stil verklaar

dat jy verkeerd was

sodat jy éénkeer

kan vergifnis vra.

 

Hoewel verlies, pyn en nood van mense wat geliefdes aan die virus afgestaan het, die media oorheers, is dit treffend hoeveel gedigte van hoop en troos in dié tyd verskyn:

 

Te laat

Ek wou nog vir jou sê

hoe die dag in verf

gaan lê,

maar toe is dit al nag.

Ek wou nog vir jou sê

hoe ek seerkry

van allenig lê,

maar toe is dit al dag.

(Beaudhien Mozart – In: Sonstorie-digreis)

 

Hierdie gedig roep natuurlik onmiddellik die AVBOB-poësieprojek, I wish I’d said … op, met die programreeks Ek wou nog sê … wat weer vanaf 14 Desember 2020 om 19:30 op VIA, DStv-kanaal 147 aangebied word (https://versindaba.co.za/2020/11/26/ode-aan-n-lewende-monument-vir-meertalige-poesie/). Hoewel die AVBOB-kompetisie niks met Covid-19 te make het nie, sluit dit tematies aan by gedigte wat in die Tyd van die Virus verskyn, in dié sin dat dit pyn en verlies, maar ook liefde, troos, hoop en lewe as tema het. Die volledige versameling wat tans 13 686 gedigte in al die amptelike tale bevat, kan besoek word by https://www.avbobpoetry.co.za/Poem/ViewAll

Om op te som: ‘n Mens kan nie ‘n tydvak waarin jy tans lewe, volledig beoordeel nie. Dit sal later gedoen word wanneer skrywers meer afstand gekry en insig verwerf het. Nóú kan ons sekere fasette en kenmerke probeer beskryf, wat beslis later, wanneer die Tyd van die Virus beskryf en beoordeel word, insiggewend (en dalk ironies) sal wees. Ek wil ten slotte ‘n gedig van Ronel de Goede aanhaal wat onlangs op Versindaba verskyn het en wat, myns insiens, ‘n akkurate beeld verskaf van dit wat ons tans sien en beleef, naamlik dat skrywers konsentreer op die alledaagse, dit wat ons van die lewe gewoond was en wat gaan verander of reeds verander het, dat mense bestek opneem van hulle lewe en die dood as deel daarvan aanvaar – en dat medemenslikheid opnuut belig word:

 

Ballade van die honderd dae

’n Wintervers

Die branders suis, die dae sleep.

Ek sit aan tafel en lees koerant:

“Syfers styg”. “In virus se greep”.

Wat gaan word van die siekes in ons land?

Hul “spartel om asem” en “verdrink” op ’n streep.

’n Malariapil maak mens glo “bestand”.

Kom ons drink maar ’n glas op die valreep!

Wat gaan word van die virus in ons land?

 

Die wêreld verstom: “Ekonomie in sy maai”.

“Miljoene ly honger”. “Gebrek aan kontant”.

Die radio rep: “Kospakkies geskaai”.

Wat gaan word van die armes in ons land?

“Miljarde vir noodhulp”. “Vingers in die laai”.

“Werkloosheid neem toe”. “Dromkrappers astrant”.

’n Stad onder beleg – boekaniers in Valsbaai!

Wat gaan word van die kapers in ons land?

 

Die skedelvlag die waai: “Baba verkrag”.

“Boer vermoor”. Selfone gons: “Iemand

wat ons ken”. “Rowers skiet geldwag”.

Wat gaan word van die mense in ons land?

“Bejaardes gemartel”. “Seuntjie val in skag”.

“Vrou gesteek”. En so gaan dit voort, want

dis ’n gekkeskip – sonder kwarantynvlag!

Wat gaan word van die moordplaag in ons land?

 

L’Envoi

 

Hoe kan ’n mens dit alles verklank?

Wat gaan word van die siekes van ons land?

Ek sit aan tafel en lees koerant –

vol selfverwyt; een voet op die loopplank.

Wat gaan word van die armes van ons land?

Wat gaan word van die ménse van ons land?

 

Bronnelys:

De Goede, Ronel. 2020. allade van die honderd dae. Versindaba. https://versindaba.co.za/2020/10/21/ronel-de-goede-ballade-van-die-honderd-dae/

De Kok, Ingrid. Unlocked: Poems for Critical Times (Series Two, Part Eight).  https://www.dailymaverick.co.za/article/2020-04-27-unlocked-poems-for-critical-times-part-eight/

De Kok, Ingrid. 2020. Unlocked: Poems for Critical Times (Series Two, Part Eight).

https://www.dailymaverick.co.za/article/2020-06-29-unlocked-poems-for-critical-times-series-two-part-eight/

Gordon, Petro LM. 2020. https://www.son.co.za/Blog-Jou-Ore/Kykie-Hoorie/hoop-te-midde-van-covid-19-20200827

Marais, Fanie. 2020. Hooflyn. Pretoria: Cordis Trust.

Marais, Fanie (Red.) 2020. Sonstrorie-digreis. Pretoria: Cordis Trust.

Media 24. 2020. https://www.netwerk24.com/Vermaak/Boeke/uitenhage-digter-skryf-oor-pandemie-20200716

Vos, Cas. 2020. Beskut teen vrese. Pretoria: Naledi.

 

Op 27 Mei 2020 ontvang ek ‘n getekende kopie van Gisela Ullyatt se Die waarheid oor duiwe (Protea Boekhuis, 2020). Voorin skryf die digter: “Vir Alwyn. Mag jou eie duiwe losgelaat word een van die dae. Mag ‘n paar gedigte tot jou spreek in hierdie bundel. Duif-groete Gisela”. Dit laat my dink: as gedigte dan met duiwe wat losgelaat vergelyk kan word, is ‘n digbundel seker soos die lugruim wat die voëls in hul vlug huisves. Dié gedagte laat dink my aan Roland Barthes se stelling in S/Z (1974):

The text, in its mass, is comparable to a sky, at once flat and smooth, deep, without edges and without landmarks; like the soothsayer drawing on it with the tip of his staff an imaginary rectangle wherein to consult, according to certain principles, the flight of birds, the commentator traces through the text certain zones of reading, in order to observe therein the migration of meanings, the outcropping of codes, the passage of citations (Barthes, 1974:14).

Die gedigte in die bundel is egter nie soseer van die lugruim nie, maar eerder van ons gebondenheid aan die aarde. Die waarheid oor duiwe word op fenomenologiese wyse benader, wat die menslike belewing van dinge liggaamlik verken.

In die openingsgedig, getiteld “die waarheid oor duiwe” (8) word die waarheid oor duiwe onthul deur ‘n agtjarige kind wat binnein ‘n duiwehok klim om te gaan sien wat daar die hok aangaan:

die waarheid oor duiwe

daar trek die bure in my agtste jaar
na ‘n swanky suburb anderkant
brandkopbrug en los hul duiwehok
by die kweperbome in ons agterjaart

die hok my ogiesdraadkasteel
die lemoenduiwe royalty

eers hou ek hulle dop
deur skrefies en gaatjies beloer ek
gesnaweldes later klim ek versigtig in
sit op flertse duiwemis bestudeer die saad
in die hoop dat hulle uit my hand sal vreet

ek betas flets eiertjies
knus in houtkasnessies
hulle laat my gloei

ek aanskou die fights die jagsheid
die ongenaakbare fladdering

die swanky bure het ná ‘n ruk
hul not-so-swanky hok kom terugvat
en net ‘n leë vierkant
op die vergeelde gras gelos

Uit die blik van die kind word die “ogiesdraadkasteel” as ‘n toweragtige wêreld onthul soos “lemoenduiwe” deur die “gaatjies beloer” word. Dan klim die kind in die duiwehok en “sit op flerste duiwemis” en “betas flets eiertjies / knus in houtkasnessies”. (Hoe mooi die beskrywing van die belewing: “hulle laat my gloei”!)

Met die adjektief, “ongenaakbare”, word die “fladdering” van die duiwe nader gekwalifiseer, wat met “fights” en “jagsheid” gepaardgaan. Die gedig laat blyk dat die waarheid oor duiwe ‘n veelkantige ding is en nie slegs op een manier beskou kan word nie.

Een van die betekenisse van die woord “ongenaakbaar”, soos opgeteken in die WAT, is dit “wat min menslikheid of genade betoon of waaraan nie ontsnap kan word nie”. In die gedig sinspeel die “ongenaakbare fladdering” op weerloosheid wat op verskillende maniere in die bundel uitgewerk word. (Luister na Tinarie van Wyk Loots se voorlesing op RSG se potsending wat hierdie broosheid op ‘n pragtige wyse vertolk.)

Vergelyk ook die uitbeelding van ‘n sterwende man in die gedig “in die tyd van kiewiete” (bl. 14-15), opgedra aan Louis B. Hierin word die “borskas” van die sterwende  met dié van ‘n “kwarteltjie” vergelyk word:

jou vrou probeer jou voer met piesangbrood
maar jou borskas is ‘n kwarteltjie
jou longe ingesonke mynskagte
waarin suurwater drup
jy kyk hoe die kanarie
in sy kou versmoor

Omgewingsbeelde word gebruik om die “longe” van die sterwende as “ingesonke mynskagte” uit te beeld. Ons herken ons eie weerloosheid aan die omgewing waarbinne ons leef.

‘n Gedig opgedra aan Wilhelm Knobel, getiteld “wanneer verse begin droom” (bl. 70) ontvang spesiale vermelding vir Versindaba se lykdig-kompetisie in 2014. Met verwysing na die lewe van Wilhelm Knobel, word in die tweede en derde strofes gewys op die verhoudings van Knobel met sy ouers. Vergelyk strofe drie wat heenwys na Knobel se verhouding met sy vader:

jou vader is ‘n toegerankte
brandpad nooit oopgeskraap nie
elke woord ‘n pendoring jou brein
skarrel soos die vlakhase en tarentale
wat hy stelselmatig afmaai hy stroop jou
koringlande tot slegs
vergeelde stoppels oorbly

Ullyatt kry dit reg om iets omtrent die wesensaard van vaderfiguur vas te vang deur ‘n omgewingsbeeld van onbegaanbaarheid aan die vader toe te dig.

Afdeling twee, ‘n hoogtepunt van die bundel, dui op die wyse waarop die menslike liggaam uitgelewer is aan mediese sorg. Dié strekking hiervan herinner onder andere aan Marlene van Niekerk en Adriaan van Zyl se roman Memorandum: ‘n verhaal met skilderye (2006) en Michel Faber se Undying. A love story (2016).

In die gedig “pâte de fois gras” (26) word die ek-figuur se liggaam met dié van ‘n “galdik gans” vergelyk:

pâte de fois gras

vir tien jaar al voer jy
my vet met pil-orgies
pomp jy my
lewer op tot galdik gans

soggens druk ek
kapsule na kapsule
uit kliniese stulpverpakkings
aropax effexor wellbutrin

geel ligte begin
in my spieëls kaats
ek rys tot ‘n sjiffonkoek
waaruit meelstof sif

in jou kliniese toetskombuis
word ek slow food
jy lig die kastroldeksel op
roer my grysstof om

jy glip jou shiraz uit jou wynrak
jou noritake onbevlek
jou salotte afgesweet
die kaviaar glinster

stetoskopies luister jy
met jou koue pote oor my
smeer my dun vreet my op
met kraakbeskuitjies

vir my volgende afspraak
lui die voorskrif: 1 x lewer in netvet

Dit is nie maklik om oor die bundel te skryf nie.

Ek dink weer aan die metafoor van die duiwe as gedigte wat losgelaat word en aan Barthes se metafoor oor die teks wat soos ‘n vierkant in die lug is waarbinne die wiggelaar die vlug van voëls probeer peil.

Alhoewel Ullyatt se verse nie die waarheid van duiwe noodwendig as iets “moois” uitbeeld nie, is daar skoonheid te vind in die feit dat die verse uiteindelik bo die sinnelike uitreik, wat die grense van die ervaring oorskry.

In “nawoord” (83) sluit sy af:

nawoord

(met ‘n naaldwerkskêr het ek
al daardie duifeiertjies
oopgeknip ‘n paar duiwe
laat uitvlie per ongeluk
ek en die kweperbome
het gekonsulteer getreur
maar van my duiwehok kon
ek myself nimmer losflenter)

Bronne geraadpleeg 

Barthes, Roland. 1974 [1970]. SZ. Vertaal deur Richard Miller. Oxford: Blackwell.

Faber, Michel. 2016. Undying. A love story. Edinburgh: Canongate.

Van Niekerk, Marlene en Van Zyl, Adriaan. 2006. Memorandum: ‘n verhaal met skilderye. Pretoria: Human & Rousseau.

 

 

 

Ek het eintlik hierdie die onderhoud met Lynthia Julius bedoel vir vrouemaand, wat pas verby is, hoewel ek dink mens behoort nou al ‘n vrouedekade uit te roep, as mens na die nuushooftrekke kyk. Ongelukkig het Lynthia-hulle toe ‘n dood in die familie gehad wat ons tydsberekening so ‘n bietjie omver gewerp het. Nou het daar egter weer ‘n nuwe krisis opgeduik wat inspeel op die titel van Lynthia se bundel – die hare-kwessie en al die pyn en woede wat deur ‘n enkele advertensie aangerig is.

Die bundel “Uit die kroes” bly ‘n goeie aanknopingspunt vir ‘n gesprek oor vorue, vroueregte, vroue-onderdrukking en vrouemaand in Suid-Afrika. Ek het heerlik gelees aan Lynthia se eerlike antwoorde op my vrae. Dankie Lynthia, dat jy ten spyte van lewenskrisisse met my gepraat het.

 

Marlies Taljard: Daar is twee belangrike gedigte in “Uit die kroes” wat verwys na herkoms. In “Ontheemding” (p.41) skryf jy:

as ek in Springbok kom is ek te stad

in Kimberley te Nama

En in “Die intellektualisme van goed” (p.54-55) staan:

Ek wou hardloop

die Noord-Kaap al in

verby Griekwastad, Groblershoop, Upington, Keimoes,

Kakamas, Pofadder, Aggeneys

ek wou hardloop en hardloop tot in Mamma se huis (…)

 

Vertel tog seblief vir ons iets oor jou grootwordjare, jou grootwordplekke en die wyse waarop dit jou lewensiening en natuurlik jou digkuns beïnvloed.

Lynthia Julius: Ek is gebore in Springbok en het grootgeword in Kimberley. Maar my hart bly altyd in Namakwaland. Ek het nie aangepas in Kimberley alhoewel ek al die jare hier gebly het. Toe ek klein was het ek elke keer as ons uit Springbok ry heel pad Kimberley toe gehuil. My ma-hulle het dit altyd die ‘Tranedal’ genoem. My leefwêreld is onlosmaaklik deel van my gedigte. Die skoonheid van die Noord-Kaap, die mense. Ek sou nie kon skryf soos ek skryf as ek nie ’n Noord-Kapenaar was nie.

 

MT: Lynthia, wanneer jy skryf oor die vrou Sara (p.7), oor Aurora (p.11), Amria van Bengale (p.12), “die meid wat haar wangedra het” (p.13) en al die baie ander vrouekarakters in die bundel, hoeveel daarvan is (verkapte) outobiografie? Sou jy die bundel “Uit die kroes” as (outo)biografies beskou, of as verwysend na die vrou as sodanig – die argetipiese vrou … of dalk die vrou in Afrika? Is daar ‘n verskil tussen al dié vroue?

LJ: Dis nie vir my outobiografies nie. Die gedigte is hulleself. Na ek dit geskryf het het hulle nie meer aan my behoort nie. Elkeen het aan die vrou behoort oor wie ek geskryf het. Dit was nie my storie nie, dit was hulle s’n. Die karakters is gekies oor hulle ander vroue en hul rol verteenwoordig. Die vrou van Afrika, die vrou wat ‘other’ is. Hulle is hulle eie agente van die wêreld. Ek is aangetrokke tot karakters van my eie kultuur en grootword, maar ek wil nie hulle stories net myne maak en hulle as myne eis nie. Ek wil plek los vir die leser om te vereenselwig met die verskillende vrouens.

 

MT: In die titel, “Uit die kroes” resoneer die uitdrukking “deur die smeltkroes gaan” duidelik saam. Volgens die primêre bronne oor liminaliteit (soos Van Gennep, Turner en Eliade) is pyn en verwonding een van die belangrikste aspekte van die liminale toestand (soos dit byvoorbeeld in inisiasierites voorkom) ten einde ‘n nuwe identiteit te konstrueer. Daar is talryke gedigte in jou bundel wat oor fisieke sowel as geestelike pyn handel. Is dit ‘n pyn wat uiteindelik tot ‘n soort bevryding kan lei, of is dit tevergeefse pyn? Is dit pyn waaruit daar uiteindelik nuwe identiteit kan groei, en sou dit kon lei tot bevryding van die ou, gestigmatiseerde identiteit wat deurgaans uit die gedigte haar stem laat opklink? Sou ‘n mens jou bundel as ‘n metafoor vir inisiasie kon beskou?

LJ: Ek glo nie pyn kan tevergeefs wees nie. Dit is soos Eugene Marais gesê het; ‘Alle bewussyn is pyn.’ Dis vir my hartseer dat dit so moet wees en voel soms onregverdig, maar die mens is mos, maar ’n gekompliseerde ding. Die loutering is ’n seer proses, maar hoe sal jy maak? Dit aanvaar en aangaan. My bundel kan as ’n metafoor vir inisiasie beskou word. Ek dink nou aan Totius se ‘O, die pyn gedagte.’ Dat so ’n goeie gedig uit soveel pyn moet kom.

 

MT: Daar is verskeie gedigte in jou bundel wat my letterlik na my asem laat snak het. Met verwysing na enkelgedigte, wat is volgens jou mening die grootste onreg wat teenoor vroue gepleeg word, in Suid-Afrika én elders?

LJ: Die feit dat mans hulle baas gehou het oor vrouens en hulle stem van hulle af geneem het. Daar’s baie goed wat ek in die lewe nog sal oor kom, maar ’n man sal my nie besit nie. Die vrouens voor my tyd het te hard geveg daarvoor. Om te kan besluit en nooit daarvoor verskoning te vra nie is vir my kardinaal. Dat hulle mans se besitting gemaak was is vir my die grootste onreg wat teenoor vroue gepleeg was en nog steeds in sommige plekke plaasvind. Daai goed speel nie op my tv nie.

 

MT: Die voor-die-hand-liggende betekenis van “kroes” slaan op hare, soos in die slotgedig (p.82-83):

 

ek was te kroes om ‘n Kimberley Coloured te wees

te glad om opreg Khoi te wees

te gemeng om wit te wees

ek het uit die as opgestaan met my kroes hare, Mamma

sukkel-sukkel die krulnukke in my hare uitgekam

en met die loskomsels op die kam besef:

fok glad wees (…)

 

Kan jy, met verwysing na die bundel “Uit die kroes” vir ons as lesers die dilemma skets wat die tema van die bundel vorm, maar ook hoe (dele van) die dilemma op alle vroue van toepassing is. Indien jy ons Suid-Afrikaanse samelewing kon nuut maak, hoe sou jy dit doen? Verwys gerus terug na die gedigte in die bundel.

LJ: Vrouens is al die jare voorgesê hoe hulle moet lyk en hoe hulle moet wees. Vir my is die ergste dat vrouens ander vrouens verdruk het met die ideologieë van mans oor vrouens. Ek het laas ’n aanhaling gelees wat my geruk het. Dit lui; ‘We teach our sweet little girls to be liars and fakers from a young age: No, I’m not hungry. Wow, that feels great. No, I don’t blame you. Yes, I love you. No, I’m fine.’  Indien ek dit nuut kon maak sou ek vrouens leer om nie vir ’n man te skrik nie. Om luidkeels te praat oor wat haar nie lekker sit nie, oor wat haar ongemaklik maak. Ek sou vrouens leer om hulle waarheid te sê en nie eenmaal verskoning te vra daaroor nie. Om nie hulleself aan die brand te steek om enigeen warm te hou nie. ’n Gedig wat hieroor praat is, Die vrouens in my familie; Die vrouens in my familie het hulle stemme ingeboet vir hulle mans s’n.

 

 

 

I wish I’d said…SO1E09

 

Dit is die nostalgie van stofstrate, donkiekarretjies en rieldanse. Die Noord-Kaap; die leefwêreld van Lynthia Julius.

“Ek is 25 jaar oud en ’n digter,” sê sy pront. Met die eerste ontmoeting danksy AVBOB se gewilde poësieprogram besef ek dadelik: hiér is ’n baie sensitiewe digter. Mens wil haar vasdruk, haar beskerm teen die aanslae van die lewe. Maar Lynthia het in haar jong lewe reeds haar kwota pyn en swaarkry leer ken. Eers was dit die ontwrigting toe hul gesin moes wegtrek van haar geliefde Springbok na ’n klein dorpie, Ritchie, 40 km suid van Kimberley. En dan was daar die selfdood van ’n vriendin; die diagnose van ’n stoornis by Lynthia waarmee sy moes leer saamleef…en ’n selfdoodpoging van haar moeder. “Ek was kaal in my kuns, ek was naak en eerlik,” vertel sy van haar AVBOB wengedig (2017). Lynthia het ontdek dat sy haar verdriet kon myn tot poësie.

 

Vir Al Jarreau

 

Allerliefste, ek stuur vir jou

’n please call me

want niemand sal ’n student wat broke is

blameer nie

 

my ma het selfmoord try pleeg

en ’n houer pille geword

nou maak die nikotien nie die duiwels stil nie

en wyn bring nie waarheid nader nie

 

en as jy bel stuur tog jou hande

en as jy kom bring tog jou hitte

nie jou mond nie

ek weet jou mond word stom oor goed wat breek is

bring jou arm en ’n been

jou bene dra my as my oë glas is

 

bel tog

kom tog

 

ek weet nie

ek weet nie

of sy orrait gaan wees nie

ooit weer godin sal wees nie

ek is bang.

ek is bang sy dood

ek is bang sy lewe en sy’s dood

 

bel tog

kom tog

ek het nie airtime nie.

 

“Ek het altyd soos ’n buitestaander gevoel,” vervolg sy. “Ek het gevoel ek is anders as ander mense.” Dit is hierdie einste buitestaanderskap wat bygedra het tot die vorming van Lynthia se digterskap – en die kuns om fyn waar te neem. Die aanpassing as student aan die Noordwes-Universiteit het egter sy eie uitdagings gebied en sy het terugverlang huis toe. Springbok toe. Áltyd Springbok. Na legendes soos Oom Piet wat kitaar speel en vals sing met sy wyn by sy linkertekkie en ’n daggastompie by sy regtertekkie terwyl die braaivleisvure brand.

“Ek was moeg van die intellektualisme van goed / moeg van Celan en moeg van Chopin / moeg van Foucault, Mbembe, Nagel, Chomsky/ ek was moeg van die intellektualisme van goed / ek wou hardloop / die Noord-Kaap al in verby Griekwastad, Groblershoop, Upington, Keimoes / Kakamas, Pofadder, Aggeneys / ek wou hardloop tot in Mamma se huis / tot in die buitetoilet (…)”

Die narratief van die AVBOB Poësieprojek is dat daar vertroosting, genesing en hoop volg na die dood, of ná ’n pynlike, simboliese aflegging van iets kosbaar vir die digter. Verlies. En dít is met Lynthia ook die geval. Sy het die genesende krag van die woord leer ken. Nou kan sy lag oor die gedigte wat sy ingestuur het vir die AVBOB Poësiekompetisie: “Jy kry “we come bearing good news”, óf “we have carefully considered your poem”, dan weet jy jou gedig is nie aanvaar nie! Ek het ’n klómp gedigte ingestuur.”

Na afloop van die I wish I’d said-program het my gedagtes bly terugdwaal na daardie fyn nuanses tussen woord en beeld wat vir kyker verborge bly. Ek wou meer oor Lynthia uitvind en het besluit om haar te kontak vir ’n gesprek.

NB:  Lynthia, 2020 is ’n bedrywige jaar vir jou as digter. Eers het jou debuutbundel, Uit die Kroes die lig gesien – baie geluk daarmee! – en toe verskyn jy as een van die gekose digters op I wish I’d said. Jy vertel in die program van die blootstelling wat jy geniet, maar ook van die dualisme dat jy eintlik vir jouself, en nie vir ’n gehoor wil skryf nie – maar in dieselfde asem noem jy dat jy besef jou stem móét gehoor word. Vertel asseblief meer.

LJ:  Ek sukkel om gewoond te raak aan die blootstelling. Die I wish I’d said-program is in 2018 geskiet en toe het ek nog nie ’n clue gehad oor wat nog gaan kom nie. Daar’s ’n liedjie, “Dear old Nicki”, van Nicki Minaj (wat ek baie lief voor is) waar sy met haarself praat. Sy sê vir haar ou self “I live the life now that we would day dream.” Ek sou graag as twaalfjarige Lynthia wou hoor dat my melancholie nie my skuld is nie, dat depressie soos enige ander siekte is en daar hulp is. As ek nou kan ’n depressiewe kind help sal dit mos baie selfsugtig wees om te swyg.

NB:  Jy verwys na ’n onstellende diagnose, ’n geestesstoornis, waarmee jy moet saamleef. As mens kyk na die biografiese geskiedenis van sommige skrywers, skilders en komponiste, dan blyk dit dat stoornisse soos byvoorbeeld depressie of bipolariteit ironies ook hulle “voordele” gehad het as dit kom by die skeppingsproses. Melancholie is onder meer die katalisator van skeppende idees, ensovoort. Wat is jou siening of belewenis hiervan?

LJ:  Melancholie is die katalisator. Ek stem met dit saam, maar ai, hoe onregverdig is dit dat dit die prys van kuns moet wees. Ek lees laas ’n aanhaling raak wat lui, “You write so beautifully – the inside of your mind must be a terrible place.” Dit het my hartseer gemaak oor dit so waar is. Ek praat nou die dag met my vriend Douglas Reid Skinner die storie van die kunste wat uit soveel seer uit kom. Hoe sal ons maak? Vat, maar jou goijna (puch) vat en baie water drink.

NB:  Jy noem dat jy spyt is dat jy nie volledig in Nama gedigte kan skryf nie, en die taal baie graag wil aanleer. As jy jou drome rakende die oordrag en uitbou van die taal vrye teuels kon gee, wat sou dit wees?  Wat se projekte? Vertel ons asseblief, sonder énige beletsel op jou drome.

LJ:  ’n Kunsskool. ’n Kunsskool in Namakwaland. Ons van die Noord-Kaap moet gedurig plekke soos Joburg of die Kaap toe gaan om diep in die kunste te gaan. Ons het nie eers ’n kunstefees nie en hier is soveel talent en ons het soveel om te bied.

NB:  I wish I’d said…SO1EO9 is ’n aangrypende program en dit vang die essensie van die digter, Lynthia Julius, treffend vas. Vertel ons van jou belewenis van die verfilming van die produksie. Enige hoogte- of laagtepunte?

LJ:  Dit was lank. Ons het die Vrydag en Saterdag geskiet. Justin Strydom, wat die onderhoud met my gevoer het, was fantasties. Hy’t my op my gemak laat voel en ek het dit baie geniet, maar hier namiddag toe skop die moeg in en ons moet nog skiet. Dit was uitdagend. Ek weet nie hoe akteurs dit uithou nie. Ek het nooit beplan om oor Ritchie te praat nie. Ek het dit nie eens as iets gesien wat ’n belangrike rol in my lewe gespeel het nie. Toe my ma begin praat van hoe ek ontwortel was (sy het nooit voorheen daaroor gepraat nie), het ek eenkant gesit en begin huil. Ek het eers met die verfilming rêrig besef wat die trek Ritchie toe aan my gedoen het. Ek het dit al die jare net uitgeblok en nie daaroor gepraat nie. Dit was ’n eye opener.

NB:  Temas wat sentraal staan in die werk van bruin digters, is die heling van (heterogene) identiteite. Waarom dink jy is poësie so kragtige medium in die uitdrukking en genesing van hierdie identiteite?

LJ:  Ek dink nie mens moet ’n sekere tema as sentraal sien bloot oor die groep digters dieselfde ras het nie. Ek het altyd gehoor daar word gepraat oor digters in Afrikaanse poësie, maar in dieselfde asem word daar gepraat van ‘bruin digters.’ Ek het ’n broertjie dood daaraan. Ek hoor al hoe meer en lees al hoe meer raak dat ek ’n jong bruin digter is, of ’n jong bruin stem is. Niemand plaas die term ‘wit’ voor digters wanneer daar oor digters van my ouderdom geskryf word wat nie bruin is nie. Ek is baie huiwerig om vrae te beantwoord waar daar van bruin skrywers gepraat word.

En die wenner is…

Die groot dag het uiteindelik aangebreek: Op 6 Augustus het AVBOB hulle poësiepryswenners vir 2020 is tydens ’n aanlyn galageleentheid bekend gemaak. Maretha Maartens het weggestap met die eerste prys, ’n bedrag ter waarde van R10 000 en ’n boekgeskenkbewys van R2 500. Tydens hierdie spoggeleentheid is die AVBOB Poësie-bloemlesing, volume 3, ook bekendgestel. Op ’n AVBOB Poësieblog word die belangrikheid van dié projek onderstreep: “Met die vierde kompetisie wat op 1 Augustus geloods is, sou ’n mens weliswaar kon redeneer dat die projek as ’n nasionale juweel beskou moet word – ’n kernbelangrike argief wat ons kultuur getrou boekstaaf, en ’n sosiale hulpbron wat mense in staat stel om hul emosies te verwoord en uitdrukking te gee aan hul waarhede op maniere wat nie in die gewone daaglikse handel en wandel moontlik is nie.”

Vir meer inligting besoek www.avbobpoetry.co.za

Verwysing:

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=3414610435269516&id=100001617786153

 

Volgens die filosoof Hans Blumenberg (1920–96)  het Johann Wolgang von Goethe, net bekend as Goethe (1749–1832), die groot Duitse skrywer, dit kort voor sy dood in 1832 betreur dat die denkkategorie van “politieke lot” die plek van die antieke Griekse denkkategorie van “die tragiese” ingeneem het.

Volgens Blumenberg het die ontkenning van die tragiese as kategorie van die denke die heerskappy van twee nuwe kategorieë in die hand gewerk: die delusie van  politieke vryheid en die noodlottigheid van menslike skuld.

Volgens hom speel Napoleon en Augustinus die belangrikste rolle in die “herinvulling”van die antieke kategorie van “die tragiese”. In ’n term van die eietyd sou mens bykans kon sê die katagorie van die “tragiese” was gekaap.

Napoleon se veel aangehaalde oproep aan die mensdom was: Politiek is jou lotsbestemming, mens!” Hy het dit in die gees van die Franse revolusie bedoel van “Maak jouself vry!” Ons weet egter wat Napoleon in effek gedoen het: Veel meer onvryheid as vryheid. Hy het die kategorie van die tragiese – waarmee Blumenberg verwys na die kragte waaroor die mens geen beheer het of selfs kan hê nie – vervang met die kategorie van “die politieke lot”, en self die slagoffer van die tragiese geword.

Napoleon dien as ’n voorbeeld van die mens se strewe om die onbeheerbare, wat dikwels onderwerping van die mens beteken, te onderwerp. Maar toe faal hy. Sy tragedie het later ook die tragedie van die Marxisme-Leninisme geword …

Die krag van die tragiese moet nie onderskat word nie. Veral nie wanneer die geskiedenis vertolk word nie.

Sedert die Christelike teoloog Augustinus die kategorie van die mens se vryheid van denke en keuse ingevoer het, volg “menslike skuld” onvermydelik as die verklaring vir alles wat verkeerd loop. Die tragiese – die geskiedenis as onbeheerbare meester wat menslike vryheid inperk en selfs uitwis – word insgelyks hierdeur na die kantlyn uitgeskuif.

Maar dit beteken nié die tragiese het opgehou gebeur nie. Dit, volgens Blumenberg, en ook volgens Goethe.

Die bevrydingsdenke van die 20ste eeu, met inbegrip die stryd teen kolonialisme en die verdrukkings oraloor, reëel sowel as gewaan, is juis gebou op dié twee “nuwe” kategorieë: politiek as lotsbestemming en menslike skuld.

As iets verkeerd loop, soos in lelik verkeerd, is iemand of iets by verstek skuldig. Want die mens is sedert Augustinus kwansuis vry om die regte besluit te kon geneem het.

Skuld is weliswaar nie ontersaaklik slegs omdat die tragiese ontken word nie.  Neem apartheid as voorbeeld. Was daar skuldiges? Wel, ja. Van hulle het in die tronk beland. Maar die meeste agente sowel as deelnemers is veel meer tragies as skuldig, as mens kyk na die kragte van daardie tye.

Dieselfde geld óók endemiese korrupsie en die vergrype die ANC. Want, glo dit of nie, die tragiese is hier ook weldeeglik aan die werk …  (Die mate waarin die tragiese in hierdie toedrag van sake ’n rol speel, is oop vir ontleding en is ’n onderwerp op sy eie. Ek praat nie van staatskaping nie, wat ’n onverdunde misdaad is.)

Skuld, aandadigheid, tragedie. In trappe van belangrikheid. Maar die grootste hiervan is die tragedie.

Het jy vandag al die gode gedenk? Ek weet, oom Wyk, ek weet: sonder ’n glasie wyn is dit moeilik …

Op ’n ligter maar steeds tersaaklike noot deel ek graag ’n gedig hieronder deur Miroslav Holub, uit Tsjeggies vertaal in Engels.

 

Napoleon

 

Children, when was

Napoleon Bonaparte born,

asks teacher.

 

A thousand years ago, the children say.

A hundred years ago, the children say.

Last year, the children say.

No one knows.

 

Children, what did

Napoleon Bonaparte do,

asks teacher.

 

Won a war, the children say.

Lost a war, the children say.

No one knows.

 

Our butcher had a dog

called Napoleon,

says Frantisek.

The butcher used to beat him and the dog died

of hunger

a year ago.

 

And all the children are now sorry

for Napoleon.

 

(Miroslav Holub)

 

 

 

 

A brother may not be a friend, but a friend will always be a brother. – Thomas Jefferson

 

Ek besoek sy laaste plasings. Dit is die Facebook-blad van die skrywer, Jaco Botha, wat in 2016 oorlede is. Ek bevind my in die digitale nalewe. Ek kyk na die flikkerende pikselbeelde, tot lewe gewek deur algoritmes en bloot ’n simulasie van dít wat was. Die bodemlose skerm is ’n heelal waarin alles beskryf, maar niks verstaan kan word nie. Met die koms van  inligtingstegnologie is alles nóg lewend, nóg dood.

Daar is diegene wat onkundig is oor Jaco se afsterwe: Hulle wens hom geluk met sy verjaardag. Hy word gemerk in Spotify-plasings, of vir ’n virtuele aansit by ’n gunsteling-restaurant. Die lewe gaan voort. Maar dis die laaste plasing – die een heel bo aan die Facebook-blad – wat my aandag trek: Tom Dreyer is with Jaco Botha and 6 others. I wish I’d said…SO1E05.

Daar is drie soorte dood, skryf David Eagleman in sy versameling essays oor die mitologisering van die nalewe. Die eerste dood is wanneer die liggaam, die menslike masjien, afskakel. Die tweede dood is wanneer daar afskeid geneem word van die liggaam, die teraardebestelling of die verassing. En die derde dood is daardie onbepaalde oomblik iewers in die toekoms wanneer jou naam vir die laaste maal genoem word.

Afrikaanse poësielesers was in beroering oor Tom Dreyer se AVBOB wengedig (2019), “Slaap jy solank, dan hou ek die fort.” Jaco, oftewel Tien, het een ’n noodlottige dag in Oktober 2016 sy eie lewe geneem. Sy bynaam was Tien, omdat hy met net tien persent sig gebore is maar ten spyte van sy swaksiendheid ’n vervulde lewe gelei het. Nee, die derde dood het nooit vir Jaco aangebreek nie. Hy is verewig in Tom se elegiese vers. Anders gestel: Tom en Jaco sal altyd sinoniem wees met dié AVBOB wengedig. Want ’n digter, die magiër van ouds het die gawe om hulle geliefdes wat hul voorgegaan het, se lewe en nalatenskap lewend te hou.

In die negentigerjare het my paaie ook die van Tom en Jaco s’n gekruis. Jaco was die eerste MA-student in skeppende skryfkuns in die land, en het in 1999 hierdie graad met lof onder leiding van Etienne van Heerden verwerf. Daarna het Tom en ek gevolg. Ons was al drie wenners van die M-Net-beurs vir skeppende skryfwerk. En ons het al drie blinkoog uitgesien na ons publikasies wat sou spruit uit ons onderskeie MA-verhandelings. Met my eerste ontmoeting met prof van Heerden het hy gespog met sy studente: Ek kan nie voorbly om vir Tom papier te stuur nie, het hy geglimlag, terwyl hy lof gehad het vir Jaco se gestroopte skryfstyl.

I wish I’d said…SO1E05

Tom Dreyer is gebore op Parow, die jongste van vier kinders. “Ek was die nar in die gesin,” lag hy. Sy wilde hare herinner aan Beethoven. Hy vertel van sy kinderjare, hoe sy ouers die grondslag in die vorming van hul onafhanklike denke gevorm het. “Ons is aangemoedig om vir onsself te dink. Daar was baie debatte in die huis,” vervolg hy. Geen wonder dat Tom hom op skool tuis gevoel het by die nerds en die jocks nie. Die skrywer praat vinnig, val homself in die rede. Die teken van ’n intellektuele gimnas, dink ek.

Hy lag weer, die keer oor die gewraakte oproepinstruksie om Upington toe te gaan om aan te meld vir nasionele diensplig. Daar was kadette op skool en uniformdraers het oral die septer geswaai. Dit was die 80’s, die Bosoorlog, en hý wat Tom is het dit nie vrygespring nie. En dan vertel hy van daardie keer toe hy in Tygerberg-hospitaal opgeneem is vir depressie en hoe sy pa, met trane op sy wange, deur die hospitaal se parkeerterrein bly ry het. Tog; in retrospeksie was dit alles vormende faktore wat tot Tom se belowende en latere suksesvolle loopbaan as skrywer en digter sou lei. Die kamera zoem in op die romans wat reeds uit sy pen verskyn het: Erdvarkfontein, Stinkafrikaners, Equatoria, Dorado, en die bundel kortverhale, Polaroid. Sy werk is onder meer bekroon met die Eugène Marais-prys vir Letterkunde.

Hy vertel van die aanvanklike invloed van Taratino op sy werk – die viering van die oppervlak, noem hy dit, ’n soort hipervisualiteit, ’n gulsige en gejaagde verbruikerskultuur. En die estetika van geweld. Ek het Erdvarkfontein in die 90’s gelees en onthou die gewelddadige tonele se aanbod as komies en hoogs vermaaklik. Oorspronklike en verfrissende skryfwerk, inderdaad.

En dan is daar Jaco Botha, Tom se skrywersvriend. “Jaco was Tom se skrywersbroer,” herinner Tom se lewensmaat, Vasti, hom. Want Jaco was immers die subjek van Tom se wengedig.

“Aanvanklik het ek gedink Jaco is bietjie van ’n poephol,” en hy lag weer. Dan, op ’n ernstiger noot: “Jaco was kompleks. Kwasterig en charismaties.”

Ons was boemelaars,” spot hy oor hulle vervloë studentedae en voeg nostalgies by: “Die wêreld met sy vreemdheid en malheid het oor ons gespoel.”

Dan volg ’n insetsel van Jaco, besig om kitaar te speel en te sing:

Sê my was daar nog ’n blommetjie

sê my was daar nog ’n roos

 

 

“Jaco het ’n rare blik op die lewe gehad. Hy kon dinge distilleer…hy was soos ’n Afrikaanse Raymond Carver.” ’n Baie akkurate taksering van hierdie skrywer se oeuvre, dink ek, en Jaco se rasperstem sing weer:

en waar’s die liefde,

die liefde, vanaand

Jaco se dood was ’n geweldige skok. Daar was nog so baie wat hierdie twee vriende saam wou doen: projekte, soos om tydens ’n road trip stories oor die Karoo te skryf. “En nou is alles so abrup verby. So onwerklik.”

sê my waar’s daar nog ’n skuilplek

en sê my waar’s daar nog troos

Sommige herinneringe is bittersoet. Daar is die boek, steeds in manuskripvorm, wat Tom en Jaco saam geskryf het: Skuins voor Armageddon, deur Roy Braxton.

“Roy Braxton is die commonste naam waaraan ons kon dink.” Weer die lag. Dan ernstig. Dit is die gevoel van leegheid, van die onvoltooidheid van hierdie hegte vriendskap wat die digter genoop het om troos te soek by die muses. “Die koerante…LitNet het my gevra om iets oor Jaco te skryf, maar ek kon nie. Die gedig was ’n knoop in tyd.”

Die gedig het ontstaan toe Tom en Jaco se gesamentlike vriendekring nog rou was ná hul vriend dood. En dit was die katarsis van nagelate woorde wat uiteindelik heling vir almal sou bring.

.

Slaap jy solank, dan hou ek die fort 

(vir jaco botha 17 sep 1972 – 19 okt 2016)

.

beteuterd soos twee pienk kwitansies

pas ontvang vir twaalf kopieë

van ons m.a.-verhandelings

dwaal ek en jy na die middel-kampus

van uct platane platane en ’n flitsblik

van die see onthou jy hoe jy daai aand

in ons gehawende flat neffens de waal-park

mooitjies vir jou ’n sigaret uit jou kwitansie rol

sodat jy weer behoorlik kan asemhaal?

.

onthou jy die nag toe ons bo enigiets op aarde

die more wou sien breek oor magersfontein?

met die wegtrek het jy nonstop gepraat

oor die verskille tussen fisante en patryse,

maar skuins ná drie was die maan kil

oor clanwilliam se water die more ver

patryse net so stom soos fisante ons was koud

en moerig individueel maar meestal vir mekaar

.

ek sien jou oplaas op die gewel van jou kothuis staan

en botweg weier om af te kom ek hoor jou kla dis

gevaarlik daaronder en ek weet wat jy bedoel nes daai

aand by die kknk toe jou trane so vryelik soos gemorste

whisky op die kroegtoonbank spat, en jy sê: kom ons gaan

slaap eerder, tom, dan is ons ten minste nie meer wakker nie.

ek verstaan my tjom my tjom slaap jy solank want die nag

is lank en die son sal basically forever oor magersfontein verrys

.

intussen sal ek nog vir ’n rukkie dié kant die fort probeer hou

solank ek nog onthou solank ek nog onthou solank ek

onthou kan jy met ’n halwe glimlag op jou gewel blý

staan: wagtend op daardie onverstaanbare golf wat toe

meer verwoestend as enige woord oor jou sou breek

.

Hoe het Tom die produksie en verfilming van AVBOB se gewilde poësieprogram, I wish I’d said, ervaar?

“Die verfilming het oor twee dae gestrek. Ons het die vorige dag teruggekom van België en die katte was oorstelp – hulle het op my skoot gespring en teen die kamera opgeklim. Hulle wou ook op die program verskyn,” lag hy.  En vertel van die begeleidende verse wat hy geskryf het vir die kunstenaar, Liza Grobler se Everard Read-uitstalling wat op dag twee van die verfilming gehou is. “Justin Strydom en sy kameraspan het alles ongelooflik professioneel hanteer.”

Tom Dreyer is ’n geliefde en bekroonde prosateur, maar sy lesers – en die literêre landskap – sien reikhalsend uit na sy digdebuut.

Onthou om Saterdaemiddae om 14:00 op SABC 2 in te skakel vir I wish I’d said. Nóg ’n ligpunt in hierdie onseker tyd van Covid-19 is dat die AVBOB Poësiekompetisie weer op 1 Augustus vanjaar afskop. So, as jy nog nie ’n profiel geskep het nie, of gedigte wil instuur, besoek die AVBOB Poetry Facebookblad of www.avbobpoetry.co.za vir meer inligting.

 

Verwysing:

www.avbobpoetry.co.za.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

N.P. van Wyk Louw as sekondêre invloed

 

Een van die groot temas in N.P. van Wyk Louw se digkuns is die geding-met-God.

Binne die Duitse letterkundewêreld strek hierdie tema terug tot by die werk van die groot digter Friedrich Hölderlin (20 Maart 1770 – 7 Junie 1843), en veral met betrekking tot gesprekke wat hy met sy groot vriend, die filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel (27 Augustus 1770 – 14 November 1831) gehad het. Dis by hierdie tradisie waar Van Wyk Louw aansluit en wat hy oproep met sy grootse tema, wat in die bundel Tristia sy hoogtepunt vind.

Die Pools-talige digter Czesław Miłosz het binne die Slawiese tradisie ook met dié tema omgegaan, maar met heel ander klemplasings.  Lees sy gedig in Engels, vermoedelik deur homself vertaal, getitel “Theodicy”. Dis onder meer op die webblad Poem Hunter na te speur.

In my digbundel Al die lieflike dade (2014) verskyn ’n gedig wat met Miłosz in gesprek tree oor sy teodisee (sy Godsopvatting). Ek wil my verstout om dit in hierdie Van Wyk Louw-huldigingsreeks te deel, as dit nie te grasieloos van my sal wees om my gedig in die geselskap van hierdie here se werk te plaas nie.

Wat hier allereers van belang is, is Van Wyk Louw se tema as sekondêre, en nie primêre invloed nie. Die sekondêre invloede wat van ’n voorganger ondergaan word, is baie interessant, want dis spore wat dikwels liggies uitgevee vertoon. ʼn Mens moet harder daarna gaan soek. Ek dink die Van Wyk Louw-invloed is selfs in my eie gedig se toonaard af te lees? Ek weet nie, nie verseker nie; ek bespiegel ook maar, selfs oor my eie gedig. Die digkuns is ’n “absent-minded” proses, soos Ludwig Feuerbach (28 Julie 1804 – 13 September 1872) dit gestel het.

Toevallig het laasgenoemde dít in die konteks van sy eie toeligting oor God kwytgeraak. God, sê Feuerbach, skep die Skepping “agter sy eie rug”, terwyl hy soort van “self daarvan vergeet het”. Net soos digters gedigte skryf, meen hy. Feuerbach praat van die “digter-God” as die “absent-minded creator”.

T.T. Cloete het van iets soortgelyks gepraat. Het hy die bestempeling by Feuerbach gekry? Of stem hulle s’n toevallig ooreen? Is dit konsepte wat hoegenaamd oorvleuel? Invloede? Tradisie? Geheue?

Alles lieflike vraagstukke.

Het die digters en hul nasate die tema “die geding met God”, soos dit in Afrikaans bekendstaan, geskep? Natuurlik nie! Dis oud, so oud soos die berge, en daar bestaan ’n hele denkveld daarrondom: die teologie.

Wat Hölderlin, Miłosz en Van Wyk Louw se verestetiseerde verwoordings daarvan egter belangwekkend maak, is dat dit die tema onder die inwerkende invloedkragte van die moderne denke toon, onder meer van die spanninge teweeggebring deur moderne teorieë op die terreine van die wetenskap en die logiese denke.

Hier onder volg my eie gedig, geskryf in die vorm van ’n besinning, soos die gedig van Miłosz waarna dit verwys. Dis ’n vorm waarin sommige van Van Wyk Louw se gedigte ook gegiet is, hoewel ons hier praat van verskillende digters en dus verskillende style. Dié “besinnende” soort gedig kan onderskei word van gedigte wat mistieke en geloofservarings beskryf, soos te vinde is in byvoorbeeld die werk van Sheila Cussons.

 

God se klippe

Miłosz –

Pools maar nié ʼn Pool nie,

en digter van veral die teenstrydigheid –

 

pleit in sy oeuvre

dat God wel bestaan.

Maar dit doen hy nie sonder voorbehoud nie.

In der waarheid glo hy

in die Lewegéwende Afwesigheid.

 

Met die vermeende algoedheid van God

skort iets beduidends

– reken óók Czesław oor die teodisee –

want hoe versoen jy dié eienskap

met sy almag?

Die gestewelde en bonkige natuurteisterings

wat laggend verbygestap kom

en die beskawings soos nessies

met stokke uit die bome slaan …

’n God van liefde?

Die formule hou nie steek nie.

Miłosz sluit só sy rede, min of meer:

“Wee, o wee, my dierbare teoloë,

jul lieflike betoë haal nie die paal nie.”

 

Uit hierdie kuip

van die gees kon hy, en ander vraagstellers

voor hom (reeds skroot

en skelet onder die stekelrige kruipplant),

om die dood nie weer wegtrek nie.

 

En helaas is die antwoord onbevatlik.

Weens die kwessie van skaal (miskien):

die teer, nadenkende opslaggruis

van sterreweë en die planete

se sagte minneveeg

soos ’n veer teen die wang.

 

Indien komete,

die verbyflitsende onderdeeltjies,

 

kon stilstaan,

soos die oomblik in ’n foto

wat in die donkerkamer

uit ’n bak gelig en ontwikkel word –

 

of,

die tyd sy geweefde sardienloop

ten dele in die kil vierkant

van ’n opgehysde hok uit die see

laat opvang

 

terwyl dit van salpeter drup,

 

en één van die gevlerkte tintvissies

uit sy onderwatervlegwerk

in ʼn hand val en daarin verdof

soos ’n kleindood,

 

sou die mens dalk God aan ’n stertjie beetkry.

 

Ek meen dus die probleemstelling van Miłosz

het te doen met die aanvanklike skepping –

wat nooit nét aanvang was nie, maar steeds duur.

Te doen met dié verkeerde onderskeid:

tussen aarde-en-see en die mens.

Daar wás nooit ’n onderskeid nie –

tussen lewe en nielewe,

tussen chaos en ordening nie.

Ons is steeds by die eerste dag.

Daar ís net een dag.

 

Derhalwe: te make met die mens

se wolmussie, tyd.

Ons seemsleerpantoffeltjies –

tyd, ja,

geknip deur onsself

uit die slaggoed van iets stromend onbegrypbaars.

 

God het sy klippe lief,

o, lief het Hy hulle wel.

Eweneens sy atome,

poreuse wesentjies, liewe saamkoestertjies

oomblikliker as die oomblik

en tog nié,

wat mekaar so innig en gevaarlik omhels.

Myle ver soms sidder die lug.

 

Kyk hoe wag Hy

vir al die klipgevreetjies om wakker te word,

die vader wat Hy is.

Duisend maal duisend jaar lank.

Terwyl óns, die klipskimmel,

selfbekommerend verbleik.

 

As ons wyer as die tyd

se dwangbuis kyk –

daar róndom

en van buite,

nie vanuit nie –

 

sien ons Een wat soos ’n standbeeld

in beweging kom:

’n vinger wat lig;

dan ’n kuit wat strek.

 

Hy klim van sy voetstuk af

en hurk

langs ’n poeletjie wat weerkaats van koperbeslag.

 

Hy steek van bo uit die lug

sy vinger deur die beslaande museumdak

en roer die bewaring daar,

tot beierende kringelinge.

 

Dit is tyd dat die poppe wakkerskrik,

dat die hare rys

onder daardie dakglas:

die mondrooi anemone, die watergras …

 

Wie sou kon dink ’n boodskap

kom met soveel geklater deur ’n hemelkap?

Miskien was alles tot dusver te stil?

 

Naderhand glimlag Hy vir alles wat so Hy

blyk te wees, of nie van Hom nie,

en loop slaan Hy sy houding weer in op die voetstuk:

Daar is iets aan staande water

wat onnodig liefdeloos lyk.

 

 

 

Tomas Tranströmer, die Sweedse Nobelpryswenner vir Letterkunde in 2011, se siening en vertolking van die wêreld en werklikheid om hom transendeer die beperkinge van ’n bepaalde land, kultuur en taal. Dit bied ’n universele kyk op die lewe wat in die meeste van sy gedigte spruit uit die waarneming van ’n alledaagse verskynsel: landskap, ’n voël, die see, ens. Die gedig word dan opgebou uit hierdie oënskynlik eenvoudige begin.

Met die lees van ’n Tranströmer-gedig word die leser dieper en dieper in die vreemde denkwêreld van die digter ingelei en algaande ontdek mens die onverwagte verwantskappe wat daar bestaan tusssen entiteite en begrippe; en hoe ons as mense in verband staan met die wêreld om ons.

In die volgende kort gedig kom die leser die abstrakte idee van herinneringe teë wat onder Tranströmer se hand lewende entiteite word wat kan sien en asemhaal.

 

Minnena ser mig

 En junimorgon då det är för tidigt

att vakna men för sent att somna om.

 

 

Herinneringe kyk vir my

Een oggend in Junie wanneer dit te vroeg is

om op te staan, maar te laat om weer te slaap.

 

Ek moes uit die struike kom, versadig

met herinneringe, en hulle oë volg my.

 

Hulle is onsigbaar, hulle versmelt heeltemal

met die agtergrond, presies soos ’n trapsuutjies.

 

Hulle is so naby, ek hoor hulle asemhaal

die voëlgeluide is oorverdowend.

 

Om beter te verstaan

Elke vertaler het sy eie benadering tot vertaling en werk vanuit ’n eie filosofie ten opsigte van hierdie moeilike bedryf. Hoe kan jy ’n greep kry op die digter wat jy wil vertaal, se werk? Hoe kom mens agter die kap van die byl? Een van die strategieë wat ek volg om ’n digter beter te verstaan, en dus beter te vertaal, is om gedigte te skryf in die styl en toonaard van die bronteks, om as’t ware te skryf asof ek die oorspronklike digter is.

John Dryden (1631 – 1700), die groot Engelse digter, dramaturg, kritikus en vertaler en die eerste Poet Laureate, het hoofsaaklik uit Latyn vertaal. In die sewentiende eeu was dit algemeen aanvaar dat klassieke Latyn en Grieks die tale van fyn beskawing is en modelle is waarvolgens ’n goeie skrywer moes skryf. Dryden het interessante menings gehad oor vertaling. Sy idee van “imitation” is hier ter sake.

John Dryden oor nabootsing of naskrywing*:

“I take imitation of an author … to be an endeavour of a later poet to write like one who has written before him, on the same subject; that is, not to translate his words, or to be confined by his sense, but only to set him as a pattern, and to write, as he supposes that author would have done, had he lived in our age, and in our country.”

Ek het hierbo gepraat van die tegniek wat ek aanwend om ’n digter wie se werk ek wil vertaal, so goed as moontlik te verstaan en te internaliseer. Die doel is om ’n ’n gedig te skryf wat so oortuigend is dat dit miskien sou kon gesien word as ’n gedig van die Sweedse meester. Dit moet as’t ware in die spore volg van die digter wie se werk vertaal moet word.

Ek praat dus van ’n “volgvers”, ’n vers wat die aard en gevoelswaarde van ’n ander digter so noukeurig as moontlik volg. Om dit te demonstreer, volg hier nou so ’n gedig wat ek geskryf het. Dit is in die styl van ’n tipiese Tranströmer-gedig geskryf en is gebaseer op die tweede strofe van sy gedig “Afgesonderde Sweedse huise”. Maar eers Tranströmer se gedig.

 

Svenska hus ensligt belägna

 Ett virrvarr av svarta granar

och rykande månstrålar

 

 

Afgesonderde Sweedse huise

 

‘n Wirwar van swart spardenne

en smeulende maanstrale.

Hier onder lê die kleinhoewe

en dit lyk leweloos.

 

Tot die oggend-dou murmel

en ‘n ou man sy venster

– met bewende hand – oopmaak

en ‘n uil uitlaat.

 

En in ‘n ander rigting

staan ‘n nuwe gebou en stoom

met die wasgoed-skoenlapper

fladderend op die hoek.

 

In die middel van ‘n sterwende woud

waar die vermolming

deur ‘n bril van sap

die bedrywigheid van houtboorders lees.

 

Somer met vlasblonde reën

of ‘n enkele donderwolk

bokant ‘n hond wat blaf.

Saad skop in die aarde.

 

Oproerige stemme, gesigte

vlieg in telefoondrade

op verkrimpte vinnige vlerke

oor die vleiland myle.

 

Die huis op ‘n eiland in die rivier

broei op sy klipfondament.

Aanhoudende rook – iemand verbrand

die woud se geheime papiere.

 

Die reën wentel in die lug.

 Die lig slinger in die rivier.

 Huise op die hoogte hou toesig

oor die waterval se wit osse.

 

Herfs met ‘n swerm spreeus

wat die dagbreek skaakmat.

Mense beweeg styf

in die lamplig se teater.

 

Laat hulle geen vrees ken nie

die gekamoefleerde vleuels

van God se energie

opgekrul in die donker.

 

Religieus by uitsondering

Tranströmer roer ’n hele paar punte aan in hierdie gedig. Behalwe die ou man en die uil is daar die aanduiding van ander mense, die ander huis met wasgoed aan die lyn. Dan kom die natuurbeelde, die woud, vermolmde hout, saad in die grond, wolke. Dan weer tekens van die mens in die landskap, die telefoondrade en die huis op die eiland. Aan die einde van die gedig kom ons uiteindelik ander mense teë – maar hulle is “styf” en laat mens dink aan marionette soos hulle beweeg in die “lamplig se teater”.

Hierdie is een van die min Tranströmer-gedigte waarin ’n religieuse element eksplisiet en duidelik na vore kom: “God se energie opgekrul in die donker”.

Ek het ’n “volgvers” geskryf wat konsentreer op net twee van die idees wat in die Sweedse gedig voorkom. Die ou man en die uil. Hier is die gedig:

 

Uilgesprek

 

Vanoggend sluimer die huise nog.

die uil kyk

die vreemde dag in.

 

Stadig syfer

die donkerte weg

in die mond van gister.

Sneeu is die wit van wange

net waar die son skyn,

elders is dit blou

en byna die swart

van die Baltiese See in Desember.

 

Die ou man

kyk uit deur die krakende luik,

soekend na die uil.

Hulle het ’n gesprek gedroom

wat nie afgesluit is nie.

 

Die gesprek is ’n trein

wat deur die nag geloop het,

alle sinjale geïgnoreer het.

 

Die wind leun

’n stuk bleek koerant teen die heg.

Daar is ’n opskrif:

Dit is gevaarlik

om asem te haal.

 

Ek het ook ’n tweede volgvers geskryf wat ander klemme lê, Die ou man en die uil bly sentrale karakters.

 

Bestuiwing

 

Die ou man

in sy hemelsblou huis

maak die venster oop

en laat die uil uitvlieg.

Hoër en hoër vlieg die uil.

Onder hom

trek die landskap saam,

’n kuslyn verskyn, dan

word die ronding van die aarde sigbaar.

Vastelande staan bruin uit

teen die donkerblou see.

Die aarde is ’n groot bol,

geil van lewe

in die swart heelal.

 

Kleiner en kleiner

word die bol

tot dit ’n ligpunt is

tussen eindelose ander.

 

Die uil vlieg

onvermoeid

tussen die sterre deur,

swenk weg van suiende donker kolke,

ver verby woedende novas,

draai rond hier en daar

om sonne met troppies planete,

soek

na nog ’n uil.

 

Die byl kap

Om mee af te sluit, bied ek ’n derde volgvers wat ek geskryf het in navolging van Tomas Tranströmer. Hierdie een verwys nie direk na ’n spesifieke gedig of strofe nie. Hierin het ek daarna gestreef om die soort beelde en atmosfeer te skep wat ek dink Tranströmer sou kon gebruik het.

In hierdie gedig kom daar ’n ontmoeting en ’n gesprek voor tussen ’n mens, die weduwee, en ’n voorwerp, die klavier. Dit is die soort terloopse surrealisme wat tipies is van die Sweed. In sy gedig, “Die paleis” is daar iets soortgelyk. Die spreker in daardie gedig beland in ’n groot, leë saal waar daar ’n standbeeld van ’n perd is. Maar in die loop van die gedig blyk die standbeeld lewendig te wees en het baie duidelike en sterk menings van sy eie.

Ek verbeel my ek sien Tranströmer, met ’n byl in die hand, kap aan ’n dennestomp, besig om ’n beeld daaruit te dwing. Ek kyk en kyk en verbeel my ek begin effens agter die kap van sy byl te kom.

 

Morgon och piano

Det är kallt nog

för havet att tysta

gråmusik med vita måsar,

spridna musik noter.

 

Oggend en klavier

 

Dit is koud genoeg

vir die see om stil te lê,

grys bladmusiek met wit meeue

as verspreide note.

 

Die klavier kom met swaar pote

afgestap teen die steil trappe

na die hawe.

Dit neurie ’n andante

wat Chopin nooit gekomponeer het nie.

 

Onder op die kaai

gaan staan die klavier kortasemig

en knoop ’n gesprek aan

met ’n weduwee wat nog daar wag

vir niemand wat kom nie.

 

Die Baltiese lug

val uit oor die landskap,

nog klam van die seeswelling

om die kus van Runmarö.

 

Uiteindelik laat die klavier die weduwee toe

om ’n paar note te druk –

hulle beweeg stadig weg

die yl oggend in,

geklee in die donker pakke

van afgetrede skeepskapteins.

 

 

* Uittreksel uit John Dryden se “preface to his translations of Ovid’s Epistles, 1680”.