Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

---

 

 

1.

 

Op 6 Junie vanjaar het die meertalige AVBOB Poësiereeks, I wish I’d said, afgeskop. 13 digters, 11 tale, 30 dorpe en stede en 11 000 km dwarsoor Suid-Afrika – die reeks vertoon op SABC 2 elke Saterdagmiddag tussen 14:00 – 14:30, en bestaan uit 13 episodes. Die digters bied elk ’n intieme binnekyk op hul lewens en digterskap; hulle grootwordjare…en dít wat hulle inspireer om te dig. Dit is die egtheid van die reeks wat opval. Die digters gesels – heel outentiek – in hulle onderskeie moedertale en die anderstalige kykers kan die programme volg via die Engelse onderskrifte. En, vir diegene wat hierdie kleinodes misloop word daar na afloop van elke program ’n YouTube-skakel beskikbaar gestel.

Digters is tradisioneel die profete, lofsangers, trabadoers en genesers van ’n samelewing, maar hulle nie sal huiwer om sosiale kritiek te lewer indien nodig nie. Deels dokumentêr, deels reis en deels ontdekking: In vanjaar se I wish I’d said maak die kyker kennis met ’n werker by ’n kragsentrale, ’n Swazi-prinses, ’n hoenderboer en ’n universiteitsdosent, om enkeles te noem. Poësie en storievertel loop immers hand aan hand en verhale uit die omgewing van Verdwaal en Ficksburg, Gemsbokspruit en Ga Matlala kry gestalte as die vorige AVBOB Pryswenners hulle harte teenoor kykers oopmaak. Elke program is ’n digterlike reis in eie reg.

Sedert die aankondiging van die AVBOB Poësiekompetisie op Mandeladag 2017, is daar reeds oor die 80 000 gedigte ontvang waarvan 10 000 op AVBOB se Poësiewebtuiste gepubliseer is. 2019 se Ek wou nog sê…-reeks het gefokus op Afrikaanse digters, terwyl vanjaar s’n ’n polifoniese klank het. Poësie – in al elf landstale – reik egter duskant geografiese of kulturele versperrings en die reeks verenig ons ryke diversiteit in ’n kollektiewe mosaïek van verlies, liefde en genesing.

 

2.

 

I wish I’d said…SO1E01

We are born of the same black womb

We originate from one bone and feed from one bowl

– Tieho Mkhendane

 

In Komati, ’n uur se ry vanaf Middelburg, kom ons die 2017-Sotho AVBOB Pryswenner teë. Tieho Mkhendane is ’n algemene werker by die plaaslike kragsentrale. Hy is ‘n sensitiewe man en praat sag; vertel van sy kinderjare wat hy as ‘normaal’ (nie goed nie en nie sleg nie) beskryf. Twee van sy sibbe het jonk gesterf en hy het sonder ’n pa grootgeword. “My moeder het haar swaarkry vir ons weggesteek,” sê hy peinsend. “Sy het half ses soggens van die huis vertrek en saans sesuur teruggekeer.” Tog; ten spyte van armoede en uitdagings is Tieho dankbaar dat hy ’n goeie opvoeding gehad het. “My moeder se gebede het my saans aan die slaap gesus. En as ek soggens wakker geword het, het sy steeds gebid. Haar gebede was my alarm.” Die kamera toon ’n vrou se hand wat herhaaldelik deur ’n Bybel blaai. Tieho se moeder se geloof sou later ook sý rigtingwyser word.

Die digter se gesig helder op wanneer hy van sy ouma vertel. Skoolvakansies was die hoogtepunt as die uitgebreide familie se kinders by nkgono gaan kuier, dan het sy die lekkerste kos gekook en daar was selfs genoeg vir ‘n tweede opskep ook! Vir ’n oomblik sien die kyker iets van Tieho se edel en onbedorwe karakter, en kyk verder, knop in die keel. Dit was egter met sy ouma se afsterwe dat Tieho sy passie vir poësie ontdek het. “Skryf ’n treurdig,” het Mampone, soos hy teer na sy moeder verwys het, voorgestel. “Wat is ’n treurdig?” wou die seun weet. En sy het verduidelik dat hy al die hartseer wat hy in hom opkrop, op papier moet neerpen.

Die lig het vir die jong digter opgegaan, want hy het immers gereeld poësie gelees. “Almal in die kerk was aangedaan en het gehuil toe ek my gedig voordra. My moeder het aanvanklik nie geglo dat ek dit sélf geskryf het nie!” voeg hy trots by. Ná die skryf van sy ouma se begrafnisvers het Tieho ’n merkbare emosionele verligting ervaar, en besef dat die weg van poësie in die toekoms inderdaad een van ontlading sou wees. Dat hy ook die seer namens ánder kon verwoord, en so genesing vir talle van sy lesers sou bring.

Die program berig oor Tieho se jeugjare in Masaleng-laerskool en die gelyknamige hoërskool tot op Wits se studentekampus, waar hy as jong student Politieke Wetenskap wou studeer. Maar dit was nie die loopbaankeuse wat hy in gedagte gehad het nie: Tieho het homself op nóg ‘n kruispad bevind – en besluit om ’n priester te word. En die jongman het vertrek na Vrede, na die kweekskool om die nodige opleiding te kry.

Maar ook hier, op Vrede, het Tieho ironies genoeg nie sy vrede gevind nie. Hy kyk reguit in die kamera en bieg, doodmenslik: “’n Rooms-katolieke priester mag nie vrouvat nie. En ek kan nie sonder ’n vrou leef nie.”

Terug op Ficksburg het Tieho die liefde van sy lewe ontmoet en getrou. Sy droom om gesinsman te word, is bewaarheid. Maar die verlange bly altyd dié digter se deelgenoot… as gevolg van werksverpligtinge sien hy sy gesin net een maal ’n maand.

Hoe het die plaaslike gemeenskap Tieho se digtalent raakgesien?

’n Vriend vertel hoe Tieho ’n gedig voorgedra het tydens ’n Kaizer Chiefs- en Pirates-wedstryd. “Ek het net hierdie wondermooie stem in die agtergrond gehoor, maar sou nooit kon droom dat dit Tieho se gedig is nie…”

Dit was toe die dood vir die derde maal aan Tieho se deur kom klop, dat hy trefseker geweet het wat sy roeping in die lewe is: Hy moes sy digterskap uitleef; dit uitdra na ander sodat die bloeigrond van sy eie verdriet ook vir hulle genesing sou bring.

Wie was dit? Wie het die dood kom haal? Die digter laat sak sy kop. ’n Aar bult op sy voorkop en sy pyn is tasbaar. Mampone. Sy geliefde moeder is op 29 Desember 2016 onverwags aan ’n asma-aanval oorlede. “Sy het geweet sy gaan dood,” sê hy moeisaam. “My kinders,” was haar laaste woorde toe sy twaalfuur die nag almal byeen geroep het. “Sy het vroeër die dag al ons wasgoed gedoen.” Die kamera toon ’n paar wasgoedpenne wat verwese aan ’n kaal wasgoedlyn bly dobber. En weer tref dit my: I wish I’d said se beeldmateriaal beweeg soos vloeibare poësie self – danksy die direkteur van fotografie, Phumelani Mdlalose en sy span wat die kinematografie behartig het.

Vir die soveelste maal vee Tieho die trane weg. “My moeder het bevestig dat ek ’n digter is. Ek het nie die kwalifikasies nie, maar in my hart weet ek ek is ’n egte digter, een in murg en been.”

Dan helder sy gedig op en hy vertel van die AVBOB Poësieprys wat sy lewe onherroeplik verander het. Afgesien van ’n welkome kontantbedrag, is dit die digkunsreuse en mentors wat deurlopend in sy talent belê met raad en leiding. Tieho is ook die trotse eienaar van ’n Facebook-digblad, genaamd “Mohloding oa Lethabo”, waar hy oor bykans enige onderwerp dig.

 

3.

 

Vanjaar, met die uitbraak van Covid-19, is die AVBOB Poësieprojek meer relevant as ooit. Ons almal staar dood en verlies in die gesig; al is dit dalk nie dood in die letterlike sin van die woord nie, is dit waarkynlik ekonomies. Of metafories. Suid-Afrika treur, en gewone mense, ontluikende digters en lesers uit alle strata van die samelewing sal opnuut die transformerende krag van poësie ontdek. Ten spyte van die verdelende magspolitiek van politici, is die boodskap van dié projek dieselfde: dit is ’n oproep na eenheid en genesing. Daar is hoop en daar ís lewe na die dood.

Hier volg die volledige programskedule:

Episode 1: Tieho Mkhendane (2017 AVBOB Poetry Prize Sesotho)

Episode 2: Nokukhanya Mahlalela (2018 AVBOB Poetry Prize Siswati)

Episode 3: Kutsi Emmanuel Lindinkosi Mpanza (2017 AVBOB Poetry Prize isiZulu)

Episode 4: Kgabo Sebatjane (2018 AVBOB Poetry Prize Sepedi)

Episode 5: Tom Dreyer (2018 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 6: Nthabiseng Cujane (2017 AVBOB Poetry Prize Setswana)

Episode 7: Kedibone Mphethi (2019 AVBOB ‘What if, South Africa’ Prize English)

Episode 8: Patrick Khosa (2018 AVBOB Poetry Prize Xitsonga)

Episode 9: Lynthia Julius (2017 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 10: Mfana Solomon Skhosana (2018 AVBOB Poetry Prize isiNdebele)

Episode 11: Simphiwe Nolutshungu (2018 AVBOB Poetry Prize isiXhosa)

Episode 12: Caroline F Archer (2017 AVBOB Poetry Prize English)

Episode 13: Maṱodzi Magoro (2018 AVBOB Poetry Prize Tshivenda)

Die AVBOB Poësiekompetisie skop vanjaar af op 1 Augustus en sluit op 30 November. Die wenners van die 2019 AVBOB Poësiekompetisie word in Augustus aangekondig. Vir meer inligting besoek die AVBOB Poetry Facebookblad of www.avbobpoetry.co.za.

 

Verwysings:

www.avbobpoetry.co.za.

https://www.avbobpoetry.co.za/Blog/View/42

 

 

“Ek gaan jou boek bestel, maar dan moet jy dit vir my teken.”

“Sal jy vir my iets voor in die boek skryf en dit teken?”

“Ek soek ’n getekende kopie, asseblief.”

Dít is die versoeke wat ’n skrywer, wat pas ’n boek vrygestel het, aanhoor. Maar wat is die redes – of die dryfvere – agter die teken van ’n boek? Wat maak dit vir die koper so spesiaal, of selfs gesog?

Professionele boekversamelaars, daardie ywerige bibliofiele, ken die waardekategorieë van getekende kopieë. Laasgenoemde behels waar en wanneer die boek geteken was en aan wie die getekende kopie gerig was – en of daar ’n inskripsie voor in die boek is, aldan nie. Die skaarsste, of vraag en aanbod van ’n boek, die ikoniese status van die skrywer of ander historiese gebeure bepaal ook die waarde van so versamelaarskopie. Van die mees gesogte getekende kopieë is byvoorbeeld Where the wild things are (Maurice Sendak, $25 000); To kill a mockingbird (Harper Lee, $25 000), of A farewell to arms (Ernest Hemingway, $17, 500).

Suid-Afrikaanse lesers se oogmerk met getekende kopieë berus waarskynlik meer op die sentimentele as die finansiële waarde van ’n getekende kopie. En nie alle boekkopers is boekversamelaars nie, en die begeerte om getekende boeke te bekom is waarskynlik nader aan die besit van memorabilia. Dit is onthougoed en kosbare bêreboeke; memento’s.

In The strange history of Bonnie and Clyde beweer die skrywer, Treherne, dat getekende kopieë onderliggend dieselfde logika vorm as met relieke. Die woord “relieke” hou verband met die woord “remains”, en kan dui op enige vorm van fisieke oorskot of besittings wat met ’n heilige geassosieer word. Dalk moet “heilige” eerder in ’n figuurlike sin gebruik word, want musiek-, film- of sportsterre se “relieke” is ook uiters waardevol.

Binne die Christendom verwys die begrip reliek onder meer na 2 Konings 13: 20-21, waar ’n Moabietiese man in Elisa se graf begrawe is maar met die aanraking van Elisa se beendere weer lewendig geword het. Nóg so ’n voorbeeld is Handelinge 19: 11-12, waar doeke en voorskote wat in aanraking was met Paulus se vel, op hul beurt weer siekes kon genees by wyse van die bemiddeling van ’n genesende, goddelike krag. Die gebruike van relieke kom steeds volop voor onder aanhangers van charismatiese godsdiens, byvoorbeeld op die televisieprogram, Kruiskerk, word doeke met die palmafdruk van ’n betrokke pastoor (en selfaangestelde geloofsgeneser), verkoop. Dit sê nogal baie van magiese denke – of magiese objekte – en die rol van bygeloof binne geloof.

In Mei 2018 het die aartappelboer en lekeprediker, Angus Buchan, ’n gebedsaamtrek vir reën op Mitchell’s Plain gehou waar hy ’n groep gangsters toegespreek het. Hy het tydens die diens van sy klere ontslae geraak en in slegs ’n T-hemp, denim en sokkies verder gepreek. Sy Bybel, baadjie, hemp, stewels en Stetson het hy aan bendeleiers uitgedeel met die opdrag dat hulle hul gawe van leierskap in diens van die Here moet stel, en nie misdaad nie. Hierdie uitdeel van Buchan se persoonlike klerasie tref mens onmiskenbaar as die oordrag van relieke (al is dit ’n grandiose gebaar). En weer eens voer magiese denke die botoon.

En van die charismatiese na die poëtiese: In Alruin beskryf H.J. Pieterse die erotiese proses as ’n gewyde of spirituele belewenis wat in herinnering geroep word deur relieke:

.

OU PARFUUM WAT SWAAR

.

Ou parfuum wat swaar

in hout intrek.

Jy het uit geel herfsreën

binnegekom.

.

Die rook van jou sigaret

maak marmerpatrone.

Ons buig inmekaar,

gesmelte glas op roosglas.

.

In die nanag sê jy reëls

uit ’n ou vers of gebed

in die swart katedraal

van jou slaap.

.

Later kry ek in my bed

’n haarpatroon, ’n geur;

relieke

van ’n liefdestyd.

 

Bloedrelieke. Wat ’n mooi woord is dit nie! Toe Abraham Lincoln op 15 April 1865 doodgeskiet is in die Ford-teater, sou niemand kon raai hoeveel keer sy doodsklere – bloedrelieke – van hande sou verwissel nie. Hierdie bebloede hemp, jas, broek en das was op ’n kol in die betrokke teater in ’n glaskabinet toegesluit nadat Jan Publiek stukkies bebloede materiaal uit die jas geskeur en dit verder beskadig het. Die klere was op ’n stadium selfs toegesluit in die Greensboro-bankkluis; daar was duidelik angs en verwarring oor wat om met die morbiede nalatenskap te doen. ’n Ander voorbeeld is die berugte bankrowers, Clyde Barrow en Bonnie Parker wat in 1934 doodgeskiet is in ’n polisiehinderlaag in Louisiana. Dié twee rampokkers was baie gewild onder die Depressie-geteisterde inwoners van Texas en het met hulle dood heroïese status bereik. Hulle is weliswaar ver van heiliges…maar ’n skare mense het op die koeëldeurboorde Ford V8, waarin Barrow en Parker se liggame gelê het, toegesak. Daar is letterlik bloedrelieke gemuit van die polisietoneel – sommige verbygangers het glasstukke in die pad opgetel terwyl ander weer met ’n skêr (bebloede) haarlokke uit Parker se haardos geknip het. En dit bring ons by die begrip murderabilia. Dit is, soos mens kan aflei, versamelaars wat artefakte wat aan moordenaars en/of slagoffers behoort het, versamel – dit betrek ook voorwerpe wat gebruik is op misdaadtonele, byvoorbeeld wapens, klerasie, of selfs die kuns wat die moordenaars in die gevangenis gemaak het. Die sielkundige dryfvere agter dié donker en makabere versameldrang is kompleks, maar dui in kort daarop dat dit aan die versamelaar ’n gevoel van mag gee en dat die items op ’n primitiewe vlak ‘trofeë’ in die hande van die besitters word: Die jagter jag nou sélf die jagter deur eienaarskap van laasgenoemde se besittings te neem.

Memorabilia verloor waarde as dit skoongemaak word, byvoorbeeld die af- of uitwas van bloed. Dit moet outentiek, in takt bly; die rugbytrui van ’n rugbyheld wat opgeveil word, moet byvoorbeeld nie gewas word nie (die sweet moet daarin bly).

Treherne het opgemerk dat getekende kopieë as relieke gesien kan word. Relieke dra die spore van die lewe; dis om iets van die rou DNS van iemand te besit, of menslike weefsel, as jy wil, outentiek en onvervals. Getekende kopieë hou ’n bekoring vir boekliefhebbers in. Die outopen-tegniek, waar die skrywer se handtekening in drukkersink verskyn en onderworpe is aan reproduksie, beskik slegs oor kuriowaarde, niks meer nie. Wat is meer persoonlik as die skrywer se outograaf in regte ink, iets van sy identiteit, en wat is meer verteenwoordigend van ’n skrywer as sy skrif self? En ’n inskripsie gerig aan ’n bewonderende leser?

.

Wanneer ’n digter sterf

 

stroom huldeblyke in

oor die enorme verlies en bydrae

van óns stilgemaakte digterlike stem

 

Wanneer ’n digter sterf

staan die literêre lykbesorgers gereed

met oordrewe takserings

oor die kwadratuur van sy sirkel

 

Wanneer ’n digter sterf

is daar onbetaamlike vrae

oor die lewenstyl en selde

of hy ’n rondeel of distigon kon skryf

 

Wanneer ’n digter sterf

word hy stellig, indien onderteken

aangekoop en gou vergeet

tot ’n ander digter kort hierna vertrek

 

Wanneer ’n digter sterf

mag sy gedigte tog ’n ewige leser beërf

 

(Joan Hambidge. Uit: Lot se vrou, Human en Rousseau: 2012)

.

Verwysings

https://www.news24.com/news24/SouthAfrica/News/buchan-gives-his-shirt-boots-and-stetson-to-gangsters-at-prayer-meeting-20180324

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Relic

Pieterse, H.J. Alruin. Pretoria: HAUM-Literer, 1989.

Treherne, J. The strange history of Bonnie and Clyde. New York: Cooper Square Press, 2000.

 

 

 

2020.06.04

 

My voete loop

 vir Jeanne Goosen

 

My voete loop op die grond

loop

my voete deur die gras

loop hulle

my voete op die strand

my spore in die sand

loop my voete

oor die klippe

loop

tussen dorings deur

my voete loop

op die teerpad

my voete op die teerpad brand

my voete

loop

langs die see se kant

loop my voete

langs die bosviooltjies

op die waterklippers

van die platberg se stroompies

my voete loop

by die graf verby

by ander grafte

loop my voete verby

my voete

loop

oor vars rooigrond

loop

oor die vaalgras van die winter

in die voetpaadjie

na môreoggend

op die voetpaadjie

loop my voete

kaal

soos ek gebore is

 

 

 

 

Of dit gloeiwurms in grotte is … of vonkende plankton wat soos ’n sterrehemel onder die seewaters skyn; of die silwer borduurwerk om ’n vis se romp; of die nederige vuurvlieg met ’n flitsie in sy stert: bioluminesente lewe is verstommend, oeroud, en beskik oor gesofistikeerde sein- en kommunikasiestelsels. Skrikwekkend futuristies.

Die lampie van die Photurus-vuurvliegie is bedek met skubbe wat ’n geriffelde patroon vorm, amper soos dakteëls wat oor mekaar geplaas is. En tog laat dit die lamp byna 50 persent helderder skyn as wat dit die geval sou gewees het as die skubbe plat gelê het. Gepraat van biomimese – of die mens se nabootsing van biologiese verskynsels in die vervaardiging van produkte en tegnologie: hierdie ‘ontwerp’ van die vuurvlieg se lamp word gebruik om ligemissiediodes (LED’s) doeltreffender te maak. Wetenskaplikes het LED’s bedek met ’n geriffelde oppervlak wat soortgelyk is aan dié van die vuurvliegie se lampie. Die gevolg was dat die LED’s tot 55 persent meer lig uitgestraal het. Haas ongelooflik!

Beide Aristoteles en die Romeinse filosoof Pliny het verwys na vermolmde hout wat “’n gloed afgee”. Eers ’n paar eeue later het dié magiese verskynsel, gloeiwurms, ’n naam gekry, naamlik bioluminesensie. Dit verwys na lewende organismes soos marienediere, byvoorbeeld jellievisse, fungi, mikro-organismes, fosfor in ’n seesoom, bakterieë en insekte wat self lig kan vervaardig. By ’n vuurvlieg, byvoorbeeld, dien die ensieme, lusifirien en lusiferasie in die kewer se buik as katalisators wat in die teenwoordigheid van suurstof en water (vog) reageer om lig te vorm.

Lank voor die implementering van veiligheidsligte in myne, het myners bottels vol vuurvlieë gedra om hul omgewing te verlig. Interessant genoeg dien die lampies wat ligdraende organismes dra, min of meer dieselfde doel as by die mens, wat lig kunsmatig moet vervaardig. ’n Bioluminesente organisme straal (of flikker) lig óf as deel van hulle kamoeflering en mimikrie; óf om alarm te maak teen gevaar, byvoorbeeld predatore; óf om te dien as lokmiddel (vir prooi); óf om as deel van reproduksie hulle maats te lok of te herken.

 

 

Bioluminesensie het al menige digter geïnspireer; veral die vuurvlieg word as magiese wese verbeeld. Daar is ook digters wat ’n meer wetenskaplike beskouing rondom hierdie ligdraers verwoord. In “Swanger vrou” skets Jonker die herinnering van ’n betowerende jeug teenoor die ontluistering en onthutsende werklikheid van swangerskap, strofes 3 en 4:

.

Nòg singend vliesrooi ons bloedlied,

ek en my gister,

my gister hang onder my hart,

my kalkoentjie, my wiegende wêreld,

en my hart wat sing soos ‘n besie,

my besie-hart sing soos ‘n besie;

maar riool o riool,

my nageslag lê in die water.

.

Ek speel ek is bly:

kyk wáár spat die vuurvlieg!

die maanskyf, ‘n nat snoet wat beef –

maar met die môre, die hinkende vroedvrou

koulik en grys op die skuiwende heuwels,

stoot ek jou uit deur die kors in die daglig,

o treurende uil, groot uil van die daglig,

los van my skoot maar besmeer

met my trane besmeer

en besmet met verdriet.

.

Ook in Marlise Joubert se vers, “Waterberge”, word die allure van ’n mooi jeugherinnering aan die hand van ’n vuurvlieg verbeeld, strofes 3-4:

.

dis nie ’n taal uit my Boland se berge nie

nog minder ’n taal van die San of ’n kind uit die Karoo

dis ’n anderste wartaal gekruisig in die bloed

wat uit die Waterberge val

’n donker rivier deur jou lyf laat reën

waar die vreemdeling geen weerkaatsing vind

geen afbeelding wat roer

tensy jy die vuur verstaan dat elke vlam

soos ’n witbasblom sy eie musica sacra straal –

.

ek reis soms terug op ’n oggend soos nou

met die Stabat Mater drywend agterna

ek steek gemaklik weer lanterns aan

vlieg geluidloos soos ’n vuurvlieg deur die veld

 

 

In Johann Lodewyk Marais se bundel, In die bloute, word ’n inkvis dubbelduidig en enersyds as Ars poëtikale siening, en andersyds as bioluminesente verskynsel voorgestel:

.

Die inkvis word in die treilnet

van die woord harteloos gevang.

Swyg sou nie onvanpas wees nie:

jou sien en weet bra sonder nut.

Maar met die diefstal van sy ink

bring jy hom meteens aan die lig.

.

Ook Johann de Lange bring in sy bundel, Weerlig van die ongeloof, die intelligente inkvis in verband met taal en die vermoë om te kommunikeer.

.

Die inkvis is ’n geisja

wat ligvoets dans oor koraal,

verwissel vlug kimono’s

in ’n ondersese taal.

.

Ongeag die invalshoek – mities, magies of wetenskaplik – dit is duidelik dat digters die bioluminesente vermoëns van organismes bedig as tipe seintaal of kommunikasie, en ek haal aan uit Cloete se Karnaval en Lent:

.

my insekte kan mekaar van ver roep

in die nag mekaar ruik

mekaar opspoor met feromoon

sonder radio of telefoon

van ver af in die donker

gloei die koue geel lig van vuurvliegies

en gloeiwurms morse vir mekaar . . .

 

 

 Verwysings:

 

https://en.wikipedia.org/wiki/Bioluminescence#:~:text=Bioluminescence%20is%20the%20production%20and,terrestrial%20arthropod%20such%20as%20fireflies.

https://www.jw.org/af/biblioteek/tydskrifte/g201402/lampie-photuris-vuurvliegie/

Cloete, T.T. 2014. Karnaval en Lent. Kaapstad: Tafelberg.

De Lange, J. 2010. Weerlig van die ongeloof. Pretoria: Protea Boekehus.

Jonker, I. 1963. Rook en oker. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.

Joubert, M. 2007. Passies en passasies. Pretoria: Protea Boekhuis.

Marais, J.L. 2012. In die bloute. Pretoria: Cordis Trust Publikasies.

 

 

 

Die skrywer, digter en dramaturg, Jeanne Goosen, is verlede nag oorlede nadat sy in ’n koma verval het. Dit is ’n voelbare verlies vir die literêre bedryf aangesien Goosen met sowel haar oeuvre as haar omstrede en dikwels aweregse openbare beeld vir opwinding gesorg het. Met Goosen, soos in die geval van Eugène Marais, was dit moeilik om tussen werklikheid en fiksie te onderskei, alhoewel haar stories en anekdotes daarop ingestel was om mense te vermaak en te amuseer. Die skeppende impetus was immer teenwoordig by dié woordskepper en mens.

Goosen het ’n verskeidenheid beroepe gevolg; sy was onder meer joernalis by Hoofstad, Oggendblad, Tempo en Die Transvaler, waar sy haar skryftalent geslyp het. As opgeleide radiografiste was sy egter rusteloos en ook werksaam as stoorkamerbestuurder, bibliotekaris by die vloot, vertaler, smous, afslaer, smokkelaar en sitrusboer. Goosen het dikwels geswerf en nogal herinner aan vroulike Bukowski. Haar lewe kan beskryf word as een van tragiek en triomf, van arm en ontwrigtende jeugjare tot dié van ’n gevierde en veelbekroonde skrywer. Petrovna Metelerkamp het onlangs Goosen se biografie, ’n Lewe vol sinne by Hemel & See Boeke vrygestel. 2020 was veronderstel om geboekstaaf te word as die Jeanne Goosen-jaar: ook Los gedagtes en Het jy geweet ek kan toor (poësie) deur hierdie nimlike skrywer het vanjaar verskyn. Goosen het in 1971 aandag getrek met haar poësiedebuut, ’n Uil vlieg weg. Sy laat ’n ryke nalatenskap van novelles, romans, eenakters en digbundels na en van haar romans is verfilm. Ons is nie almal so nie (1990) het feitlik oornag legendariese status bereik en die titel het sedert die negentigerjare deel van Afrikaanses se lingua franca geword. Vir laasgenoemde roman is sy bekroon met die CNA-prys, Rapport-prys en die M-Net-prys.

En op ’n meer persoonlike noot: Jeanne Goosen was my peetma. In my standerd 9-jaar,1989, het sy voorgestel dat sy my peetma (of peetpa, my keuse) word. Ek het ingestem, vol blydskap en verwondering – en Jeanne het ’n quart Amstel geknak op ons ooreenkoms. Ons het by die kombuistafel gesit waar sy oudergewoonte my jeugverse opgeskeur het en my in geen onsekere taal vertel het hoe swak dit nou eintlik is nie. Ek onthou ek moes die erdwurms uitgrou terwyl Jeanne visvang by Pelindaba. En as haar rooi Volla ingedraai het by die hek, het sy vir my boeke gebring – en my kennis en verwysingsraamwerk van wêreldletterkunde aansienlik verryk.

Van al die mense wat Jeanne geken het, is ek bevoorreg om te kan noem dat sy ’n groot invloed op die vorming van my jeugdenke gehad het. Ek het haar sagte kant geken.

Haar lewe was een van swaarkry, van die raffle wat sy as kind moes uitloof net om Lenie, haar troetelhoender, te verloor, tot die transformerende krag van kreatiwiteit wat haar later tot groot hoogtes sou voer. Want bó alles, en ten spyte van haar (goed gekamoefleerde) weerloosheid was sy ’n sterk mens.

Sy is by geleentheid ’n anargis, ’n geliefde rebel genoem.  En ek besef ’n huldeblyk soos dié skiet ver tekort om te verwoord wat ’n veelkantige, begaafde en uiters komplekse mens sy was.

Jeanne was 81 toe sy stil-stil oorlede is in haar meenthuis in Melkbosstrand. Sy sou 13 Julie 82 geword het. Haar versorger, Michelle van der Westhuizen en haar hondjie, Fudge, was by haar toe sy dood is. Daar sal na verwagting die naweek ’n diens vir haar gehou word.

 

.

By Corpernicus leen ek ’n slim slypglas

en loer by die luik van die hemel in

Kepler speel met sy spieëls

en baljaar tussen die mane van Uranus

En daar is die Meester ook

met sy boskasie vol skoenlappers

Hy is besig

Hy brou ’n nuwe skepsel

‘n ding—

iets tussen ’n komieklike insek

en ’n wollerige knaagdier

Uit papyrus kry dit twee vlerke

wat hy met spuug aan die krom skouers vasplak

Hy brand ook sy voorletters daarop uit

Want dit is sý eiendom, sý maaksel

Maar wysig God altyd wys?

want kyk:

Hy pas twee OK Bazaarsloffies aan die pootjies

en met haakspelde

speld hy ’n voorskoot aan die lyf vas

God staan terug

peins

sê nadenkend vir sy engel:

Sy sal op kruie wei en ‘n soet reuk versprei

en ek sal haar nie aarde toe stuur nie

maar ’n woning in die hemel gee

Voorts pluis God watte uit die wolk

weef ’n tweevertrek-kokon

en betig wind en weer

om hulle plek ten alle tye te ken

En dan druk God sy skepsel teen sy bors

lig die snaakse gesiggie na hom

en plaas sy mond op hare

God blaas

en die vlerke roer in die bries

Ek huil van vreugde uit die twee riviere van my oë

want op aarde het my ma min gehad

 

Uit: Elders aan diens, 2007

 

 

 

 

 

De Gentse Breytenbach-bibliotheek is sinds januari 2020 uitgebreid met twee bijzondere titels. Daniel Hugo schonk uit zijn privéverzameling, daterend uit de tijd van het lectoraat in Bloemfontein (1980-1988), Woorde teen die wolke. Vir Breyten (Taurus, 1980). Hij voegde er Hart-lam. ’n Leerboek (Taurus 1991) in dezelfde genereuze beweging aan toe. Een vluchtig bibliografisch onderzoek wijst uit dat het over opmerkelijke boekuitgaven gaat. De opstellenbundel, met een voorwoord van Ampie Coetzee, is verschenen tijdens Breytens gevangenisperiode (1975-1982) met als bedoeling in Zuid-Afrika aandacht te blijven genereren voor de schrijver. Hart-lam, een verzameling met Breytens publieke toespraken (1990-1991), is het laatst verschenen boek in het fonds van “die subversiewe, anti-establishment-uitgewery” Taurus (opgericht in november 1975; Galloway 2019:223 & 232). Kort na publicatie is Breytenbach betrokken bij de oprichting van het pan-Afrikaanse Gorée-instituut in Senegal. Alwyn Roux en ik verrichten onderzoek naar Breytenbachs betrokkenheid bij de stichting en de jaren van diens directeurschap (https://voertaal.nu/om-afrika-te-verbeel-brugfuncties-van-breytenbach-en-goree-instituut/).

 

 

 

 

Medeoprichters van Taurus (Malan 2018), Ampie Coetzee en Ernst Lindenberg, hebben elk met een artikel bijgedragen aan de academische publicatie. Francis Galloway schrijft in het liber amicorum woordenaar woordnar (2019): “drie van die vyf opstelle handel oor gedigte in die verbode bundel Skryt. Taurus skakel met die skrywer se Nederlandse uitgewers. Dié vindingryke ontginningsstrategie van Taurus gooi wal teen die moontlikheid dat Breytenbach uit die oog verdwyn en sy posisie in die literêre veld verloor” (2019:217 = [sic]). Skryt. Om ’n sinkende skip blou te verf is in 1972 door Meulenhoff uitgegeven in de Poetry International Series met een nawoord van Raster-redacteur H.C. ten Berge. Over Ten Berges lezing van Breytenbach is elders geschreven (Goedegebuure 1993, Van den Bergh 2003, T’Sjoen 2015, Bourgeus & T’Sjoen 2017). Drie van de vijf bijdragen in Woorde teen die wolke handelen over een gedicht in Skryt, waarvan een tweede druk is verschenen in 1976 (het jaar van Breytens gevangenisbundel Voetskrif). Voor een commentaar bij de interessante tekst van André Brink verwijs ik naar Galloway 2019:324-325.

 

 

 

 

Wat voor mij de schenking door Daniel Hugo zo uitzonderlijk maakt, is niet alleen het bibliografisch feit dat de opstellenbundel enkele jaren na Voetskrif verschijnt. Voetskrif is Daniel Hugo’s meest gewaardeerde dichtbundel in het oeuvre van Breytenbach. In Beeld (15 augustus 2011) zegt hij hierover: “In my vertroetelde eksemplaar van Voetskrif is daar ’n hele klomp vergeelde koerantknipsels uit daardie tyd. Benewens die resensies vol lof van André P Brink, Abraham de Vries en FIJ van Rensburg is daar ook ’n knipsel uit Rapport waarin berig word dat Koot Vorster (die eerste minister se bulhondbroer) die bundel as ‘snert’ afgemaak het, sonder dat hy dit gelees het. Hy het gesê dis ’n tragedie dat, terwyl Suid-Afrika se seuns aan die grens sterf, Breyten Breytenbach in die gevangenis sit en skryf” (zie Erika Terblanche op LitNet). Niet alleen in zijn “vertroetelde eksemplaar” van Voetskrif, ook in de boekexemplaren die mij in Prins Albert zijn overhandigd, tref ik vergeelde krantenknipsels aan. In 1981, het jaar van Daniel Hugo’s poëziedebuut met naast Saad uit die septer de groepsuitgave Brekfis met vier (Peter Snyders, Etienne van Heerden, André le Roux du Toit & Daniel Hugo), publiceerde André le Roux in Beeld ‘Opstelle oor werke van Breyten’. L.S. Venter, toenmalig collega van Daniel Hugo verbonden aan het departement Afrikaans van de Universiteit van die Oranje-Vrystaat, recenseerde Woorde teen die wolke in Die Vaderland (‘Leesbare kritiek oor Breyten Breytenbach’, 25 maart 1982). Hoewel kritisch voor het woord vooraf van Ampie Coetzee en de slottekst van P.P. van der Merwe schrijven beide critici lovend, zij het met kritisch commentaar, over de artikelen van André Brink, Ernst Lindenberg en vooral Annari van der Merwe en Adriaan van Dis. Van der Merwe en Van Dis publiceerden op basis van hun dissertatie de reconstructie van Breytens Om te vlieg (archiefmateriaal wordt bewaard in het Literatuurmuseum, Den Haag). Deze krantenknipsels die als echo’s van toen mij tegemoet waaien, zonder meer interessant voor een receptiegeschiedenis in Zuid-Afrika van Breytenbachs literaire werk in de gevangenisperiode, tref ik niet aan in woordenaar woordnar. Hoewel Woorde teen die wolke twee vermeldingen krijgt in het gedetailleerde bio- en bibliografisch overzicht van Francis Galloway (2019:196-313), een aanvulling op de dissertatie Breyten Breytenbach as openbare figuur (1990 & 2004), zijn geen besprekingen over de “wetenschappelijke” boekuitgave opgenomen in de indrukwekkende secundaire bibliografie die Alwyn Roux en Francis Galloway samenstelden (“Resensies”, 2019:375-389). De bibliografie vermeldt naast dichtbundels ook verzamelde essays (zoals Parool/Parole. Versamelde toesprake/Collected speeches, 2015).

Een secundaire bibliografie over het essayistisch en literair oeuvre van Breytenbach is nooit volledig, zeker niet vanuit internationaal perspectief. De “vondst” die ik hier kort beschrijf, is aanvullend voor het secundair literatuuroverzicht dat ontzagwekkend is. Wellicht zijn er méér recensies verschenen in Afrikaanstalige media over die merkwaardige bundel Woorde teen die wolke. Het is voor het Breytenbach-onderzoek, met name naar de rol van Adriaan van Dis (als vertaler, politiek agitator, vriend), van cruciaal belang dat ik thans over deze uitgave kan beschikken. Over de betrokkenheid van Van Dis bij het werk van Breytenbach en diens engagement in het Breytenbach-comité tijdens Breytens gevangenisjaren moet dringend een monografie worden geschreven. Niet alleen met aandacht voor de uitvoerige krantenstukken over Breytenbach in de NRC, radio-uitzendingen, publieke manifestaties en vertalingen. Ook het wetenschappelijk onderzoek dat de toenmalige studenten Adriaan en Annari van der Merwe naar aanleiding van Om te vlieg hebben ondernomen (Universiteit van Amsterdam) verdient in de studie de nodige aandacht. Voor het onderzoek is het Adriaan van Dis-archief in Den Haag van goudwaarde.

 

 

 

 

Intussen krijgen Woorde teen die wolke en Hart-lam een bevoorrechte plaats in de Breytenbach-bibliotheek die in Gent bestaat. Met dank aan Daniel Hugo. Aan de Universiteit Gent zijn bronnenmateriaal en vooral liefde voor Breytens oeuvre voorradig om een Europees Breytenbach-studiecentrum op te richten met aandacht voor de internationale posture van de schrijver en schilder.

 

Breyten Breytenbach. woordenaar woordnar – ’n huldiging. F. Galloway (red.), Protea Boekhuis, Pretoria, 2019.

Lucas Malan & Ihette Jacobs, ‘Daniel Hugo (1955-)’, in Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. H.P. van Coller (red.), Van Schaik Uitgewers, Pretoria, 2016 (tweede uitgawe, deel 2), p. 483-508.

Marene Malan, ‘Om met boeke te smokkel’, in Taalgenoot (herfst 2018), p. 44-48 https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2018/07/Taurus.pdf

Erika Terblanche, ‘Daniel Hugo (1955-)’, LitNet ‘Boeke en skrywers/ATKV|Skrywersalbum’ https://www.litnet.co.za/daniel-hugo-1955/

 

 

 

 

1.

 

Die mooiste blomme is dié wat vetplante maak. Kinderkunsblomme. Nederig en konkreet, na aan die hartslag van die aarde. Die mooiste blomme is nie rose of orgidieë – die koninginne met die kweekhuisname nie – nee; dit is woestynblomme.

My eerste bewuswording van ’n kataklismiese gebeurtenis was die Kaapse droogte twee jaar gelede. Ek het grootgeword in ’n waterryke voorstad in Pretoria. Daar was bome. Baie bome. Dit was die sewentigerjare; ek onthou ek het buitentoe gehardloop as dit begin blits. Hoeveel klein ewighede ek so in die reën vertoef het, sou niemand kon raai nie. My huismense het bekommerd na my geroep, maar my ouma het gesê: Los die kind, sy verstaan die reën. My ouma was deurwinter soos ’n kraai. Haar snaarblink hare was teruggekam en weggevou in ’n slakkie in haar nek. Sy het ’n bril gedra wat haar oë groot en teer laat vertoon het, en as sy iets met nadruk gesê het, het sy haar ooglede toegemaak. Ek kon my die koeltes in haar brilglase verbeel, ’n gerusstelling, diggesluit: haar wimpers was ’n skadunet. My ouma was van die Karoo en sy het wysheid gehad.

Eers later het al die wonderlike dinge name gekry. Petrichor. Amberwolke. Die eensame hemele van my kindertyd.

Dan is daar ’n ánder herinnering, een oggend, Januarie 2018. Vroegdag reeds was ek bewus van ’n vreemde dyns in die lug. Dit was bloedig stil. Die blompotte in my tuin het oopgebars, die wortels het ongenadig boontoe geskrei. Dit was tasbaar, die taai knettering in die lug. Vlieswolkies het verby gedryf, die geloei van die laatsomerwinde was op pad, winde wat geen reën sou bring nie en net die vure en bergbrande verder sou aanhits. ’n Nagloed het oor alles bly hang. Die grond het gebrand en gebloei om rowe te vorm. Na die woede en opstand oor die waterskaarsste het ’n weemoed gekom. Afrika het ’n warm weemoed – en daarná volg die behoefte om te bieg. Drome, hoop en wanhoop word uiteindelik een. Daar is dié wat teen alle weervoorspellings in bly bid en opkyk, lugwortels in die oë.

In nog ’n onverwante herinnering, jare gelede, het ek op ’n dag ’n ou vrou in Checkers gesien. Daar was net ’n kaktus en ’n boks wyn in haar waentjie. Intuïtief het ek iets begryp van droogte en van dors – die woorde suchen, versugting, sug, verlange, en verslawing is tog immers verwant. Haar irisse was gerimpel en haar oë dood. Die insident het my hewig ontstel.

2.

Vetplante het ewolusionêr ontwikkel tydens die Kryt-periode, die derde en laaste tydvak van die Mesosoïese era ongeveer 145 miljoen jaar gelede. Vetplante beskik oor sukkulente eienskappe naamlik om vog in hulle blare, stingels, stamme en wortels te berg. Xerofiete, halofiete en eromofiete ressorteer hieronder. Sukkulente weefsel stoor tydelik bruikbare water wat die plant in staat stel om sonder ’n eksterne waterbron te kan oorleef. Vetplante se habitat is droë gebiede, soos halfwoestyn, en as ekostreek is die sukkulente Karoo na vetplante vernoem. Snags gaan hierdie plante se waksagtige kutikule en ingesinkte huidmondjies oop om vog op te vang en waterverlies te beperk. Sukkulente roep kaktusse, plakkies en vygies voor die oog.

Oor die poëtika van vetplante kan ek liries raak. Die blomme is eenvoudig: kinderkuns, soos reeds genoem, of is dit die rofwerk van ’n onervare skepper? Die groei is geil, ’n gulharige gawe aan die droë aarde. Want vetplante is die ambassadeurs van dorre streke, tekenend van ’n genadelose klimaat.

Vetplante vorm ’n brandwag teen die laaste vesting van wind en reën.

Kyk na kaktusse, alarmisties met dorings om te verhoed dat hulle nie uitwissing in die gesig staar deur diere wat hulle vreet nie. ’n Kaktus vertoon weerbaar in teenstelling met sy sagte, sagte binneweefsel.

Die Haworthia se kubusagtige blare laat my dink aan ’n Picasso-skepping. Vetplante mistifiseer die mens met hulle geometriese elegansie; sommiges dra immers die bloudruk van die Blom van die Lewe of die swier van Fibonacci se Goue Ratio. Kaktusse het dorings soos weerhake of prikkeldraad. Die weefsel is met growwe rygwerk en doringagtige sterre aanmekaar geheg.

Met Covid-19 het ek opnuut bewus geword van vetplante, hulle moedige eienskappe. Hulle stille krag en vermoë om op minimalistiese wyse te oorleef. Hulle dankbaarheid.

Dan is daar die mites en legendes. Die Christmas Cactus is ’n honderd miljoen jaar ouer as Christus.

Die Koningin van die nag (Selenicereus grandifloras), weer, is ’n kaktus wat net een maal ’n jaar vir net een nag blom. Volgens die legende het ’n beeldskone koningin in ’n onaantreklike vetplant verander nadat ’n draak haar met vuurtonge vervoek het. Dit is waarom sy net een maal blom, gedagtig aan haar skoonheid van vroeër; in die helder lig van die maan gaan sy vir ’n paar uur oop, verruklik en stralend soos ’n ster. Volgens oorlewering genees hierdie kaktus se blare gebroke minnaars se harte. En op ’n letterlike vlak: die Koningin van die nag word gebruik as homeopatiese middel om hartlyers te help om ’n verswakte hartspier te versterk. Die legende is dus (deels) waar.

En dan die Lithops, oftewel die ‘lewende klippe’. Dit is plantjies wat hulself voordoen en kamoefleer as klippe. Augustus breek hierdie klippe wonderbaarlik oop en blom. Maar méér as klippe: sommige Lithops lyk soos Runeklippies, kompleet met mistieke geheimskrif maar met die verskil dat dit inderwaarheid spensies vol water is.

Die gebruik van aalwyn as antieke kruiemedisyne is al vir duisende jare bekend aan die mens en is ook gebruik om lyke mee te balsem.

Met die Kaapse droogte van 2018 het ek geglo dit is ’n kataklismiese gebeurtenis. Toe kom die Koronavirius, ’n perd van geheel en al ’n ander kleur, die vaal perd genaamd die Dood as deel van die quattuor soos beskryf in die boek Openbaring. En deur alles bly vetplante die konstante, ’n simbool van bestendigheid. Ewolusionêr die pioniers en bittereinders van oorlewing.

.

Aalwyn in die droogte

 

Die ergste is dat die lewe dwarsdeur

’n droogte aangaan en dat nie

wil endkry nie, die verbete beur

van wortels vlak in die rondte,

.

dat die blare handewringend toevou

om die gees, en, gevaarrooi geverf,

krimpend asem ophou

tot eindelik die vernedering oorgaan.

.

 

Wilma Stockenström. Vir die bysiende leser (1970)

 

 

Verwysings:

 

https://af.wikipedia.org/wiki/Vetplant

https://dalenefowler.wordpress.com/2017/08/06/aalwyn-in-die-droogte/?fbclid=IwAR3bTwV-h87O2NJealSoGtlp11RHub6Tw7qO-MhvVARw5QeA-11_okt0Upw

 

 

 

 

 

 

Rakelings

 

Voel hoe lig

hang

die nuanse

van angs,

suggestie

van vreugde,

naby mekaar.

 

Raak die een die ander,

word dit weemoed.

Nooit kan ons mekaar

in diepte ken nie

 

 

Opstanding van die verslape digter

 

Dit is mos maar so,

jy kan eintlik amper nie anders nie

as om hierdie varsgesnyde dag

in te stap nie.

 

Dit is miskien of jy amper half uitgelag word

deur daardie tortelduif

wat op die takkie hurk

van die koorsboom.

Sy bek trek so effens skeef

van sy glimlag se spot.

Is dit ooit ’n duif?

 

Nee, vandag is tog eintlik maar darem regtig heeltemal

’n lekker een om in te leef –

kyk daardie wit wolkies

wat lyk of hulle skaapkraal toe kom,

half holderstebolder oor mekaar.

 

En ek ruik koffie

wat my half heeltemal nogal regtig amper laat begin sing

van lekkerproe

en netnou se lekkerkry.

 

Ja-nee, mens moet darem regtig miskien half dink

aan opstaan en môre sê vir mekaar,

maar nou moet ek ophou skryf,

die papier is amper klaar.

 

© De Waal Venter, 2020