Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

“We are all los inmigrantes, the Soul is the first Immigrant: The Soul cannot be held back by any imaginary boundary drawn against it; not by mountain ranges, not by rivers, nor by human scorn. – Clarissa Pinkola Estés, The Dangerous Old Woman: Myths and Stories of the Wise Woman Archetype, Volume 1 (2010) (mp3s/CDs)

Olga Kirsch het onder meer bekendheid verwerf as die tweede Afrikaanse vrouedigter om ná Elisabeth Eybers te publiseer. Sy het op die ouderdom van 20 (1944) gedebuteer met Die soeklig; haar poësie lewer ’n belangrike bydrae om die Joodse belewenis in Afrikaans te verwoord. Kirsch se oeuvre bestaan uit sewe Afrikaanse digbundels, met slegs enkele verwysings na haar Engelse poësie.

In 2018 verskyn Egonne Roth se biografie, Olga Kirsch: ’n Lewe in gedigte (Naledi) en as addendum tot dié werk word ’n bloemlesing van Kirsch se Engelse poësie uitgegee. Olga Kirsch: Her English poetry is saamgestel deur Roth, vergesel van ’n inleiding deur Antjie Krog (2020, Naledi). Kirsch se oeuvre, wat oor 50 jaar en drie tale strek word op verrassende wyse aangevul deur hierdie nagelate Engelse verse. In die samesteller se notas agter in die bundel vermeld Roth: “This largely, unknown oeuvre of English poems was the stuff that dreams are made of for a biographer. I used as many as I could in the biography but that was not nearly enough. It has been a privilege to be a part of the publication of these poems that need to be in the public domain.”

Dit was egter ’n uitdagende – en sensitiewe – proses om persoonlike dokumente van Kirsch se familie te bekom. Na die digter se afsterwe in 1997 is haar verse in bokse verpak en geberg by haar oudste dogter, Michal, se woonplek in Londen. Dit was eers met die hulp van Kirsch se jonger dogter, Ada Zohar dat daar ná maande besluit is op ’n datum om die inhoud van die bokse uit te pak. En dit was inderdaad ’n vonds. Daar was byvoorbeeld verse wat Kirsch in 1984 tydens Zohar se egskeiding geskryf het – gedigte waarvan niemand kennis gedra het nie. Ada Zohar het voorts 79 gedigte wat Kirsch na die afsterwe van haar man, Joseph Gillis, geskryf het, uit die bokse gehaal, asook 60 gedigte wat oor alledaagse verskynsels handel. Dit is veral die rougedigte na haar geliefde eggenoot se dood wat Krog uitsonder vir hul elegiese skoonheid. Maar daar het nóg ’n verrassing gewag: die lang epiese gedig, “Nevertheless” wat in ’n verkorte weergawe in Jewish Frontier (1966) verskyn het, se volledige kopie was weggepak in die boks. Egonne Roth was die eerste persoon buite die Kirsch-familie om dié volledige gedig onder oë te kry. Bygesê; Olga Kirsch se gesin het nooit haar geesdrif vir haar poësie gedeel nie, waarskynlik omdat sy allereers as Afrikaanse digter beskou is en omdat haar huisgenote se huistale Engels en Hebreeus was.

Kirsch het van kleins af die gevoel van buitestaanderskap ervaar – en as latere immigrant met ’n komplekse, selfs versplinterde identiteit geworstel. As voorbeeld haal ek ’n fragment uit deel V in “Nevertheless” aan:

 

V

Strange to be an immigrant.

To wander through the centre of the town

Watching the people pass, not a face known

Everyone going somewhere, you alone

A nobody going nowhere.

Strange to be an immigrant

To wander through the suburbs of the town

Ringing at doors, asking for odd chores,

Pitied, invited in and given a drink

Making it last to let your eyes take in

The table with its starched and glossy cloth,

The ancestors enlarged in oval frames:

Grandmother neckless, hefty, grandfather mild

And bearded to the eyes; the heavy chairs

The sideboard tiered and windowed, all that attests

To settleness.

 

For they promise you things will improve but home is a hut

And work is a few days a month breaking stones for the roads

And you cannot go back or elsewhere and you dare not look

   forward:

Grim to be an immigrant.   (26 – 7)

 

Olga Kirsch se pa was ’n Jiddisj-spreker wat uit Litaue na Suid-Afrika geïmigreer het. Haar moeder, Eva was ’n Engelssprekende Suid-Afrikaanse Jodin. Kirsch het op Koppies in die Oranje-Vrystaat grootgeword. Alhoewel Engels haar huistaal was, het Afrikaans haar denke, leefwêreld en jong vriendekring as jong kind oorheers. Aan die sinagogeskool op Koppies leer sy ook om Hebreeus te lees en skryf, maar ontvang haar hoërskoolopleiding in Engels aan die Eunice Girls High School in Bloemfontein. Die gesin verhuis later na Johannesburg waar Kirsch haar B.A.-Honneurs-graad in Afrikaans-Nederlands onder leiding van C.M. van den Heever behaal. Die jong digter was deurentyd bewus van die anti-Semitiese venyn teenoor haar Joodse gesin, ’n antagonisme aangevuur deur die opkoms van die Nazi-gesinde Ossewabrandwag in die dertiger- en veertigerjare. In 1948 het die Nasionale party na die Joodse stem gevry, maar die Joodse immigrante het die onderdrukkende beleid van apartheid verwerp – dit het herinner aan die Duitse Nuremberg-wette van 1935. Die vervulling van die Sionistiese droom in Israel (1948) beweeg in tandem met die implementering van die Nasionale Party se apartheidsideologie in Suid-Afrika, en teen dié agtergrond vestig Kirsch haar identiteit as Joodsgebore Afrikaanse digter. Sy het in 1948 op aliyah gegaan, oftewel na Israel verhuis. Kirsch het haar toekomstige man, Joseph Gillis, ’n professor in Wiskunde aan die Weizman Instituut in Rehovot ontmoet: ’n lang pad van daardie Afrikaanssprekende dogtertjie wat haar verlustig het in die natuurskoon van Koppies in die Vrystaat. Kirsch het ’n M.A.-graad in Engels aan die Universiteit van Jerusalem verwerf en was sedert 1959 werksaam, eers as Engelse onderwyseres en later as universiteitsdosent by die Weizman Instituut.

Daar het 24 jaar verloop sedert die digter se volgende vyf Afrikaanse bundels relatief kort op mekaar gevolg het. Die Afrikaanse poësiegemeenskap het waarskynlik aanvaar dat sy nie meer skryf nie. Gedurende dié periode het Kirsch basies verleer om Afrikaans te praat: haar huistale was nou Engels en Hebreeus, maar ten spyte van ’n toenemende vervreemding teenoor die Afrikaans van haar jeug en van haar eerste twee digbundels, was dit ’n wonder in die kleine toe Negentien gedigte in 1972 verskyn. Inderwaarheid het die digter ’n fyn balanseertruuk uitgevoer om in drie tale te dig – sy het later opgehou om in Hebreeus te skryf nadat kritici van mening was dat haar verse soos vertalings lees. Volgens Antjie Krog het Kirsch waarskynlik méér Engelse as Afrikaanse gedigte geskryf, poësie wat uiteindelik in bokse sou beland. Dit het vir Kirsch al moeiliker geword om in Afrikaans te dig aangesien sy min kontak en omgang met die taal gehad het. Kritici het haar styl en woordeskat as argaïes beskryf en na ’n louwarm – selfs ongunstige – ontvangs van Ruie Tuin (1983) het sy aan vriende erken dat sy opgehou dig het in Afrikaans. “My home language and my intimate language is English, but I don’t want to write in it. I am stranded at a busstop. To tell the honest truth, I don’t want to write any more”.

In die laat jare tagtig dig Kirsch weer met mening in Engels en gee ’n selfpublikasie, The book of Sitrya in 1992 uit. Hierdie bundel bevat gedigte oor haar kleindogter, Sitrya wat met ’n ongeneeslike siekte gebore is en op tienjarige ouderdom oorlede is. Kirsch het betrokke geraak by Joodse literêre verenigings soos die Israel Association of Writers in English. Om haar lesersmark vir haar Engelse poësie te vergroot, stuur sy in 1996 haar gedigte vir publikasie na forums in die VSA en Engeland. Sy was gekonfyt in die skryf van Engelse poësie en was in 1948 reeds medevertaler van Elisabeth Eybers se verse in The quiet adventure. Kirsch se oorspronklike Engelse gedigte oor die Eerste Israeliese Onafhanklikheidsoorlog het dan in 1966 hul weg tot publikasie gevind in die New Yorkse Sionistiese tydskrif, Jewish Frontier.

Olga Kirsch: her English poetry bundel die digter se nagelate verse wat geskryf is tussen 1965 en 1996. Egonne Roth belig op die agterflap die temas, byvoorbeeld die digter se liefde vir Israel asook haar sensitiewe beelding van die natuur en die bewoording van gevoelens van pyn, eensaamheid en verlies. Soos in die geval van Kirsch se Afrikaanse werk dig sy oor die belewenis van immigrasie, ballingskap, ontheemding en die mens se soeke na identiteit. Die bundel onder bespreking bevat ook mededelings vir en oor haar dogter Ada en haar man Joe. Om ’n immigrant en digter, werksaam in drie tale te wees het haar deurlopend meer vervreem van haar vaderland, Suid-Afrika met sy apartheidsideologie van menseregteskendings. As ’n vrou van Joodse herkoms het sy haar nooit werklik tuis gevoel in die heimat van haar geboorte nie en Krog verwys in die voorwoord dan ook na Kirsch se gefragmenteerde identiteit. Die versameling Engelse gedigte bevat hoogs persoonlike poësie oor die lotgevalle van die geliefdes die naaste aan haar. Volgens die samesteller lê die skoonheid van die verse juis in die pretensielose eenvoud en in die afwesigheid van enige megalomanie. As voorbeeld: in die afdeling, “Poems to Life” lees ’n mens hierdie treffende vers raak:

 

Catullus

Poems in a dead language –

butterflies pinned to the page.

Till the mouth’s moist cavern

resuscitates the syllables,

the springboard of the uttering tongue

flings them

into iridescent flight.    (124)

 

Antjie Krog beweer dat Kirsch se Engelse poësie nooit gekanoniseer is binne die Suid-Afrikaanse kanon nie; haar werk is ook nooit vergelyk met dié van Suid-Afrikaanse skrywers van Joodse herkoms soos Nadine Gordimer of Dan Jacobson nie. Danksy Kirsch se biograaf, wat kuratorskap geneem het van hierdie belangrike projek is ’n versameling nagelate verse dertien jaar na die digter se afsterwe noukeurig byeen gebring en uitgegee.  Kirsch se ballingskap was in vele opsigte een van swye ten opsigte van haar Afrikaanse poësie – ’n swye wat ironies gesproke verrykend ingewerk het op haar Engelse poësie. Die poësiegemeenskap is inderdaad die uitgewer, Naledi, heelwat dank verskuldig vir ’n seminale publikasie soos dié.

 

Verwysings

Roth, Egonne. Olga Kirsch: ’n Lewe in gedigte. Naledi. Kaapstad. 2018.

Kirsch, Olga. Olga Kirsch: Her English poetry. Naledi. Kaapstad. 2020.

 

 

Die digter De Waal Venter maak melding van sy persoonlike muse, Yanni Euterpe in sy jongste bundel, Vrugbeginsel (Naledi, 2021). In die Griekse mitologie beliggaam die muses die godinne wat as inspirasiebron vir die skeppingsprosesse in die kunste en wetenskappe gedien het. Zeus en Mnemosune, die godin van geheue, het nege dogters gehad. Kalliope was die godin van epiese digkuns; Klio, van geskiedenis; Erato, van liriese digkuns; Euterpe, van musiek; Melpomene, van tragedie; Polumnia, van korale digkuns; Terpsichore, van dans; Talia, van komedie en Urania van astronomie. In die laat klassieke periode was Euterpe ook die godin van liriese poësie genoem.

Sommige skrywers, digters en kunstenaars is sinoniem met hulle muses. Alhoewel ’n muse binne ’n antieke konteks op ’n jong of beeldskone vrou dui, reflekteer die beskouings van muses vandag op meer as een faset van hierdie inspirasiebron. Die digter T.T. Cloete se vrou, Anna was ’n persoonlike muse en vrou: hy het talle gedigte óór en vir haar geskryf. ’n Tweede muse by Cloete is waarskynlik die Goddelike muse wat in onder meer Karnaval en Lent gestalte vind as “die Onbegryplike”; die “Onnoembare”; die “Aanwesige Afwesige Krag”; die “kosmiese argitek”; die “Onbemande Krag” en die “Ontoeganklike”. Ook Breyten Breytenbach staan bekend vir sy muses. Een voorbeeld hiervan is sy bundel, Lotus (1970) met ’n foto van sy vrou, Hoang Lien voor in die betrokke bundel. Hoang Lien beteken “goue lotus” en die bundeltitel asook die inhoud maak aanspraak op die muse as ’n reële en herkenbare vroulike persoon. Die skrywer en digter, Jeanne Goosen word begelei deur musiekmuses byvoorbeeld Frédéric Chopin wat as teringagtige, tenger of lydende figuur gestalte vind dwarsdeur haar oeuvre tot in die nagelate Het jy geweet ek kan toor? (2020). Goosen se oeuvre eggo dus ’n klankbaan, musikale intertekste waarin atmosfeerskepping deel van hierdie inspirasieprosesse vorm. En van komponiste gepraat: Hector Berlioz se muse was ’n jong meisie wat hy as twaalfjarige seun tydens ’n vakansie vir die eerste maal gewaar het. Haar naam was Estelle Fornier. In die komponis se Symphonie Fantastique sinspeel die leitmotief op die verlange en nostalgie na hierdie eternal feminine. Berlioz het selfs vyftig jaar nadat hy vir die eerste maal oë op Estelle gelê het, na haar verlang; sy het gedien as bron van inspirasie vir talle van sy komposisies. Neruda, op sy beurt se muse was sy vrou, Matilde Urrutia. Beatrice Portinari, weer, staan bekend as Dante se muse. Vandag kan muses, in die wydste sin van die woord dui op ’n persoon, meesal ’n vrou; ’n voorwerp of plek, ’n spirituele of Goddelike krag en ten laaste, ’n simboliese of meditatiewe beginsel soos om te reis.

In De Waal Venter se oeuvre en meer spesifiek in sy jongste bundel, Vrugbeginsel figureer die spreker-digter se muse genaamd Yanni Euterpe. Venter doen moeite om sy muse werklikheidsgetrou en selfs driedimensioneel aan die leser te verbeeld. “Euterpe” in dié muse se benaming skakel met die antieke Griekse muse van liriese poësie, terwyl die voornaam “Yanni” hierdie muse vir die spreker-digter verpersoonlik.

In April 2020 het Yanni Euterpe ’n draai op Versindaba gegooi in ’n vorm van virtuele teater, ’n ekshibisionistiese vertoon van Venter se muse op ’n digitale platform. Die digter en sy muse het heerlik gekorswel en gemeenplase uitgeruil in die kommentaarkolom:   https://versindaba.co.za/2020/04/09/de-waal-venter-gesprekke-met-yanni-euterpe/?fbclid=IwAR2PwyNBb-kge6Vd_U-ci6y78HngNLrmkFvISiORNbv76rDDuehg-CREkis

Yanni Euterpe, die Griekse nimf van liriese poësie beweeg dus anachronisties op die tydlyn antiek – modern, wat aan haar ’n tydlose kwaliteit verleen. In die gedig, “Gesprekke met Yanni Euterpe” (83) stel die spreker vir Yanni bekend aan die leser:

 

“Ek het, tot my verbasing, ontdek dat ek ’n muse het. Sy help my poësie skryf…wel, ek moet eerlik erken, sy dikteer dit eintlik vir my.”

 

Die betrokke deel 4 wat oor Yanni Euterpe handel bevat prosaïese segginge afgewissel met verse, dié wat Yanni dan aan die spreker dikteer.

Die muse is ’n beeldskone jong vrou en as inspirasie tot liriese poësie word sý self in liriese digterlike taal beskryf. Sy besoek die spreker waar hy in die bad sit en ’n erotiese aantrekkingskrag blyk dadelik:

 

Haar naakte liggaam

weerkaats die sonlig,

amandelwit,

sagte kurwes, krulle van appelskille,

sagte katjiemondjies,

getint met ’n polsende rooi.

[…]  (83)

 

In die bekendstellingsvers word daar verwys na Yanni se kleding as “chiton”, ’n tuniek wat haar binne ’n antieke Griekse konteks posisioneer. Verdere beskrywings op p. 87 bevestig die historiese herkoms van hierdie muse:

 

“Haar hare is vasgevang agter haar kop in ’n soort bolla en sy dra ’n string Venesiese glaskrale met lewendige kleure wat mekaar uitdaag in ’n goedige gestoei. Ek kan sweer sy het ’n paar druppels Chanel aangetik.”

 

Die verwysing na bovermelde parfuum suggereer dat Yanni nie bloot ’n antieke muse beliggaam nie, maar dat sy as tipe transfigurasie tussen die moderne en die mitologiese optree.

Die ruimtelike inkleding in die reeks gedigte wissel van binnenshuise tot landskapstonele.

 

“Die walvisrug van Robbeneiland is vandag taamlik wasig, seemis is besig om toe te trek. Ek gaan sit oorkant haar.” […] (90).

 

Yanni Euterpe word nie beperk deur lokaliteit nie: sy beskik oor magiese eienskappe soos om vrymagtig deur mure en deure te beweeg. Die beskrywings van dekor in die verse resoneer met antieke Griekeland en Venter werk outentiek met die inkleding van sy detail.

 

“Yanni sit by ’n tafeltjie en kyk uit oor die see. Voor haar staan ’n beker met rooiwyn. Dit is ’n ornamentele beker gemaak van piouter. Figure van atlete en gode word daarop uitgebeeld.” (90).

 

In bykans alle verse beveel Yanni Euterpe die spreker om dít wat sy sê, neer te skryf. Die magsdinamiek is een van ’n mitologiese godin wat aan ’n sterflike (digter) liriese poëtiese segginge dikteer. Hierdie oordrag van poësie geskied egter nie sonder humor nie. In “Elektriese voëls rook nie sigare nie” (85 – 6) maan Euterpe die spreker om sekere inligting, wat hy nie verstaan nie, te “Google”. Met ander woorde ’n antieke Griekse nimf verwys ’n moderne menslike digter na hipermoderne tegnologiese soekenjin.

Die kantelende magsverhouding tussen muse en man word vervolgens verbeeld in “Afskryf van ’n gedig is nie maklik nie” (87 – 8), die slot:

 

“Hoekom nie? vra sy en staan op. Want ek is ’n mens! Antwoord ek verleë.

Dis nie ’n verskoning nie, gooi Yanni terug en stap na die muur.”

 

Venter se muse is eg menslik, soos die vroulike ydelheid, wat gestalte vind in die vers “Wyk Louw se vaas” (98 – 9) getuig:

 

“Yanni stap in en kyk vir haarself in die spieël. Sy lek haar wysvinger se punt en begin haar een wenkbrou gladstryk.

Ek maak keelskoon en vra: Wat moet ek skryf?

Sy antwoord nie dadelik nie, maar vra na ’n rukkie: Lyk ek soos Frida Kahlo?”

 

Dit blyk voorts dat hierdie muse gekonfyt is in die spel van intertekstualiteit. In bovermelde vers word “X.” in “Tristia, elegiese verse” soos dit verskyn in Louw se bundel, Tristia, betrek.

 

“[…] antwoord Yanni en gaan dadelik voort – skryf:

Wyk Louw wou die vaas

ongeskonde deur die skare dra.”

[…]

 

Venter se vers verestetiseer die vaas as erotiese vroulike artefak teenoor Louw se elegiese beskouing:

 

“Bruin asters staan aan’t verwelk word in ’n vaas

wat blou is, erd, – aarde –; en ek weet:

hierdie woord sal nooit geweet word en nie bly nie:”

[…]

 

Afgesien van Yanni Euterpe se bevele om digterlike segginge áf of neer te skryf, inspireer sy die ouer manlike spreker ook op erotiese wyse. In “Sleuring van die minnaar” word die spreker liggaamlik so meegevoer deur ’n druppende kraan in die wasbak dat hy en Yanni saam ’n metamorfose beleef:

 

“Haar lyf

is stewig soos ’n jong wilgerboom

teen myne.

Sy buig effens

en haar hande is koel blare

om my kop.

 

Die hitte is nie net van die son nie,

dit is ’n kernreaksie

êrens in my lyf;

miskien is my hele liggaam

besig om oor te gaan in energie.

 

Sy het in ’n rivier verander.”    (94)

 

In die daaropvolgende gedig, “Water” (96) besing die muse vervolgens die oseane van die aarde.

In die laaste vers in hierdie reeks bevestig Yanni Euterpe haar simultane beweging deur tyd en ruimte en ek haal aan uit “Leë hand” (100):

 

“Ek hou van jou rok, sê ek. […]

Sappho hou ook daarvan, antwoord sy. Ek was nou net daar.”

 

Die woord “afskryf” binne die register digter : muse verkry ’n verdere ironiese betekenis – dit is Yanni wat dié keer “afskryf” van die digter Paul Celan. Soos reeds genoem is sy intertekstueel geletterd.

 

“Skryf nou, sê sy.

 

Die jong minnaars se liefde

bloei soos rooi papawers, dikteer sy.

Ek kyk op: Maar dit klink soos ’n reël

uit ’n Celan-gedig!

[…]               (100)

 

Die gedig waarna die spreker verwys is inderdaad “Corona” van Paul Celan. Intertekstualiteit as die ruie substrata van tekste (of sitate) kom ter sprake. Die spreker, wat die interteks herken en effens gekwel is oor die duplisering van digterlike idees, open sekere kwelvrae onderliggend aan intertekstualiteit – byvoorbeeld dié van literêre bevoegdheid of literary competence: waar eindig ’n bestaande digterlike segging en wanneer begin ’n nuwe digterlike idee, of vorm dit deel van die teksgerigte produksieproses? Daar is inderdaad niks nuut onder die son nie. In die slot van die vers blyk dit dat die spreker ten volle aangewese is op sy muse vir digterlike inspirasie. Die reeks eindig:

 

“Yanni staan op, kyk na my en wys my haar oop palm. Daar is niks in nie. Skryf, beveel sy en stap weg deur die muur. Verder kan ek niks skryf nie, behalwe dat haar palm leeg was.” (101).

 

Die muse, die geleier van kreatiwiteit sinjaleer die onoorbrugbare versperring tussen mens en mitiese godheid. Die leë palm kan bes moontlik dui op onvoltooide digterlike skeppingsprosesse. Die spreker se afhanklikheid van Yanni Euterpe blyk bloot ’n reproduksie van bestaande digterlike idees, soos ingegee deur die muse, te wees. Of, soos Ray Bradbury tereg gesê het: I’m not in control of my muse. My muse does all the work.”

 

 

 

In 2010 het Facebook-digbladsye opgeskiet soos pawn shops ná inflasie. Of – soos tuindienste in Pretoria nadat pakkette uitgedeel is aan staatsdienswerkers. Die verskynsel het bly toeneem en daar is na raming 5000 Facebook-digters werksaam op die sosiale media. Hierdie informele kuberdigsektor is al so lank met ons dat dit deur generasies beweeg: ’n handjievol goeie digters het hul opwagting gemaak, sommiges het afgesterf en ander het handdoek ingegooi. Die term “Facebook-digter” verwys geensins na ’n literêre kategorie nie en moet beskou word as sosiale gedrag wat uiting vind op die sosiale media. Die grootste getal van hierdie digters is werksaam op Facebook. Ek het in die verlede oor dié verskynsel geskryf; klik gerus op die volgende skakels:

 

https://versindaba.co.za/2016/08/07/nini-bennett-noudat-almal-digters-is/?fbclid=IwAR0ygvW2JbwgXah6JRUGja5N20n0ImdWilCJ4hUDlFdrI5IJwq3w37RgRkA

asook

https://www.litnet.co.za/poolshoogte-die-bedryf-van-n-aanlyn-digkunsakademie/?fbclid=IwAR08VkTm0Q1AaZB5NShuoTagApjAgl3FlHY93vzVXvXBY7ReBMTKj7lXSdo .

 

Die term “hoofstroom”, op sy beurt, word oorwegend gebruik deur die informele kuberdigsektor of diegene wat hulself teenoor die sogenaamde hoofstroom posisioneer. In hierdie blog gebruik ek dié term om na die binêre spanning tussen die groep digters wat erkenning geniet en wie se uitsette deur erkende uitgewers gepubliseer is, en die amorfe gemeenskap wat die afgelope dekade of wat ontstaan het, te verwys.

Dit is seker onafwendbaar om te noem dat Facebook-resensente ondertussen hulle opwagting begin maak het. Facebook-digters is virtuele vriende en mede-aspirantdigters wat kollegiaal met mekaar verkeer en hulle digpogings op Facebook plaas vir die aanlyndiggemeenskap om te lees. Hierdie gemeenskappe leer mekaar se wel en weë ken en gee op ekspressiewe wyse uitdrukking aan hulle meelewing, wat die plaas en kommentaarlewering van poësie insluit. Heelparty van hierdie aspirante poog om ’n loopbaan te munt uit die gee en ontvang van kitserkenning – en wanneer ’n selfpublikasie verskyn, is die gedagte aan ’n resensie gesog. Ongelukkig is die selfpubliseerders en Facebook-“resensente” onkundig oor wat ’n resensie behels. Dit word verwar met ’n loftuiting – of lofpsalm – en die gewaande resensie pryk sommer kitsklaar op die agterflap van so bundel. Dit herinner nogal aan ’n heildronk op die digter.

Hierdie Facebook-resensies verskyn vanselfsprekend op Facebook en die resensent boots op paraplegiese wyse die  jargon van hoofstroomliteratore na. Die “resensent”, in hierdie geval, skryf ’n lofpsalm oor die nuwe bundel en die volgende kriteria word gebruik: (1) Die selfpublikasie onder bespreking kom uit die hart en vergestalt daarom “ware” of “egte” poësie. (2) Poësie wat uit die hart kom, bevestig dan die digter se werk as deel van ’n lewensreis. (3) Die digter se lewe word verhef tot ’n morele lewensles en gevier op grond van die outobiografiese inhoud van die gedig of bundel ter sprake. Die leserskorps lees die verse en toon hul meelewing en medelye by wyse van adjektiewe en tussenwerpsels wat ontplof in die kommentaarkolom. Daar word doelbewus geen onderskeid getref tussen die digter en die spreker nie. Inteendeel, die gedigte moet juis die belydenisse, lyding en uiteindelike triomf van die digter in alle fasette van sy/haar lewe beklemtoon (gedigte word soms selfs vergesel van ’n kort anekdote van die omstandighede waaronder die gedig geskryf is).

’n Onlangse steekproef na hierdie uitroepe in die openbare domein toon die volgende as die mees gebruikte in hierdie sogenaamde resensies:

 

 

Hierdie uitroepe, wat emotief en geyk is, vorm dikwels die fondasie vir toekomstige Facebook-resensies.

Facebook-resensente beskou hulself as kenners, maar dra geen kennis van literatuurkritiek of die feit dat ’n resensie die letterkundige verslag van ’n opgeleide en erkende literator is nie. ’n Resensie is ’n kritiese bespreking en beoordeling van ’n teks deur ’n gekwalifiseerde letterkundige en dit verskyn in ’n dagblad, tydskrif, oor die radio, televisie, of op erkende aanlyn platforms. Vir die informele diggemeenskap is dit ’n geval van resenséér. Ja, resensies krap oningeligte lesers om. Volgens Joseph Shipley is elke leser ’n kritikus, maar nie elke leser se kritiek word mondeling of skriftelik oorgedra nie; dit het nie waarde vir ander lesers nie, met ander woorde dit vorm nie deel van die literêre kanonieke gesag nie.

Maar in Facebook-land (met apologie aan Daniel Hugo, met verwysing na sy vers elders in hierdie blog) werk dit anders. Op Facebook het elkeen ’n seepkis om op te staan. Dit blyk uit ’n legio aanlyn gesprekke dat ’n resensent ’n “opinie” of ’n “mening” het. ’n Opinie, ja. Die literatuurwetenskaplike onderbou verbonde aan die lewering van literêre kritiek is heeltemal afwesig. ’n Werklike resensent word beskou as ’n onredelike persoon wat opsetlik en ongekwalifiseerd kwetsende goed van ’n skrywer of digter se mooi of goeie boek sê. Hóé dúrf hy/sy? In die enkele gevalle wat een van hierdie bundels per abuis in die hande van ’n opgeleide resensent geland het, het die resensie tot ongekende persoonlike aanvalle op die karakter van laasgenoemde resensent gelei deur die ondersteuners van die betrokke digter.

Facebook-resensente skep graag bladsye waarin hulle hulself “onafhanklike -” of “inhuisresensente” noem. Ongelukkig is dit onduidelik na watter konteks “inhuis” of “onafhanklik” hier verwys. Diesulkes verwar resensies met persverklarings en/of ’n dokument wat deel vorm van ’n bemarkingsveldtog. Soos reeds genoem, word sommige resensies as deel van die lokteks aangebied. Facebook-resensente roem op hulle “eerlike” menings – met ander woorde eerlikheid verleen geloofwaardigheid aan só ‘n resensie. Sommiges vra dan ook ’n fooi vir hulle dienste, ’n rits akkolades wat met ’n dawerende gejuig in die kommentaarkolom ontvang word. Enige poging tot ware literatuurkritiek word met aggressie begroet en die skrywer se Facebook-volgelinge is bereid om in die voorste virtuele linies te veg om hul skryfheld(in) se mooi of goeie boek te verdedig. Trouens, dit herinner sterk aan die oproep tot “stryd” wat so dikwels in die Afrikaanse geskiedenis neerslag gevind het. Die resensiepraktyke op die sosiale media stuur die bestaande beskouings rondom metatekstualiteit en resepsie-estetika poer in hulle kanon in. Gewilde frases in hierdie tipe resensies is onder meer die gebruik van die woord “passie”. Die volgende Facebook-resensent se bekendstelling lui soos volg: “Bets Badenhorst het van kleins af ’n passie vir lees. Haar resensies is geloofwaardig en word deur menigte [sic] skrywers en kopers gerespekteer en hooggeag.”

’n Ander voorbeeld is “hierdie bundel is ’n MOET LEES.” [sic]. Op Facebook verwys die gewaande digters en kommentators na die selfpublikasies as hulle “werke”. Van die innoverende selfpubliseerders haal die kommentare van hulle Facebook-volgelinge op die agterflap van die bundel aan, en dié lokteks word geesdriftig verwar met ’n “resensie”.

’n Eienskap van vroulike Facebook-resensente is dat ’n keurige foto ’n resensie vergesel. Hierdie foto toon byvoorbeeld ’n altaartjie met die bundel (en potpourri-blare argeloos oor dié kosbare kleinood uitgestrooi). Die allerfynste porseleinkoppie rond die klikaas mooi af. Die resensent het waarskynlik meer moeite gedoen met die uitstal van haar ouma se erfgoed as met die skryf van haar resensie.

Die kloof tussen die gevestigde hoofstroom en informele kuberdigsektor is inderdaad so diep soos Moses se Skelfsee. ’n Wanbegrip, gebore uit onkunde en ’n weiering om kennis te neem van die basiese beginsels van resensiekunde is aan die orde van die dag. Om gedigte op Facebook te plaas is allereers ’n aksie wat die ego streel: die likes word ingewag en getel, die gawe comments word gelees en herlees – en die logiese volgende stap is om te “publiseer” en “geresenseer” te word. Met een verskil: in Facebook-land bestaan daar geen literêre kritiek nie, slegs kanonisering op die sosiale media. Die hoofstroom word venynig bejeën as ’n spul “snobs” (’n woord wat uitgespreek word as “snôps”).

 

Doggerel

 Emily Dickinson, ons hond

(soos die digters van Facebook-land)

is literêr maar ongeletter

sy knor bang vir elke leiband

en kef oor daardie slinkse setter

wat weet haar drukwerk ruik na stront

 

Versindaba. © Daniel Hugo, 2021

 

Oscar Wilde het op ’n kol beweer “all bad poetry springs from genuine feeling.” Omdat Facebook-resensente die selfpublikasies onder bespreking as outobiografiese uitinge lees, word die digters – heel familiêr – moed ingepraat. In een so’n geval het ’n resensent selfs haar resensie afgesluit met ’n gebed vir die digter, wat klaarblyklik deur ’n deur donker tyd gegaan het.

Dit raak duidelik dat daar ’n hele pseudoliterêre gemeenskap op Facebook ontstaan het wat hoofstoomgebruike op ’n misplaaste wyse emuleer. Facebook-poësie het gegradueer tot die onstaan van selfpubliseerders wat gediversifiseer het na die uitgee van erotika, jeugverhale, selfhelpboeke of godsdienstige werke, waarin die skrywer se uitverkorenheid onder die wakende oog van God beskryf word. Die ekstreme lyding wat gelei het tot die skrywer of digter se nuutverworwe verhewe status is waarskynlik in digvorm én as narratief beskikbaar, mét of sonder spelfoute. Boeke oor depressie en die outobiografieë van onbekende pensionarisse is gewild. Hierdie outobiografieë word soms verwerk tot genealogiese leesstof.

Tussen Bitcoin-advertensies deur tree die rasieleiers na vore wat die hoofstroom uitdaag en met moed en oortuiging ’n wankelende selfpublikasie sal verdedig. Vyandskappe word vinnig en driftig gesmee, Facebook-settings word verander, gevegte bons van inboks tot inboks en die ongewensde kritici word summier “geblok”. (Facebook-digters spel dié woord as “geblock”.) Helaas; daar word verontwaardig na hiérdie konflik verwys as “Facebook-politiek”. Daar bestaan ook protokols vir die lewering van kritiek op kuberdigblaaie. Digters vra graag om “gekrit” te word – maar die kritiek móét positief wees en gelees word as ’n antisipasie op ’n seëngroet en lofsang. Die ontstaan van ’n hele hiërargie onder Facebook-digbladsye gee uiteindelik geboorte aan die sogenaamde “hoofstroom-Facebook-blaaie”, ’n skeut semantiese bedrog wat die kuberdigters aanmoedig om hulle werke met nuwe erns met die aanlynwêreld te deel.

Gewilde temas onder hierdie digters, wat ook hulle diepste emosies verwoord is erotika, patriotisme en godsdiens wat gemoedelik om dieselfde tafel saamkuier. Die gedigte is moralisties, maar teenstrydig tot hul motgevrete konserwatiewe kompas word erotiese verse met ope arms ontvang. Facebook-digters hou van grafika by hulle gedigte en prente van halfgeklede vroue haal seker die topdrielys. Van die digters verkeer onder die wanindruk dat Christelike tematiek die standaard van hulle verse lig, soos dit drie of meer dekades tydens die  apartheidskoolkurrikulum die geval was. Hou in gedagte dat die gemiddelde ouderdom van Facebook-digters 50 jaar en ouer is. Dan is daar middeljarige manlike digters wat graag met groot nostalgie dig oor hulle army-dae. Almal ly skynbaar aan PTSS en digters word nou oorlogshelde, al het die meeste van hulle waarkynlik gelê en ballas bak op kleindorpse basisse.

Kuberdigters is net so geïnteresseerd in mekaar se selfies as in die kommentaarlewering op gedigte. Die selfies word gekenmerk deur arms wat grotesk uitgroei soos wat die foon vasgehou word en genadiglik deur die lens geamputeer word – en die kyker noop om in die persoon se oksel vas te kyk. Hierdie subjekte, wat hulself ywerig fotografeer se gesigte is blink gepoleer met die hulp van verskeie selfoon-apps.

Watter digters lees Facebook-digters? Ingrid Jonker. Heel bo aan die lys. Dis nou afgesien van ’n ou glimmering aan die voorgeskrewe werk van Jan F.E. Celliers, Totius of Leipoldt. Uiteraard lees Facebook-digters ook ánder Facebook-digters se (komplimentêre) kopieë van hulle selfpublikasies. Kuberdigters glo vas dat hulle leer om te dig deur te vertoef op hul onderskeie Facebook-bladsye; en met soveel positiewe comments wat hulle digsels vergesel word ’n wanvoorstelling van grootsheid geskep en glo die digters dat hulle die nuwe (miskende) Vissers, Louws of Jonkers van die moderne generasie verteenwoordig. Met juigkommentare wat soms tot in die honderde deur kommentaarkolomme rol, kan soveel lesers seker nie verkeerd wees nie. Ongelukkig stel hulle nie belang in onderrig of substantiewe kritiek nie en grens die plaas van Facebook-gedigte aan ’n verslawing, soortgelyk aan kokaïene, ’n quick fix vir die ego.

Facebook-digters (en -digbladsye) volg al vir jare dieselfde patroon. Hierdie kuberdigters bou ná ’n ruk ’n following op en skep hulle eie fan-pages. Die woorde “skrywer” of “digter” verskyn gewoonlik ná die naam: “Johannes C. Beeslaar Digter.” Van hierdie digters versamel ’n reuse gevolg van fans langs die kuberpaaie, siele wat saamlees aan hierdie gedigte.

Troebadoere, oorlogshelde, gypsies, woordtowenaars, taalstryders, woordmoeders, prikkelpoppe, predikers en kaalvoetdigters tree na vore. Hierdie beskrywings is gewilde benaminge vir aspirante wat geesdriftig ontvang word in die groeiende popkultuur wat Facebook-poësie beliggaam. “Kaalvoet-“ is ’n deurwinterde cliché, vergesel van goue strande en die voetspore wat hierdie kaal voete agterlaat. “Kaalvoetdigter”, “kaalvoetdigterkind” of “Jesus se kaalvoetdigter”. Maar waarom is laasgenoemde so gewild? Dit eggo waarskynlik Margaret Fishback Powers se gedig, “Footprints” (ook beskikbaar as “Footprints in the sand”). Hierdie gedig het egter ’n eienaardige geskiedenis. Ongeveer ’n dosyn outeurs het na vore getree en beweer dat elk van hulle die oorspronklike digter van dié vers is. Na ’n paar uitmergelende hofsake het Margaret Fishback Powers geseëvier en berus die kopiereg skynbaar by haar, alhoewel die gedig oorwegend as allemansgoed en sonder naamverwysing aangehaal word. Nou ja, mens kan seker bespiegel of dit ’n vorm van digterlike muitery is… Dan, die volgende punt: Vir jare aaneen is Antjie Krog se gedig, “Ma” as voorgeskrewe gedig op skoolvlak aan leerders voorgeskryf: “Ma, ek skryf vir jou ’n gedig /…/ net sommer / ’n kaalvoet gedig /.” Die meeste Facebook-digters is onbekend met hoofstroompoësie, maar hulle onthou vaagweg hulle voorgeskrewe skoolgedigte. My raaiskoot is dat Powers se “Footprints” en laasgenoemde vers van Krog gemuteer het en gelei het tot die ontstaan van nuwe clichés. Die nabootsing van gedrag op die sosiale media speel uiteraard ’n rol in die gewildheid van hierdie versuikerde uitinge. Ongelukkig is dit só dat mens met ’n hele polisiemag, wat hierdie clichés onderhou, sou bots indien enige kritiek op Facebook-digblaaie daaroor gelewer word.

 

Wat swak gedigte weet

Poetry makes nothing happen – W.H. Auden

Hoekom depress vrot poësie my dan so mateloos?

 

Vroeër het ek gehoop

dis oor slegte gedigte leuens is

wat soos goue sandale

verlange obseen maak.

 

Ek het gedink dis die voorspelbare vertwyfeling

die Highveld Stereo-hartstog

die emosionele pornografie

die infantiele woordspel

die kreupel rymdwang en die paraplegiese paarrym

die zombie-hallelujas

die grillerige intimiteite en nat klapsoene

die ongesofistikeerde teleurstelling

die hangtiet-ontboesemings in wolke van opdringerige parfuum

die onafgewerkte noodkrete

die selfmoordbriefies vol spelfoute

die onbelese arrogansie

die onbeholpe pretensie

die selfbewuste eerlikheid

die vervelige nagmerries

die macho selfbejammering

die loopmagiese realisme

die voorstedelike surrealisme

die alewige gatkruip by die doofstom Muse

die arseen poeticas

die aansitterige besorgdheid oor die natuur

die kleingeestige politieke prekerigheid …

 

Maar dis alles bysaak –

dis die onmiskenbare waarheid in swak poësie

wat my moedeloos maak.

 

Die goeie gedig is die frats, die leuen,

want die wêreld ís van kak styl en hol retoriek gemaak –

die lewe is ’n heruitsending van ’n sepie

die dood bloot formaliteit.

 

Goeie gedigte is die kopligte

wat jou fataal verblind,

want dis ’n moorddadig geykte uitdrukking

agter die stuur van dié twaalfton-cliché.

 

Versindaba. © Danie Marais. Feb. 2010

 

Facebook-digbladsye volg progressief dieselfde ontwikkeling met verloop van tyd. Daar word gevry na die hoofstroom en die kuberwerke word onbeskaamd geproklameer as groots en vernuwend. Laasgenoemde bladsye toon ooreenskomste met kultusbewegings. Wanneer hierdie digitale platforms besef dat hulle geen jota of tittel gaan verander aan die bestaande kanon nie, word die hoofstroom met suspisie en argwaan bejeën. Facebook-digters glo om die een of ander rede dat die hoofstroom lank reeds gruwelik ontspoor het; ’n wanpersepsie oor die werkinge van die kanon gee nou aanleiding tot ’n vorm van rebellie. Die hoofstroom moet drasties gerewolusionaliseer word, soortgelyk aan die Afrikaanse musiekbedryf sedert die vroeg negentigs. Die bestaande kanon is wreed, onredelik en gee niemand ’n kans nie, ’n siening wat aangevuur word deur die demokratiese digpraktyke op die sosiale media.

En, natuurlik binne hierdie hibriede klimaat tree daar “mentors” na vore wat “slypskole” aanbied, al beskik hierdie mense oor geen literêre agtergrond nie. Raad en wenke met die skryf van gedigte asook ander skryfgeheime, geplunder uit ou skoolhandboeke en die Wikipedia-blaaie van die onderskeie subgenres word saamgeflans en die bronverwysing lees kort en bondig as “Google”.

Regse taal- en digbewegings, wat hulself beskou as alternatief tot die hoofstroom wat (aldus hulle) óók lankal reeds ontspoor het, loods gereeld kompetisies met ’n Pro Patria-inslag. Vet kontantpryse en die digter Eugène Terre’Blanche word as rolmodel voorgehou.

Selfaangestelde eksperts in die veld van woord- en digkuns tree vervolgens na vore en pryse en toekennings word oorhandig; nie-kanonieke bekronings wat kuberdigters verder op die breë weg van sukses plaas met finansiële insentiewe wat ten doel het om hulle aanlyninisiatiewe te bevorder. Vandag, ongeveer 11 jaar nadat Afrikaanse kuberdigkuns posgevat het in Suid-Afrika, is daar ’n groei in die rigting van Gesamtkunstwerk. Facebook-verse word getoonset deur musikante, of die verse lei tot skilderye deur óf die oorspronklike digter, óf die digter se geesdriftige volgelinge. Ook videograwe laat nie op hulle wag nie en die voorlesings van poësie, onderhoude en boekbekendstellings word verfilm en op YouTube of spesiaal ontwikkelde internetradiostasies geplaas. Dit is wel waar dat digters op die sosiale media die hoofstroom vóór is in die gebruik van multimediafunksies en die verskillende hulpmiddels binne die groeiende tegnologiese klimaat van die dag. Afrikaanse aanlynpoësie is uniek en nie vergelykbaar met die tendense van oorsese modelle byvoorbeeld die skryf van Twitter-poësie nie.

Soos reeds genoem verteenwoordig die digkuns op digitale platforms nie ’n literêre kategorie nie. Dit is ’n vorm van sosialisering en selfterapie en ’n mens kan kuberdigters nie die reg ontsê om hulle digwerk aanlyn te plaas nie. Kubergedigte verbreed die belangstellingsveld in poësie en bring die kuberdigters hopelik in aanraking met suiwer literêre praktyk, hoewel hierdie ervaring erg traumaties vir beide die hoofstroom en die kuberdigters mag wees. Dit is egter belangrik om te noem dat die kuberdigters nie werklik enige digbundels van bekende digters besit of lees nie en eerder versamelings van mekaar se selfpublikasies op spesiale plekke in hulle huise koester.

 

 

 

Aanlyngodsdiens raak nou absurd. Ek lees iewers dat jy virtueel kan bieg – jy moet net jou kredietkaart swipe vir die aflaatboete. Wat my laat wonder: Kan jy op die B/boek sondig? Kan mens krediet aangaan met sonde, soos met skuld? (Ek sal wentelkrediet verkies.) Kan hardnekkige sondes gedelg word met ’n debietorder? Sal ons dan nou meer sondig sodat die genade groter kan word? Party dae is ek dankbaar ek’s ’n sinikus en nie naïef of goedgelowig nie…dink net hoeveel scammers sit voor die bieghok en lag vroom al die pad bank toe.

Nog méér verstommend is die Katolieke Kerk wat exorcism via ’n selfoon en die internet beoefen. Ja, jy’t reg gelees. Soos ek aflei, moet dit ’n slimfoon wees en die priester wat die demoon uitdryf, gesels oor die foon met ta. Só: ’n demoon kan foonpraat. Is hierdie demone geletterd? En kan hulle WhatsApps ontvang (en stuur?) Wel, te oordeel aan die smartphone-ding is hulle mobiel geletterd. Ek wonder nou of mens die demoon kan video-call? Skynbaar begin die gremlins te skree as hulle ’n kruis of rosary sien. Dan kan die smartphone-priest seker ’n foto of video van ’n rosary vir ou Niek se belhamels pos, of hoe? “There are priests who carry out exocisms on their mobile phones. That’s possible, thanks to Jesus” – aldus kardinaal Ernest Simoni. En nee, dit is nie fopnuus nie. Die priester lees die Latynse uitdrywingsleviete aan die demoon oor die foon voor (kompleet soos in ’n kontaksituasie), en daar gáán die bose bliksem.

Nou; hierdie exorcisms is nie beperk tot slimfone nie. Volgens Vatican News werk die Vatikaan se switchboard oortyd – alles pleidooie vir aanlyn duiwelsuitdrywings. Met meer as 500 000 versoeke per jaar om ’n legio duiwels te verja, het daar uiteindelik ’n swartmark vir spookvangers & ander demone ontstaan. Want moderne tegnologie is die mens se beste vriend, óók teen antieke vrese. The Sacred Order of Saint Michael the Archangel file nou al die klagtes aanlyn. Volgens die kardinaal is die duiwel mal oor moderne tegnologie. Daar hét jy dit, julle Facebook-slawe wat nou hier lees. Wel, ’n demoon het ’n besliste impak op sy omgewing, soos die tonele uit die film, The Exorcist, ons tereg ook wys. Hy kan laaie oop en toe maak, oor ’n afstand van 5 meter gwel en goete laat leviteer. In my geestesoog kan ek die klein satang sien wyk, pylstert punt in die wind wég met die glasvesel. Wat gebeur met ’n aanlyn-uitdrywing – gaan jou dongle in vlamme uitbars? Kan mens ’n demoon stream? Kan mens een DOWNLOAD (amper soos ’n virus, maar daai woord is al passé?) Wat se kwaad kan ’n duiwel alles vanlyn aanvang?

Angus Buchan het toe mos onlangs sy Online 2020 Mighty Men Conference gehou. (Hy maak dit by herhaling duidelik dat dit net vir mans is.) Hier is ’n vreemde nuwe vorm van apartheid in charismatiese godsdiens aan die ontstaan en dis die net-vir-mans-of-vir-vroue-saamtrekke. Maar Angus se show is op YouTube beskikbaar, en vroue, die tweedehandse voyeurs (burgers; lees ook ‘mense’, aldus die Groot Boek) kan nou koekeloer wat die manne aanvang. Ja, geslagsgelykheid in die Bybel is so uit soos sonbrandolie vir ’n Albino.

Soos mens kon raai, trek Angus nou ’n Paulus op ons met die lockdown. Ná ’n groot stryd is hy eindelik genees van Covid en breek hy soos ’n leeu uit ‘n hok (sý woorde). Hy sit by ’n tafel, die Bybel oopgeslaan en preek met ’n krag en vaart wat sy stembande laat grint terwyl sy arms só propeller, ek’s bevrees hy gaan opstyg en wegvlie. Dis Angus, die martelaar, die held van sy eie verhaal. (Besef mense dan wraggies nie dat masochisme ’n versteuring is nie?)

Wat my nou laat wonder oor charismatiese aanlynbyeenkomste in die algemeen. Hoe gaan mense dit doen? Jy kan byvoorbeeld kerkhou via Microsoft Teams of Zoom, oor-die-lug in vreemde tale babbel en sing … en as jy suggereerbaar genoeg is, kan selfs geloofsgenesing vir jou werk. Picture this: Dan sit jy voor jou rekenaar, oë toe, arms in die lug, wuiwend –  en wanneer die healer se opsweping ’n crescendo bereik, spring jy op, skop daai rolstoel in die gang af of slinger die verdomde kruk by die venster uit. Dalk toets ’n Covid-geval dan terstond negatief. Sal massapsigose aanlyn kan werk? Of is die truuks afgestem op ’n kontaksituasie waar die kollektief reageer op die charismatiese herder se suggestie, manipulasie – en hulle eie aansteeklike bygeloof? Gaan die versperrende afstand van die swartspieël nie eerder ’n helse spul bedrog expose nie? Of gaan dit dalk juis die weg baan vir nuwe vorme van religieuse waansin?

Iewers in Maart het die Pous gebid dat die Here Korona wegvat. Ja, die ou man het, soos sy gebruik is, in sy nagrok op ’n balkon ’n skare toegespreek. Dis net eienaardig, want eintlik is vloede, peste, oorloë en aardbewings God se departement. Dis geprofeteer. (Die duiwel se departement is heavy metal en orgies.) Kan die kerk ’n aanlyn-mis hou? En kan jy kollekte EFT?

Kerkgangers (die kuddetjie word beperk tot 50) sal seker toenemend die voordele van aanlynkerk in al sy fasette begin insien, aldan nie. En dan gaan daar ’n nuwe studieveld met die prefiks, “teotegno-” ontstaan. Sela.

*

Die digter en satirikus, M.M. Walters se bundel, Satan ter sprake bevat satiriese verse oor die godsdiens soos vanuit die oogpunt van Satan beskryf; verfrissende poësie. Die gedig “Pardon”, en ek haal aan, die laaste strofe:

 

Moet ék, engel wat kwansuis nie van die lig is,

nou gaan na die donker, die duisterheid

waar u versteek bly vir u maaksels?

Moet ék voorspraak maak vir hemelse geregtigheid,

ék wat blameer word vir die donker dekadensie?

Moet ék waaragtig nou die woord voer?

Met hierdie hele godsrykfiasko het ek mos

van die begin af niks te doen gehad nie?

 

*

Ons kan inderdaad met nostalgie terugkyk na die dae wat ons blinkoog gepraat het van “kompers”. Dit was die sewentiger-, tagtiger- en vroeë negentigerjare.Tog het die koms en siening van hierdie dinosourustegnologie uit die staanspoor die mens met eksistensiële vrae rondom God, of met ’n religieuse/spirituele bewussyn ten opsigte van die wonder van tegnologie, gelaat. In George Weideman se onderstaande vers eggo die komper drie maal in die slotreël “ek is ’n komper ek is ’n komper ek is”, die titel wat God Homself gegee het in Eksodus 3:14, “EK IS”, oftewel: “My Naam is: Ek is wat Ek is.”

Ook in Prevot van der Merwe se speelse gedig word die komper gesien as ‘n soort medium of bemiddelaar waardeur daar kontak gemaak kan word met God. Die woordspel is dubbelduidig – dit was die dae toe digters nog rekenaars gemistifiseer het.

 

Ek het vir my ’n komper bestel

 

Ek het vir my ’n komper bestel

en die dae een-een afgetel

en kort-kort opgewonde soos ’n kind gedink

aan liggies en knoppies en goeters wat blink.

 

Ek het in my kamer op en neer gestap

soos iemand wat op ’n ou vriend wag.

Ou woorde en muwwe vrae. My tong is dom

van antwoorde soek en mor; my lippe stom

 

van al die bar gesprekke met myself.

Ek sou die komper rooi en geel wil verf –

dis vrolik; ek hou van vrolike geselskap

met goeie wyn en af en toe ’n goeie grap.

 

Toe kom my komper my kom-peuter

wat glo met ritse syfers kan goël en speel

en ek verf en poets hom en begin my verkneuter

in al die gul woorde wat ons gaan deel.

 

Oor die wyn het ek hom begin voer en voer

en hy het geknabbel aan die bloedsmaak van my vrae:

Gotjong waaroor kan ons gesels my broer

oor lewe en dood? liefde? metafisika?

 

Toe kom sy antwoord reëlmatig dog beslis:

ek is ’n komper ek is ’n komper ek is

 

– George Weideman (29/7/70)

 

*

 

die hemel help ons

 

hello god

as jy nog wakker is

dit is maar alleen hier by die rekenaar

so laat in die nag

askies ook dat ek so casual met jou praat

dis net

ek weet nog nie hoe om

HOOFLETTERS TE TIK NIE

wag nou kan ek u U

vertel, van my liefde vir my vrou en seuntjies

groter liefde, as vir U meestal, as ek nou moet eerlik wees

so askies tog

liewe God

en as my nommertjie opkom

op die Hemel se IBM-compatible

onthou tog om te

SAVE

voor U

DELETE of

QUIT

 

– Prevot van der Merwe (1990)

 

Die kortverhaalskrywer, Koos Prinsloo se bundel, Die hemel help ons (1987) se gelyknamige verhaal kon moontlik as sneller of interteks vir bogenoemde vers gedien het.

 

Verwysing:

Cillie, A. L. 1991. Pret met poësie. Kaapstad: Best Books.

Walters, M.M. 2004. Satan ter sprake. Pretoria: Protea Boekhuis.

 

 

 

Die lees van gedigte lei dikwels tot die skryf van gedigte. Dit is ’n verskynsel wat by feitlik alle versemakers voorkom. Ook by die “spontane volksdigter” Boerneef.

Izak Wilhelmus van der Merwe (1897-1967) is op Ceres gebore en was vanaf 1922 tot 1961 ’n lektor en medeprofessor in Nederlands en Afrikaans aan die Universiteit van Kaapstad. Sy verse is uniek omdat hy daarin kon slaag om die Koue Bokkeveldse spreektaal naatloos te laat voeg met die Nederlandse Bybel- en Gesangetaal. En van tyd tot tyd duik ook verwysings na die Nederlandse digkuns, sy akademiese vakgebied, op. Soms haal hy direk aan en soms is die verband met sy leeswerk baie goed verbloem.

In sy Boerneef-boek Tromboniusdagboekenkaart (Tafelberg, 1981) skryf C.N. van der Merwe: “As dosent was hy iemand met besliste voorkeure vir bepaalde digters. Onder die Nederlandse digters het hy veral gehou van die werk van die groot romantici soos Bloem, Holst en Slauerhoff […] Hy het lang stukke poësie gememoriseer en dit dan graag aan ander voorgedra ..”

In sy bundel Op die flottina (1967) verwys hy regstreeks na die Nederlandse digter en tydgenoot J.C. Bloem (1887-1966). Boerneef verplaas ’n Nederlandse herfsdag na Kaapstad. Hy loop deur die strate van sy voorstad (Oranjezicht) en sê vir homself ’n Bloemgedig op:

 

Die najaarsrooiengeel hang weer die wêreld vol

ek loop op straat en dink aan J.C. Bloem

aan Het Verlange en De Nederlaag

en aan sy nooit volprese herfsmusiek

(Uitkyk se blare wiploop teen die skuinste af)

deze najaarsdag is schoon als nooit tevoren

die herfste wat verby is hoop nou op

dit word die ene rooi en geel en bruin

en najaar in die hartjie van die stad

(op Uitkyk warrel blare teen die helling af).

 

Die aangehaalde versreël kom uit Bloem se gedig “Najaarsdag” en staan in sy bundel De Nederlaag (1937). Het Verlangen is Bloem se debuutbundel van 1921.

Boerneef kon egter ook op ’n gedempte wyse ’n bekende Nederlandse gedig in een van sy verse eggo. Ek dink veral aan die volgende een – eweneens uit Op die flottina:

 

Hoe stil kan dit word as Sedoos gaan lê

wie kan dit mooier assie tortel sê

wie roerender as die bladstil bome

assie skewe verwaaide damwalbome

innie stilvroemôre as Sedoos gaan lê

hoe om ’n stilte in die hart te vind

genadig soos wanneer Sedoos gaan lê.

 

“Sedoos” is die Kaapse benaming vir die berugte suidoostewind wat in die somermaande dikwels stormsterkte bereik. Die natuur kom tot rus wanner die Suidoos homself oornag uitgewoed het, maar die spreker in die vers smag nog na genadige “stilte in die hart”. Die storm duur dus nog voort in sy gemoed. Dit is ’n tipiese stylmiddel uit die Romantiese digkuns: die natuur in simpatie of antipatie met die digter se gevoelens.

Elke keer wanneer ek hierdie gedig lees, kan ek nie anders as om aan die Nederlandse Tagtiger Willem Kloos (1859-1938) se beroemde sonnet te dink nie:

 

Nauw zichtbaar wiegen, op een lichten zucht,

De witte bloesems in de scheemring – ziet,

Hoe langs mijn venster nog, met ras gerucht,

Een enkele, al te late vogel vliedt.

 

En ver, daar ginds, die zacht-gekleurde lucht

Als perlemoer, waar ied’re tint vervliet

In teêrheid … Rust – o, wonder-vreemd genucht!

Want alles is bij dag zóó innig niet.

 

Alle geluid, dat nog van verre sprak,

Verstierf – de wind, de wolken, alles gaat

Al zacht en zachter – alles wordt zoo stil …

 

En ik weet niet, hoe thans dit hart, zoo zwak,

Dat al zóó moe is, altijd luider slaat,

Altijd maar luider, en niet rusten wil.

 

Dit is ’n aandgedig, waar Boerneef se vers in die “vroemôre” afspeel, maar die sentiment is dieselfde. Die natuur – die geluide, die wind, die wolke – kom tot rus terwyl die digter se hart al “luider slaat”.

Al wat nog freneties aktief is, is die ongespesifiseerde “al te late vogel” wat “met ras gerucht” (’n vlugtige gedruis) by sy venster verbyvlieg. Dit loop die spreker se wild kloppende hart in die slotstrofe simbolies vooruit. By Boerneef word die voël nie net pertinent as ’n tortelduif geïdentifiseer nie, maar is dit juis die aankondiger en lofsanger van die stilte.

Die Nederlandse digter gebruik die gesofistikeerde Italiaanse sonnetvorm, teenoor Boerneef wat die veel eenvoudiger paarrym aanwend. Die enigste rymlose versreël beklemtoon juis die onrustige hart.

Die “flottina” van die bundeltitel is ’n konsertina – ’n tipiese volkse musiekinstrument. Boerneef se versmusiek is veel aardser en “primitiewer” as dié van Kloos, maar die emosie wat hy verwoord is ewe kompleks en diep gevoel.

 

 

 

 

 

 

1 Boodskappers van onheil

Kraaie dra swaar aan hulle kulturele en mitologiese bagasie. Alhoewel hulle – figuurlik gesproke – van die kleurrykste voëls op aarde is, speel bygeloof en vrees steeds ’n rol in mense se persepsie van kraaie. ’n Film soos Hitchcock se The birds (1963) spook nog dekades later by kykers en help nie veel om kraaie se slegte reputasie te verbeter nie. Ook digters verbeeld hierdie swart geveerdes tradisioneel as boodskappers van dood en onheil. Bekende gedigte oor kraaie is onder meer “De rave”, geskryf deur die Vlaamse Rooms-Katolieke priester, Guido Gezelle (1830-1899).

 

De rave

 

Met zwart- en zwaren zwaai aan ‘t werken door de grauwe,

de zonnelooze locht, ik de oude rave aanschouwe;

die, roeiende op en dóór den schaars gewekten wind,

gelijk een dwalend spook, eilaas geen’ ruste en vindt.

 

Ze is zwart gebekt, gepoot, gekopt in ‘t zwarte; als kolen,

zoo staan heure oogen zwart, in hun’ twee zwarte holen

te blinken; rouwgewaad en duister doek omvangt

het duister wangedrocht, dat in de nevelen hangt.

 

Ze is stom! Ze ‘n uit geen woord en ‘t waaien van heur’ slagers

en hoort gij niet. Alzoo de zwarte doodendragers

stilzwijgend gaan, zoo gaat zij zwijgend op de lucht,

en wendt alhier aldaar heur’ zwarte ravenvlucht.

 

Wat wilt gij, duister spook! Waar gaat gij? Van wat steden

zijt gij, met damp en doom en ‘s winters duisterheden,

alhierwaards aangewaaid? Wat boodschap brengt gij? Van

wat rampe of tegenspoed zijt gij de bedeman?

 

Is ziek- of zuchtigheid, uit ‘s noordens grauwe landen;

is sterfte wederom, is hongersnood op handen?

Is moordaanslag, verraad de zin van uw vermaan;

of gaat de muil misschien des afgronds opengaan?

 

Geen woord! Dan, weg van hier, onzalige: gaat varen

alwaar nooit zonne en rijst; alwaar de grimme baren

staan ijsvaste overende, als rotsen; en waar nooit

noch blom noch blad den buik van moeder aarde en tooit!

 

Gaat aan! Of spreekt een woord, zoo de andere vogeldieren

te zomertijde doen, die in de bosschen zwieren:

ja, ‘s winters, als de snee’ heur laken heeft gespreid,

nog vinkt en klinkt het hier, vol vogelvlijtigheid.

 

En gij! De rave trekt, met trage vederslagen,

voorbij mij, zwaar en zwart gelijk nen kerkhofwagen,

en roept mij, onverwachts, terwijl zij henenvaart,

al in één enkel woord, heur’ winterboodschap: ‘Spaart!’

 

In Daniel Hugo se jongste bundel, Klinkklaar, word ’n kraai verbeeld as ’n kadawerkenner. Ek haal aan, gedig II uit “Gent”:

 

Kraai II

 

vanaf sy hoë lamppaal

bekyk dié kadawerkenner my

 

niks sal hom ooit kan walg

blyk uit daardie skalpel

se weersinwekkende gekrys

 

dis eeue laas dat hy kon smul

aan swaaiende galge-aas

 

waarom hou hy my kil in die oog?

ek het ’n vae benul

’n stinkende spesmaas

 

Nou is dit my beurt om ’n lansie te breek vir kraaie. Die bekende bioloog en navorser, dr Auguste von Bayern, oftewel prinses Auguste van Bavaria het haar jeugvakansies in ’n groot kasteel by haar grootouers deurgebring. Van kleins af het sy ’n belangstelling in kerkkraaie (jackdaws) ontwikkel, wat nesgemaak het in muuropeninge in die kasteel. Haar liefde vir hierdie mensliewende, vriendelike en mak kraaispesie het later jare gelei tot ’n PhD-studie in die denkpatrone en sosiale intelligensie van kerkkraaie. Baie van hierdie voëls is monogaam – hulle het net een lewensmaat – of hulle raak betrokke in ‘dieselfdegeslag-verhoudings’.

Navorsers wat hulle bemoei met die studie van Corvidae, en meer spesifiek Corvus het vasgestel dat kraaie min of meer oor die intelligensievermoë van ’n sewejarige kind beskik. Dit beteken kraaie is waarskynlik die bes geëwoleerde voëlspesie ter wêreld. Hulle kan komplekse raaisels oplos en analogieë verstaan. Naas primate, is kraaie die enigste diere op aarde wat gereedskap kan gebruik of modifiseer om kos in die hande te kry. Hulle sal byvoorbeeld ’n staaldraad met hulle bekke buig om ’n wurmpie, wat buite hul bereik is, nader te haak. Kraaie rol hulle neute in die pad sodat motors daaroor ry en dit oopkraak – dit spaar hulle die moeite. Kraaie kan met ander woorde oorsaak en gevolg bepaal. In gekontroleerde navorsingsituasies is variasies op Aesopus se fabel, “die kraai en die kruik”, as akkuraat bewys. Hierdie kraaie, wat dors was, het afgelei dat massa water verplaas. Kruikagtige houers met water is gebruik om die voëls se redenasievermoë te toets. Hulle kon nie met hulle bekke die watervlak bereik nie en het klippies in die houers gegooi om die watervlak te laat styg, sodat hulle kon drink. Dit is ook ’n bekende verskynsel dat kraaie se weldoeners, mense wat byvoorbeeld vir hulle kos of water uitgesit het, “beloon” word deur hierdie swart geveerdes. Kraaie bring…mog ek sê geskenke? dankoffers? – byvoorbeeld stukkies weggooigoed, maar dit het al gebeur dat ’n gelukkige ontvanger onder die blinkgoed ’n kosbare juweel ontdek het! ’n Mens kan ook spekuleer of kraaie oor ’n morele kompas beskik. Kraaie hou ‘hofsittings’ en sal in ’n kring rondom ’n skuldige kraai, wat byvoorbeeld ’n jong kraai se kos gesteel het, stelling inneem en die voël aanval (straf). Hierdie “jungle justice” dien as ’n vorm van moraliteitsteater om ander kraaie te leer en op te voed in die negatiewe gevolge van verkeerde dade. Dalk klink dit asof ek kraaie in hierdie skrywe personifiseer, maar die waarheid is dat kraaie in meer as een opsig baie menslik optree.

Tog lyk dit of kraaipoësie in somberheid gehul is. Ted Hughes se bundel epiese gedigte, Crow: From the life and songs of the crow (1970) is geskryf in die tydperk ná Sylvia Plath se selfmoord tot en met die selfmoord van Hughes se minnares, Assia Wevill. Wevill het ook haar en Hughes se vierjarige dogter, Shura, gedood in die proses. Beide vroue het op dieselfde wyse selfmoord gepleeg – vergassing met ’n stoof. Crow is ’n donker bundel; die poësie meedoënloos en kru. Die karakter, Crow ontgin verskillende mitologiese kontekste. Hughes is bekend vir sy fyn beelding van diere, wat onder meer antropomorfisme en die psigodrama van ’n wye register diere insluit.

Die bekendste gedig met ’n kraai as tema is waarskynlik Edgar Allan Poe se “The raven”, wat vir die eerste maal in 1845 gepubliseer is. Poe, bekend vir sy donker gruwelfiksie, is deur die Gotiese beweging opgeraap en talle toonsettings van hierdie gedig het al die lig gesien. In dié narratiewe gedig figureer die kraai as simbool van die spreker se eie mortaliteit, asook die verdriet oor sy vrou, Lenore, wat waarskynlik aan tuberkulose oorlede is.

 

The raven

 

Once upon a midnight dreary, while I pondered, weak and weary,

Over many a quaint and curious volume of forgotten lore—

While I nodded, nearly napping, suddenly there came a tapping,

As of some one gently rapping, rapping at my chamber door.

“’Tis some visitor,” I muttered, “tapping at my chamber door—

Only this and nothing more.”

 

Ah, distinctly I remember it was in the bleak December;

And each separate dying ember wrought its ghost upon the floor.

Eagerly I wished the morrow;—vainly I had sought to borrow

From my books surcease of sorrow—sorrow for the lost Lenore—

For the rare and radiant maiden whom the angels name Lenore—

Nameless here for evermore.

 

And the silken, sad, uncertain rustling of each purple curtain

Thrilled me—filled me with fantastic terrors never felt before;

So that now, to still the beating of my heart, I stood repeating

“’Tis some visitor entreating entrance at my chamber door—

Some late visitor entreating entrance at my chamber door;—

This it is and nothing more.”

 

Presently my soul grew stronger; hesitating then no longer,

“Sir,” said I, “or Madam, truly your forgiveness I implore;

But the fact is I was napping, and so gently you came rapping,

And so faintly you came tapping, tapping at my chamber door,

That I scarce was sure I heard you”—here I opened wide the door;—

Darkness there and nothing more.

 

Deep into that darkness peering, long I stood there wondering, fearing,

Doubting, dreaming dreams no mortal ever dared to dream before;

But the silence was unbroken, and the stillness gave no token,

And the only word there spoken was the whispered word, “Lenore?”

This I whispered, and an echo murmured back the word, “Lenore!”—

Merely this and nothing more.

 

Back into the chamber turning, all my soul within me burning,

Soon again I heard a tapping somewhat louder than before.

“Surely,” said I, “surely that is something at my window lattice;

Let me see, then, what thereat is, and this mystery explore—

Let my heart be still a moment and this mystery explore;—

’Tis the wind and nothing more!”

 

Open here I flung the shutter, when, with many a flirt and flutter,

In there stepped a stately Raven of the saintly days of yore;

Not the least obeisance made he; not a minute stopped or stayed he;

But, with mien of lord or lady, perched above my chamber door—

Perched upon a bust of Pallas just above my chamber door—

Perched, and sat, and nothing more.

 

Then this ebony bird beguiling my sad fancy into smiling,

By the grave and stern decorum of the countenance it wore,

“Though thy crest be shorn and shaven, thou,” I said, “art sure no craven,

Ghastly grim and ancient Raven wandering from the Nightly shore—

Tell me what thy lordly name is on the Night’s Plutonian shore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

Much I marvelled this ungainly fowl to hear discourse so plainly,

Though its answer little meaning—little relevancy bore;

For we cannot help agreeing that no living human being

Ever yet was blessed with seeing bird above his chamber door—

Bird or beast upon the sculptured bust above his chamber door,

With such name as “Nevermore.”

 

But the Raven, sitting lonely on the placid bust, spoke only

That one word, as if his soul in that one word he did outpour.

Nothing farther then he uttered—not a feather then he fluttered—

Till I scarcely more than muttered “Other friends have flown before—

On the morrow he will leave me, as my Hopes have flown before.”

Then the bird said “Nevermore.”

 

Startled at the stillness broken by reply so aptly spoken,

“Doubtless,” said I, “what it utters is its only stock and store

Caught from some unhappy master whom unmerciful Disaster

Followed fast and followed faster till his songs one burden bore—

Till the dirges of his Hope that melancholy burden bore

Of ‘Never—nevermore’.”

 

But the Raven still beguiling all my fancy into smiling,

Straight I wheeled a cushioned seat in front of bird, and bust and door;

Then, upon the velvet sinking, I betook myself to linking

Fancy unto fancy, thinking what this ominous bird of yore—

What this grim, ungainly, ghastly, gaunt, and ominous bird of yore

Meant in croaking “Nevermore.”

 

This I sat engaged in guessing, but no syllable expressing

To the fowl whose fiery eyes now burned into my bosom’s core;

This and more I sat divining, with my head at ease reclining

On the cushion’s velvet lining that the lamp-light gloated o’er,

But whose velvet-violet lining with the lamp-light gloating o’er,

            She shall press, ah, nevermore!

 

Then, methought, the air grew denser, perfumed from an unseen censer

Swung by Seraphim whose foot-falls tinkled on the tufted floor.

“Wretch,” I cried, “thy God hath lent thee—by these angels he hath sent thee

Respite—respite and nepenthe from thy memories of Lenore;

Quaff, oh quaff this kind nepenthe and forget this lost Lenore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

“Prophet!” said I, “thing of evil!—prophet still, if bird or devil!—

Whether Tempter sent, or whether tempest tossed thee here ashore,

Desolate yet all undaunted, on this desert land enchanted—

On this home by Horror haunted—tell me truly, I implore—

Is there—is there balm in Gilead?—tell me—tell me, I implore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

“Prophet!” said I, “thing of evil!—prophet still, if bird or devil!

By that Heaven that bends above us—by that God we both adore—

Tell this soul with sorrow laden if, within the distant Aidenn,

It shall clasp a sainted maiden whom the angels name Lenore—

Clasp a rare and radiant maiden whom the angels name Lenore.”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

“Be that word our sign of parting, bird or fiend!” I shrieked, upstarting—

“Get thee back into the tempest and the Night’s Plutonian shore!

Leave no black plume as a token of that lie thy soul hath spoken!

Leave my loneliness unbroken!—quit the bust above my door!

Take thy beak from out my heart, and take thy form from off my door!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

And the Raven, never flitting, still is sitting, still is sitting

On the pallid bust of Pallas just above my chamber door;

And his eyes have all the seeming of a demon’s that is dreaming,

And the lamp-light o’er him streaming throws his shadow on the floor;

And my soul from out that shadow that lies floating on the floor

Shall be lifted—nevermore!

 

2 Raaf

 

Die vroeë tagtigs.

 

Ons buurman was ’n Hollandse violis en het saans in die Nasionele Simfonie-orkes gespeel. Bedags het hy modelvliegtuigies in sy garage gebou, maar dit was sy troetelkraai wat ek onthou. My ore was gespits vir die rasperklanke van sy Volkswagen-kewer; soms het hy gery, dan het ek kortpad en ongemerk oor die vyf voet muur geklim om die swart geveerde in die boom, kompleet met voetstuk en al, te sien. Die kraai was heeltemal mak en het by tye weggevlieg om vir ander voëls te gaan gaan kuier, dog altyd teruggekeer na sy speelboom in die garage. Die violis se vrou was bedags ook nie tuis nie en het, sover ek weet, fabelagtige ruikers vir die plaaslike bloemiste gerangskik.

Ek het heilige grond betree; op meneer van de Klaauw se stoel voor die boom gaan sit en my verkyk aan die raaf met die vinnige, abrupte bewegings; sy oë grys, soms bruin, ondeurgrondbaar en wys soos die nag. Sy oë was groter as wat ek aanvanklik vermoed het maar omdat hy so donker was, het ek dit nie dadelik opgemerk nie. Uit dieselfde git as die verekrawat om sy nek was ook die pote en bek; die kake effens oop, asof hy aandagtig geluister het of dalk iets wou sê. Die kraai was asembenewend blink en swart soos obsidiaan.

Whokka-whokka-whokka, sou hy skerts en diep in my binneste het ek geweet dat hy vir my lag; met ontsag gewag dat die mitiese voël my begin onderrig. Tydens hierdie besoeke sou ek transendeer na ’n newe- of bowe-bewussynstaat: die magiese eensaamheid van my kinderdae. My susters was veel ouer as ek en elders doenig met kêrels en grimering. Maar dít wat die kraai vir my gesê het, is helaas te geheim om oor te vertel, tog bloei dit elke dag uit die rooilig diep in die donkerkamers van die verbeelding.

Die dak se nokke het getril in die middaghitte. By tye sou ’n wolk die son afskadu, dan was dit skemer in die garage tot die lig weer deur die hoë vensters breek en die spinnerakke se silwer barste verlig. Dit was bloedig stil. Die vliegtuigies, dralend aan die onsigbare daklyne, het asem opgehou, tydelik opgeskort in hulle vlug.

*

Elia en St Benedictus, wie het julle aan die lewe gehou, die giftige brood van die monnikke onderskep?

Apollo, waarom het jy die kraai tot bygeloof en voorbode verwens? Omdat hy die waarheid oor Korona se liefdesverraad gepraat het?

Raefan, jy wat deur die heraldiek van krygers vlieg –

het jy geweet dat Churchill die Tower of London steeds sou bekerm met julle teenwoordigheid? Wie het die vyand se bomme uitgesnuffel? Mabel en Grip, het julle geweet dat julle ’n einde aan die oorlog sou bring?

Odin, jy wat net wyn gedrink en poësie gespreek het, wie het jou die voorkennis gegee?

Kain, waarom het jy die skuld vir die moord op die kraai gepak? Omdat hy meer van kadawers as jý geweet het?

Raaf, bewaker van galge en slagvelde, gewete van die laksman en doula vir elk ontslape soldaat: verstaan die sterwendes jou?

Nimmermeer, so dikwels het ek glimpe gekry van jou, die hart van ’n kind; hoe jy rol in die sneeu en wegkruipertjie met die wolwe en otters speel, blinkgoed vir jou mense bring of grypdief die aas van hengelaars se katrolle af steel.

*

Ek lig my hande en die son trek bloed. Tyd verdwyn. Die geweld van skemer is stil. Alles van kleur, vorm en kontoer verdiep gaandeweg tot silhoeët en skelet. Die dag kantel, die keerkring van Yin en Yang.

Dan slaap die son in die maan se skaduwee.

 

Verwysings:

 

Hugo, D. 2021. Klinkklaar. Pretoria: Protea Boekhuis.

https://en.wikipedia.org/wiki/Guido_Gezelle?fbclid=IwAR0A_XCNAS1WG_JnT7jPrHi1RW04Dh_B7Rvb910EmNLG1RzpBfdW1llHNbM

https://www.poetryfoundation.org/poems/48860/the-raven?fbclid=IwAR2TUPanwNpR_mhqYvcacS2NRQ9ErTfcSyeqrxOYsdPz_hR4Az4cMGImkQY

https://users.ox.ac.uk/~kgroup/people/augustevonbayern.shtml?fbclid=IwAR1CkK0nDfR42sZhqGoxPTijl0kKGhDmnDULhPNaxq_TQGG7b6FnztPKsnE

https://en.wikipedia.org/wiki/Crow_(poetry)?fbclid=IwAR13a6qI0ceCLqGF84kNhJatMlqqyYzLOiriNem5t3C68zquYW20tHDy-Xo

https://www.nathab.com/blog/crows-are-as-intelligent-as-a-seven-year-old-child/?fbclid=IwAR0DcgqIgeNWydoN_UlCHeJf9Wm4ZRrM0fWWcILUGZTyac8XDuJAbGB2OXE

 

 

 

 

 

Spraakterapie/Speech therapy deur Hanta Henning, Poetree Publications, 2021.

Ek deins altyd terug wanneer dit kom by digbundels wat self gepubliseer is. Mens wonder waarom die digter besluit het om nie by ʼn uitgewer aan te klop nie.

Vir die doeleindes van ‘n kreatiewe skryfkunswerkswinkel by Unisa het ek onlangs die digteres Nkateko Masinga uitgenooi om met my studente te kom gesels. Een van die redes wat sy aanvoer waarom sy self gepubliseer het, is om nie deur enigiemand gesensor te word nie. Sy voer aan dat jy jou sê kan sê op ʼn wyse waarop jy dit wil sê. Dié gesprek het verder gelei tot die vraag na die oorbruging van die kloof tussen ‘n selfgepubliseerde werk en dié by hoofstroomuitgewerye. Myns insiens is dit juis die verwagting van die leser wat anders daar uitsien – van ʼn selfgepubliseerde werk verwag jy nie dat die kwaliteit noodwendig op dieselfde vlak gaan wees as dié van ʼn professionele uitgewersmaatskappy nie.

Die digter en akademikus Hanta Henning se debuutbundel, getiteld Spraakterapie/Speech Therapy (2021) het onlangs op my tafel geland. Henning het haar bundel laat uitgee met behulp van Poetree Publications onder die redaksie van Flow Wellington. Wellington se maatskappy word op die internet beskryf as “one of South Africa’s leading female-, black-owned, independent self-publishing companies that offer writers affordable, tailored packages to create high-quality literary products”. Ander publikasies by Poetree Publications sluit die werk van Engelstalige digters soos Raphael d’Abdon en Sarah Godsell in.

Voorin die bundel word genoem dat twee proeflesers verantwordelik was vir die redigering van die bundel – Anné Guillaume-Combrink en Maureen van Helden. Dit is reeds verblydend om te sien en verleen op die intrapslag swaartekrag aan dié selfpublikasie. Aanvanklik kan mens ook noem dat dié publikasie in beide Afrikaans én Engels uitgegee is, wat reeds as een van die beweegredes vir selfpublikasie gesien kan word, aangesien hoofstroomuitgewers nie daartoe geneig is om tweetalige digbundels te publiseer nie.

Die titel Spraakterapie/Speech therapy laat onmiddellik die betekenisassosiasies van die behandeling van kommunikasieprobleme en spraakstoornisse by die leser opkom. Dié tegnieke wat deur spraakterapeute gebruik word, word spesifiek gebruik om kommunikasie te verbeter. Met betrekking tot die bundel is daar ook metaforiese betekenisse aanwesig, byvoorbeeld die gedagte dat die digproses as sulks gesien word as ʼn vorm van terapie, wat te make het met “spraak” as uiting gee aan jou verstaan van die werklikheid.

Die bundel word opgedra aan Stinkie en Joe, en bestaan uit twee afdelings, naamlik “Selfspraak/Self-speech” en “Haatspraak/Hometalk”. Die eerste afdeling word voorafgegaan deur ʼn motto ontleen aan Coenie de Villiers se “Reisiger” (“steeds bly ek ʼn reisiger/ wat die nate van die wêreld ken”). Die afdelingtitel word soos volg in die gedig “wat was” geïntegreer: “selfbeheersing kwyn/ vreet weg jou/ vrees en angs/ jou haat van self/ jou haat spraak/ raak jou/ kindersondes jou/ selfprofesie/ en als wat soet/ en bitter waak/ drillend en deinsend/ nou geset/ permalae/ van vet op vet”. Hierin word selfhaat terselfdertyd verbind aan die tematiek van liggaams- en selfbeeld, wat deurlopende motiewe van die bundel is.

Interessant is dat die eerste sewe gedigte in afdeling een deur asteriske van mekaar geskei word en nie van titel voorsien word nie. Die suggestie word dus geskep dat dié fragmente deel uitmaak van die digter se selfspraak. Hierby ook die gedagte dat selfspraak soos opdrifsels van gedagtes is wat sigself by die digter as die skrywende instansie aanmeld – vergelyk:

die borrels breek steeds bros
in my borskas
soos ek inasem
asem
asem
om die angs
te kan besweer

kristalhelder sfere van glas
bruis op in my keel
nes ek voel ek kan loskom
van dit wat kom en was

iewers in my voorbrein
speel iets vingerbakatel
slegs skalks ‘n lukrake wiellaer
raak teen ‘n sinaps se swel

woorde word ‘n hersenskim
gedagtes wattewolke
soos ‘n klip in water wyer kring
in die grys diep
dieper
diepste
kolke

Ná ʼn aantal fragmentariese gedigte, vind die leser vyf kwatryne in Engels, getiteld “rhyming quatrains (or, a working mother’s guide to continued mental health)”. Die verwysing na “continued mental health” laat val die klem op die beoefening van digkuns as ʼn vorm van psigologiese verweer. Die eerste kwatryn begin met die idee van ʼn moeder se selfdood, waarvan die nagevolge op ʼn afstandelike, alhoewel onstellende wyse verbeel word. Daaropvolgend borduur die digteres voort op fragmentariese wyse, waarin die digterlike ek besin oor hoe dit sou wees as sy as persoon nooit hier was nie – vergelyk die eerste twee strofes:

mag ek stof word
en op die wind
weg word

mag my geboorte
uitgewis
my spore
woorde
wasem word

“Shrinkage” is ʼn gedig wat die motief van terapie weer eens op die voorgrond plaas. Op treffende wyse beskou die spreker haar lewe op verskillende ouderdomme met spesieke verwysing na die terapie wat sy ontvang het. Die sardoniese kommentaar op die raad wat sy ontvang, gee die trefkrag van die gedig: “when you’re 16/ and you go to a psychiatrist/ they’ll say/ you’re 16/ you’re just sad/ it wasn’t real love/ losing your home was worse for your parents/ take these pills/ and you’ll feel good”. Vergelyk ook “flagellaat (ʼn ope brief aan die akademie)” waarin die spreker op dieselfde sardoniese wyse die akademie beskou as ʼn god waarvoor brandoffers gebring moet word.

Tussendeur die gedigte vind die leser ook persoonlike foto’s van Henning, wat insluit van haar kinderdae, van haar familie, geliefdes en skoolvriende. Dit is ʼn fenomeen wat nie algemeen is van bundels by hoofstroomuitgewers nie en vermoedelik ook een van die redes waarom Henning besluit het om hierdie bundel self uit te gee.

Die tweede afdeling, “Haatspraak/Hometalk” word ingelei deur ʼn motto ontleen aan ʼn gedig van Philip Larkin (“they fuck you up, your mum and dad./ they may not mean to, but they do”). Dit is vreemd dat die tweede afdeling se titel “Haatspraak” in Engels vertaal word as “Hometalk” en nie as “Hate speech” nie. Hierdeur word die suggesie geskep dat “haat” en “huis” metafories gelykgestel word aan mekaar, dit wil sê dat die haat sigself taamlik gewoon voordoen, veral met Larkin se motto ingedagte. Laasgenoemde sou dan ook gesien kan word as ʼn voorbeeld van dit wat ʼn uitgewer besmoontlik sou verander het, alhoewel die teks sigself juis vir hierdie soort interpretasie oopmaak.

Die gedig wat begin met die versreël “veertien reëls in ‘n sonnet” is ʼn liefdesgedig, waarin die liefde tussen die geliefdes vergelyk word met ʼn sonnettekring. Die gedig is speels gedoen met ʼn slim eerste strofe:

italianers skryf
kwatryn maal drie
– die lyf –
gevolg deur
‘n koeplet

in die weste
eers oktaaf
en dan
die rymende
sestet

Ongelukkig word die aanvanklike gehalte van die gedig nie deurgaans gehandhaaf nie. Die speelsheid word te sentimenteel aan die einde van die gedig met woorde soos “siel” en “wese” wat abstrak en geyk voorkom. Nog ʼn voorbeeld van ʼn gedig wat nie sy volle potensiaal bereik het nie, is “prys die heer (op die voortrekkerwysie)”, wat sigself aanvanklik sterk voordoen, maar uitendelik beter kon wees.

Die tweede afdeling bestaan dan ook uit ʼn aantal herinneringsverse, wat spesifiek bemaak word aan gestorwe geliefdes. ʼn Sterk, emosiebelaaide elegie, getiteld “Briewe van die nadood / The book of the dead” betreur die dood van ʼn ou skoolvriend (laasgenoemde lei ek af uit ʼn foto onderaan die derde gedig van die siklus). Hierdie gedigsiklus bestaan uit ses gedigte, wat afwisselend in Afrikaans en Engels geskryf word. Die strekking van die gedig word in die sesde gedig soos volg beklink:

i’m starting to believe
that mourning never truly ends
like the prickling
of a phantom limb
the solar cycle
rocks crumbling into sand
winds buffeting
these arid winter lands
white water
eroding river bends
it’s hard to say
where mourning stops
and dissonance begins –

Nog ʼn voorbeeld van ʼn herinneringsvers is “ek (ont)hou my pa” – vergelyk die eerst etwee strofes: “ek onthou jou/ soos my gisters// onthou vertrekke met/ kleipot en kalbas/ beendere/ grasse en peule/ uitgestal op jou vensterkas”.

Ook tree die digteres gemaklik én heel sukselvol in gesprek met figure van die Afrikaanse poësie, byvoorbeeld met DJ Opperman in “met apologie”:

my pa is in ‘n nartjie
my ma is in kaneel
ek is haar klein papie
‘n ertjie in ‘n peul

soms sê my ma ek’s wonderlik
soms sê sy ek is sleg
ek luister wat sy sê
sluit dit op donker plekke weg

my pa spreek glad geen woorde
behalwe dié wat breek
en die wat brand en dié wat bly
en in die donker plek vassteek

my pa is in sy papie
my ma ‘n voël wat kweel
ek haal die donker woorde uit
en sien dit in die spieël

Een van my gunsteling verse is die gedig “paĉjojn”, ʼn kinderlike aanspreekvorm wat “pappa” beteken. Ek haal die gedig in sy geheel aan:

paĉjojn

my pa woon
by die groot mpopana
daar was rus en vrede
en liefde was
my pa woon
in die malse eikelanings
langs die mooirivier
in die klaskamers
en lesinglokale
wasgoedspruit –
die groot mumvumvu
waak oor sy wese
is sy woord en sy behoud –
hy is steeds en is altyd hier
al is hy nou slegs as

my pa
woon op ‘n heuwel
by die olyfboom
donkerswart
my pa woon
in ‘n huis van leuens
in brixton se vuil strate
by die krematorium
wit rook en as –
die olea europea
werp swart skadu’s
teen sy muur
dig en donker
word die ure
van dit wat kon
en dit wat was

In Hanta Henning se bundel Spraakterapie/Speech therapy is die digterlike ek deurgaans in selfspraak (in stryd met die self). Onderwerpe soos die psigologiese welstand, ouerskap en verhoudings met ouers en geliefdes, staan voorop. Dit is ʼn intieme en persoonlike bundel. Terselfdertyd gee die spreker ook ʼn satirese en ironiese kyk op die sisteem waarin sy haarself bevind.

Een voordeel van selfpublikasie is dat Henning haar eie stempel op die bundel afdruk deur tweetalig te publiseer, en tweedens, deur persoonlike foto’s by die bundel in te sluit. Alhoewel daar ʼn stigma oor selfpublikasie bestaan, is daar ruimte vir selfpublikasie wanneer ʼn bundel keurig uitgegee word. Met talle goeie verse, slaag Henning daarin om dié ruimte op ʼn uitnemende wyse te benut.

 

 

Anselm Kiefer. Die Orden der Nacht

 

7.

diepste hart der harte

hart wat net kan bars uit hierdie swart aarde

onverskrokke

met tande ferm

in die slagaar van die enigste waarheid wat altyd opstaan

en in dié land is goddank altyd dié wat opstaan

opstaan en opstaan

teen die ander in

teen die eie in

teen geweld en onreg in

ek besing dié verblindende medemenslike hart

met ‘n lied van hoort en behoort

die keel smeul in trane

vir een kortstondige skitterende oomblik is dié land

waaragtig ons algar s’n

 

o my allerhart, jy kom verruk op die been!

(“land van genade en verdriet”, Krog, 2000:41)

 

Dié gedig is deel van die siklus “land van genade en verdriet” in Antjie Krog se bundel kleur kom nooit alleen nie (Krog, 2000:37-44). In die tien gedigte in hierdie siklus word persoonlike perspektiewe en insigte aangaande die apartheidsgeskiedenis verwoord. Die siklus open met die woorde:

 

hoe verskriklik

hoe wanhopig

hoe vernietig breek dit tussen jou en my

(Krog, 2000:37)

 

Uit hierdie reëls spreek die geweldige kloof wat daar in hierdie land tussen verskillende mense en groepe bestaan en wat geëggo word deur klemlegging op stryd tussen “ander” en “eie” in die sewende gedig van die siklus: “en in dié land is goddank altyd dié wat opstaan[…] teen die ander in / teen die eie in”. In die volgende gedig word die moontlikheid van dekonstruksie van dié opposisionele diskoers gesuggereer deur die reëls:

 

hoor! hoor die opwel van medemenslike taal

            in haar sagte weerlose skedel

en hoor die stemme

die talige stemme van die land

            almal gedoop in die lettergreep van bloed en hoort

be-hoort die land uiteindelik aan die stemme wat daarin woon

lê die land aan die voete van verhale

            van saffraan en amber

            engelhaar en kwets

            dou en eer en draai

(Krog, 2000:38)

 

Medemenslikheid, verpersoonlik deur die hartmetafoor vorm ‘n leitmotiv in die siklus “land van genade en verdriet” en word op byna ekstatiese wyse deur die visioenêre uitroep in die sewende gedig van die siklus besing: “ek besing dié verblindende medemenslike hart / met ‘n lied van hoort en behoort”. “Hoort” en “behoort” is belangrike bepalers van identiteit wat in bostaande sitate duidelik in verband gebring word met taal, die poëtiese vergestalting van idees en die vertel van verhale waardeur narratiewe identiteit gekonstrueer word. Die terapeutiese waarde wat geleë is in die vertel van lewensverhale en die konstruksie van ‘n nuwe identiteit deur selfkennis wat voortspruit uit die skep van ‘n sinvolle lewensverhaal, is wel bekend en word deur die bostaande aanhaling onderskryf. Interpretasie van gebeure uit die verlede speel ‘n belangrike rol in die konstruksie van ‘n lewensverhaal wat veral gemik is op die herstel van ‘n bedorwe identiteit –  in gedig 8 van die betrokke siklus word byvoorbeeld  verwys na “geraamtes, oorsprong, skande en as”. In dieselfde gedig word die gelukkige einde van die proses waarin ‘n nuwe identiteit geskep word deur die vertel van en luister na mekaar se verhale in die vooruitsig gestel:

 

vanweë die verhale van verwondes

lê die land nie meer tussen ons nie

maar binne-in

 

Belemmeringe tussen mense kan dus by implikasie oorkom word deur die vertel van verhale wat ‘n gesuggereerde staat van ver-innerliking tot stand kan bring waarin vrede moontlik is. ‘n Mens sou met reg kon beweer dat die hele siklus “land van genade en verdriet”, wat in wese ‘n selfondersoek van die sprekende ek is na die omstandighede in die land en haar persoonlike betrokkenheid daarby, ‘n manier is om tot selfkennis te kom deur nuwe interpretasie van ou feite en verhale én ‘n poging om ‘n nuwe vreedsame wyse van saambestaan te bedink wat geskoei is op ‘n positiewe kollektiewe identiteit.

Dat ‘n gedeelde identiteit moontlik is, word gesuggereer deur sowel die eerste as die laaste reëls van gedig 7: “diepste hart der harte” dui beslis op ‘n soort kollektiwiteit wat bevestig word deur die woord “allerhart” in die slotreël wat “almal se hart” beteken en suggereer dat die hart deur almal gedeel word. Gedeelde identiteit is beslis ook die wens van die sprekende ek wat in die gedig “afskeid” (p. 100) die volgende versugting slaak:

 

om die omhulsel van jou ook as myne te erken

sou ek graag van jou wou

maar die reis het my bevry

van die tirannie van een

 

Snow (2001) sien ‘n duidelike verband tussen kollektiewe identiteit en kollektiewe aksie:

 

Embedded within the shared sense of “we” is a corresponding sense of “collective agency”. This latter sense, which is the action component of collective identity, not only suggests the possibility of collective action in pursuit of common interests, but even invites such action.

 

Dergelike kollektiewe handeling word gesuggereer deur “onverskrokke” optrede “met tande ferm / in die slagaar van die enigste waarheid” en mense “wat opstaan […] teen die ander in / teen die eie in”. Hoe radikaal dié handeling moet wees ten einde die gewenste doel te bereik, word deur die volgende beeld in die vyfde gedig van die siklus geïllustreer: “sny my […] / uit tyd uit willekeur en leuens uit die onhoudbare siddering / […] sny my vry / in berou” (p. 40). Soortgelyke handelinge dui op ‘n doelbewuste proses wat klem lê op die gemaaktheid van identiteite. Die voordeel van so ‘n gemaakte identiteit is dat identiteitskonstruksie nie afhanklik is van primordiale eienskappe soos ras, geslag en seksuele oriëntasie óf van strukturalistiese gemeenskaplikhede soos sosiale klas, etnisiteit of nasionaliteit nie, maar volgens behoefte gekonstrueer kan word. ‘n Verdere troosryke implikasie van doelbewuste identiteitskonstruksie is dat “real or imagined shared attributes” (Snow, 2001) aan die basis van kollektiewe identiteit lê en dat so ‘n verbeelde paradigma geskep kan word deur “‘n woordeskat nuut in sag, intieme keelklanke” (gedig 8, p. 42), dat taal in staat is om die oue te transformeer en die nuwe tot stand te bring: “‘n duisend woorde / skroei my tot ‘n nuwe tong” (gedig 8, p. 42).

Transformasie van ‘n politieke werklikheid wat gekenmerk word deur die nalatenskap van apartheid, is een van die vernaamste temas van die bundel kleur kom nooit alleen nie. Verkryging van ‘n nuwe identiteit, vry van die belemmeringe van die verlede, is een manier waarop transformasie in die Suid-Afrikaanse gemeenskap tot stand kan kom. Die liriese, byna visioenêre uitroep van die sprekende ek in die bo-aangehaalde gedig: “vir een kortstondige skitterende oomblik is dié land / waaragtig ons algar s’n” is die ideale uitkoms van ‘n sorgvuldige proses waarin ou, belemmerende identiteite gedekonstrueer word en versigtig vervang word deur ‘n nuwe, bevrydende kollektiewe Suid-Afrikaanse identiteit.

Klemlegging op ‘n nuwe, beletselvrye, gedeelde identiteit is een van die hooftemas van die bundel kleur kom nooit alleen nie. Dit is duidelik dat die digter doelbewus werk aan die totstandbring van ‘n gedeelde identiteit en dat sy identiteitskonstruksie as ‘n soort reis beskou wat nooit afgehandel is nie.

Nou, 20 jaar na die verskyning van dié bundel het ek dit weer gaan lees, en ook in die huidige politiek onstabiele toestande met haat en woede teenoor alle moontlike manifestasies van die Ander, is daar sin te make van hierdie meesleurende teks. Ons het die praktiese toepassing van die liriese teks pas gesien tydens die terreuraanvalle in Kwa Zulu Natal en Gauteng, waar gewone mense op menslike, etiese wyse by mekaars leed betrokke geraak het.

 

Bronnelys:

KROG, Antjie. 2000. Kleur kom nooit alleen nie. Kaapstad: Kwela Boeke.

SNOW, David. 2001. Collective Identity and Expressive Forms. Centre for the Study of Democracy. (University of California, Irvine). Paper 01’07. [web:] http://repositories.cdlib.org/csd/01-07