Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

 

 

 

1 Boodskappers van onheil

Kraaie dra swaar aan hulle kulturele en mitologiese bagasie. Alhoewel hulle – figuurlik gesproke – van die kleurrykste voëls op aarde is, speel bygeloof en vrees steeds ’n rol in mense se persepsie van kraaie. ’n Film soos Hitchcock se The birds (1963) spook nog dekades later by kykers en help nie veel om kraaie se slegte reputasie te verbeter nie. Ook digters verbeeld hierdie swart geveerdes tradisioneel as boodskappers van dood en onheil. Bekende gedigte oor kraaie is onder meer “De rave”, geskryf deur die Vlaamse Rooms-Katolieke priester, Guido Gezelle (1830-1899).

 

De rave

 

Met zwart- en zwaren zwaai aan ‘t werken door de grauwe,

de zonnelooze locht, ik de oude rave aanschouwe;

die, roeiende op en dóór den schaars gewekten wind,

gelijk een dwalend spook, eilaas geen’ ruste en vindt.

 

Ze is zwart gebekt, gepoot, gekopt in ‘t zwarte; als kolen,

zoo staan heure oogen zwart, in hun’ twee zwarte holen

te blinken; rouwgewaad en duister doek omvangt

het duister wangedrocht, dat in de nevelen hangt.

 

Ze is stom! Ze ‘n uit geen woord en ‘t waaien van heur’ slagers

en hoort gij niet. Alzoo de zwarte doodendragers

stilzwijgend gaan, zoo gaat zij zwijgend op de lucht,

en wendt alhier aldaar heur’ zwarte ravenvlucht.

 

Wat wilt gij, duister spook! Waar gaat gij? Van wat steden

zijt gij, met damp en doom en ‘s winters duisterheden,

alhierwaards aangewaaid? Wat boodschap brengt gij? Van

wat rampe of tegenspoed zijt gij de bedeman?

 

Is ziek- of zuchtigheid, uit ‘s noordens grauwe landen;

is sterfte wederom, is hongersnood op handen?

Is moordaanslag, verraad de zin van uw vermaan;

of gaat de muil misschien des afgronds opengaan?

 

Geen woord! Dan, weg van hier, onzalige: gaat varen

alwaar nooit zonne en rijst; alwaar de grimme baren

staan ijsvaste overende, als rotsen; en waar nooit

noch blom noch blad den buik van moeder aarde en tooit!

 

Gaat aan! Of spreekt een woord, zoo de andere vogeldieren

te zomertijde doen, die in de bosschen zwieren:

ja, ‘s winters, als de snee’ heur laken heeft gespreid,

nog vinkt en klinkt het hier, vol vogelvlijtigheid.

 

En gij! De rave trekt, met trage vederslagen,

voorbij mij, zwaar en zwart gelijk nen kerkhofwagen,

en roept mij, onverwachts, terwijl zij henenvaart,

al in één enkel woord, heur’ winterboodschap: ‘Spaart!’

 

In Daniel Hugo se jongste bundel, Klinkklaar, word ’n kraai verbeeld as ’n kadawerkenner. Ek haal aan, gedig II uit “Gent”:

 

Kraai II

 

vanaf sy hoë lamppaal

bekyk dié kadawerkenner my

 

niks sal hom ooit kan walg

blyk uit daardie skalpel

se weersinwekkende gekrys

 

dis eeue laas dat hy kon smul

aan swaaiende galge-aas

 

waarom hou hy my kil in die oog?

ek het ’n vae benul

’n stinkende spesmaas

 

Nou is dit my beurt om ’n lansie te breek vir kraaie. Die bekende bioloog en navorser, dr Auguste von Bayern, oftewel prinses Auguste van Bavaria het haar jeugvakansies in ’n groot kasteel by haar grootouers deurgebring. Van kleins af het sy ’n belangstelling in kerkkraaie (jackdaws) ontwikkel, wat nesgemaak het in muuropeninge in die kasteel. Haar liefde vir hierdie mensliewende, vriendelike en mak kraaispesie het later jare gelei tot ’n PhD-studie in die denkpatrone en sosiale intelligensie van kerkkraaie. Baie van hierdie voëls is monogaam – hulle het net een lewensmaat – of hulle raak betrokke in ‘dieselfdegeslag-verhoudings’.

Navorsers wat hulle bemoei met die studie van Corvidae, en meer spesifiek Corvus het vasgestel dat kraaie min of meer oor die intelligensievermoë van ’n sewejarige kind beskik. Dit beteken kraaie is waarskynlik die bes geëwoleerde voëlspesie ter wêreld. Hulle kan komplekse raaisels oplos en analogieë verstaan. Naas primate, is kraaie die enigste diere op aarde wat gereedskap kan gebruik of modifiseer om kos in die hande te kry. Hulle sal byvoorbeeld ’n staaldraad met hulle bekke buig om ’n wurmpie, wat buite hul bereik is, nader te haak. Kraaie rol hulle neute in die pad sodat motors daaroor ry en dit oopkraak – dit spaar hulle die moeite. Kraaie kan met ander woorde oorsaak en gevolg bepaal. In gekontroleerde navorsingsituasies is variasies op Aesopus se fabel, “die kraai en die kruik”, as akkuraat bewys. Hierdie kraaie, wat dors was, het afgelei dat massa water verplaas. Kruikagtige houers met water is gebruik om die voëls se redenasievermoë te toets. Hulle kon nie met hulle bekke die watervlak bereik nie en het klippies in die houers gegooi om die watervlak te laat styg, sodat hulle kon drink. Dit is ook ’n bekende verskynsel dat kraaie se weldoeners, mense wat byvoorbeeld vir hulle kos of water uitgesit het, “beloon” word deur hierdie swart geveerdes. Kraaie bring…mog ek sê geskenke? dankoffers? – byvoorbeeld stukkies weggooigoed, maar dit het al gebeur dat ’n gelukkige ontvanger onder die blinkgoed ’n kosbare juweel ontdek het! ’n Mens kan ook spekuleer of kraaie oor ’n morele kompas beskik. Kraaie hou ‘hofsittings’ en sal in ’n kring rondom ’n skuldige kraai, wat byvoorbeeld ’n jong kraai se kos gesteel het, stelling inneem en die voël aanval (straf). Hierdie “jungle justice” dien as ’n vorm van moraliteitsteater om ander kraaie te leer en op te voed in die negatiewe gevolge van verkeerde dade. Dalk klink dit asof ek kraaie in hierdie skrywe personifiseer, maar die waarheid is dat kraaie in meer as een opsig baie menslik optree.

Tog lyk dit of kraaipoësie in somberheid gehul is. Ted Hughes se bundel epiese gedigte, Crow: From the life and songs of the crow (1970) is geskryf in die tydperk ná Sylvia Plath se selfmoord tot en met die selfmoord van Hughes se minnares, Assia Wevill. Wevill het ook haar en Hughes se vierjarige dogter, Shura, gedood in die proses. Beide vroue het op dieselfde wyse selfmoord gepleeg – vergassing met ’n stoof. Crow is ’n donker bundel; die poësie meedoënloos en kru. Die karakter, Crow ontgin verskillende mitologiese kontekste. Hughes is bekend vir sy fyn beelding van diere, wat onder meer antropomorfisme en die psigodrama van ’n wye register diere insluit.

Die bekendste gedig met ’n kraai as tema is waarskynlik Edgar Allan Poe se “The raven”, wat vir die eerste maal in 1845 gepubliseer is. Poe, bekend vir sy donker gruwelfiksie, is deur die Gotiese beweging opgeraap en talle toonsettings van hierdie gedig het al die lig gesien. In dié narratiewe gedig figureer die kraai as simbool van die spreker se eie mortaliteit, asook die verdriet oor sy vrou, Lenore, wat waarskynlik aan tuberkulose oorlede is.

 

The raven

 

Once upon a midnight dreary, while I pondered, weak and weary,

Over many a quaint and curious volume of forgotten lore—

While I nodded, nearly napping, suddenly there came a tapping,

As of some one gently rapping, rapping at my chamber door.

“’Tis some visitor,” I muttered, “tapping at my chamber door—

Only this and nothing more.”

 

Ah, distinctly I remember it was in the bleak December;

And each separate dying ember wrought its ghost upon the floor.

Eagerly I wished the morrow;—vainly I had sought to borrow

From my books surcease of sorrow—sorrow for the lost Lenore—

For the rare and radiant maiden whom the angels name Lenore—

Nameless here for evermore.

 

And the silken, sad, uncertain rustling of each purple curtain

Thrilled me—filled me with fantastic terrors never felt before;

So that now, to still the beating of my heart, I stood repeating

“’Tis some visitor entreating entrance at my chamber door—

Some late visitor entreating entrance at my chamber door;—

This it is and nothing more.”

 

Presently my soul grew stronger; hesitating then no longer,

“Sir,” said I, “or Madam, truly your forgiveness I implore;

But the fact is I was napping, and so gently you came rapping,

And so faintly you came tapping, tapping at my chamber door,

That I scarce was sure I heard you”—here I opened wide the door;—

Darkness there and nothing more.

 

Deep into that darkness peering, long I stood there wondering, fearing,

Doubting, dreaming dreams no mortal ever dared to dream before;

But the silence was unbroken, and the stillness gave no token,

And the only word there spoken was the whispered word, “Lenore?”

This I whispered, and an echo murmured back the word, “Lenore!”—

Merely this and nothing more.

 

Back into the chamber turning, all my soul within me burning,

Soon again I heard a tapping somewhat louder than before.

“Surely,” said I, “surely that is something at my window lattice;

Let me see, then, what thereat is, and this mystery explore—

Let my heart be still a moment and this mystery explore;—

’Tis the wind and nothing more!”

 

Open here I flung the shutter, when, with many a flirt and flutter,

In there stepped a stately Raven of the saintly days of yore;

Not the least obeisance made he; not a minute stopped or stayed he;

But, with mien of lord or lady, perched above my chamber door—

Perched upon a bust of Pallas just above my chamber door—

Perched, and sat, and nothing more.

 

Then this ebony bird beguiling my sad fancy into smiling,

By the grave and stern decorum of the countenance it wore,

“Though thy crest be shorn and shaven, thou,” I said, “art sure no craven,

Ghastly grim and ancient Raven wandering from the Nightly shore—

Tell me what thy lordly name is on the Night’s Plutonian shore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

Much I marvelled this ungainly fowl to hear discourse so plainly,

Though its answer little meaning—little relevancy bore;

For we cannot help agreeing that no living human being

Ever yet was blessed with seeing bird above his chamber door—

Bird or beast upon the sculptured bust above his chamber door,

With such name as “Nevermore.”

 

But the Raven, sitting lonely on the placid bust, spoke only

That one word, as if his soul in that one word he did outpour.

Nothing farther then he uttered—not a feather then he fluttered—

Till I scarcely more than muttered “Other friends have flown before—

On the morrow he will leave me, as my Hopes have flown before.”

Then the bird said “Nevermore.”

 

Startled at the stillness broken by reply so aptly spoken,

“Doubtless,” said I, “what it utters is its only stock and store

Caught from some unhappy master whom unmerciful Disaster

Followed fast and followed faster till his songs one burden bore—

Till the dirges of his Hope that melancholy burden bore

Of ‘Never—nevermore’.”

 

But the Raven still beguiling all my fancy into smiling,

Straight I wheeled a cushioned seat in front of bird, and bust and door;

Then, upon the velvet sinking, I betook myself to linking

Fancy unto fancy, thinking what this ominous bird of yore—

What this grim, ungainly, ghastly, gaunt, and ominous bird of yore

Meant in croaking “Nevermore.”

 

This I sat engaged in guessing, but no syllable expressing

To the fowl whose fiery eyes now burned into my bosom’s core;

This and more I sat divining, with my head at ease reclining

On the cushion’s velvet lining that the lamp-light gloated o’er,

But whose velvet-violet lining with the lamp-light gloating o’er,

            She shall press, ah, nevermore!

 

Then, methought, the air grew denser, perfumed from an unseen censer

Swung by Seraphim whose foot-falls tinkled on the tufted floor.

“Wretch,” I cried, “thy God hath lent thee—by these angels he hath sent thee

Respite—respite and nepenthe from thy memories of Lenore;

Quaff, oh quaff this kind nepenthe and forget this lost Lenore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

“Prophet!” said I, “thing of evil!—prophet still, if bird or devil!—

Whether Tempter sent, or whether tempest tossed thee here ashore,

Desolate yet all undaunted, on this desert land enchanted—

On this home by Horror haunted—tell me truly, I implore—

Is there—is there balm in Gilead?—tell me—tell me, I implore!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

“Prophet!” said I, “thing of evil!—prophet still, if bird or devil!

By that Heaven that bends above us—by that God we both adore—

Tell this soul with sorrow laden if, within the distant Aidenn,

It shall clasp a sainted maiden whom the angels name Lenore—

Clasp a rare and radiant maiden whom the angels name Lenore.”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

“Be that word our sign of parting, bird or fiend!” I shrieked, upstarting—

“Get thee back into the tempest and the Night’s Plutonian shore!

Leave no black plume as a token of that lie thy soul hath spoken!

Leave my loneliness unbroken!—quit the bust above my door!

Take thy beak from out my heart, and take thy form from off my door!”

Quoth the Raven “Nevermore.”

 

And the Raven, never flitting, still is sitting, still is sitting

On the pallid bust of Pallas just above my chamber door;

And his eyes have all the seeming of a demon’s that is dreaming,

And the lamp-light o’er him streaming throws his shadow on the floor;

And my soul from out that shadow that lies floating on the floor

Shall be lifted—nevermore!

 

2 Raaf

 

Die vroeë tagtigs.

 

Ons buurman was ’n Hollandse violis en het saans in die Nasionele Simfonie-orkes gespeel. Bedags het hy modelvliegtuigies in sy garage gebou, maar dit was sy troetelkraai wat ek onthou. My ore was gespits vir die rasperklanke van sy Volkswagen-kewer; soms het hy gery, dan het ek kortpad en ongemerk oor die vyf voet muur geklim om die swart geveerde in die boom, kompleet met voetstuk en al, te sien. Die kraai was heeltemal mak en het by tye weggevlieg om vir ander voëls te gaan gaan kuier, dog altyd teruggekeer na sy speelboom in die garage. Die violis se vrou was bedags ook nie tuis nie en het, sover ek weet, fabelagtige ruikers vir die plaaslike bloemiste gerangskik.

Ek het heilige grond betree; op meneer van de Klaauw se stoel voor die boom gaan sit en my verkyk aan die raaf met die vinnige, abrupte bewegings; sy oë grys, soms bruin, ondeurgrondbaar en wys soos die nag. Sy oë was groter as wat ek aanvanklik vermoed het maar omdat hy so donker was, het ek dit nie dadelik opgemerk nie. Uit dieselfde git as die verekrawat om sy nek was ook die pote en bek; die kake effens oop, asof hy aandagtig geluister het of dalk iets wou sê. Die kraai was asembenewend blink en swart soos obsidiaan.

Whokka-whokka-whokka, sou hy skerts en diep in my binneste het ek geweet dat hy vir my lag; met ontsag gewag dat die mitiese voël my begin onderrig. Tydens hierdie besoeke sou ek transendeer na ’n newe- of bowe-bewussynstaat: die magiese eensaamheid van my kinderdae. My susters was veel ouer as ek en elders doenig met kêrels en grimering. Maar dít wat die kraai vir my gesê het, is helaas te geheim om oor te vertel, tog bloei dit elke dag uit die rooilig diep in die donkerkamers van die verbeelding.

Die dak se nokke het getril in die middaghitte. By tye sou ’n wolk die son afskadu, dan was dit skemer in die garage tot die lig weer deur die hoë vensters breek en die spinnerakke se silwer barste verlig. Dit was bloedig stil. Die vliegtuigies, dralend aan die onsigbare daklyne, het asem opgehou, tydelik opgeskort in hulle vlug.

*

Elia en St Benedictus, wie het julle aan die lewe gehou, die giftige brood van die monnikke onderskep?

Apollo, waarom het jy die kraai tot bygeloof en voorbode verwens? Omdat hy die waarheid oor Korona se liefdesverraad gepraat het?

Raefan, jy wat deur die heraldiek van krygers vlieg –

het jy geweet dat Churchill die Tower of London steeds sou bekerm met julle teenwoordigheid? Wie het die vyand se bomme uitgesnuffel? Mabel en Grip, het julle geweet dat julle ’n einde aan die oorlog sou bring?

Odin, jy wat net wyn gedrink en poësie gespreek het, wie het jou die voorkennis gegee?

Kain, waarom het jy die skuld vir die moord op die kraai gepak? Omdat hy meer van kadawers as jý geweet het?

Raaf, bewaker van galge en slagvelde, gewete van die laksman en doula vir elk ontslape soldaat: verstaan die sterwendes jou?

Nimmermeer, so dikwels het ek glimpe gekry van jou, die hart van ’n kind; hoe jy rol in die sneeu en wegkruipertjie met die wolwe en otters speel, blinkgoed vir jou mense bring of grypdief die aas van hengelaars se katrolle af steel.

*

Ek lig my hande en die son trek bloed. Tyd verdwyn. Die geweld van skemer is stil. Alles van kleur, vorm en kontoer verdiep gaandeweg tot silhoeët en skelet. Die dag kantel, die keerkring van Yin en Yang.

Dan slaap die son in die maan se skaduwee.

 

Verwysings:

 

Hugo, D. 2021. Klinkklaar. Pretoria: Protea Boekhuis.

https://en.wikipedia.org/wiki/Guido_Gezelle?fbclid=IwAR0A_XCNAS1WG_JnT7jPrHi1RW04Dh_B7Rvb910EmNLG1RzpBfdW1llHNbM

https://www.poetryfoundation.org/poems/48860/the-raven?fbclid=IwAR2TUPanwNpR_mhqYvcacS2NRQ9ErTfcSyeqrxOYsdPz_hR4Az4cMGImkQY

https://users.ox.ac.uk/~kgroup/people/augustevonbayern.shtml?fbclid=IwAR1CkK0nDfR42sZhqGoxPTijl0kKGhDmnDULhPNaxq_TQGG7b6FnztPKsnE

https://en.wikipedia.org/wiki/Crow_(poetry)?fbclid=IwAR13a6qI0ceCLqGF84kNhJatMlqqyYzLOiriNem5t3C68zquYW20tHDy-Xo

https://www.nathab.com/blog/crows-are-as-intelligent-as-a-seven-year-old-child/?fbclid=IwAR0DcgqIgeNWydoN_UlCHeJf9Wm4ZRrM0fWWcILUGZTyac8XDuJAbGB2OXE

 

 

 

 

 

Spraakterapie/Speech therapy deur Hanta Henning, Poetree Publications, 2021.

Ek deins altyd terug wanneer dit kom by digbundels wat self gepubliseer is. Mens wonder waarom die digter besluit het om nie by ʼn uitgewer aan te klop nie.

Vir die doeleindes van ‘n kreatiewe skryfkunswerkswinkel by Unisa het ek onlangs die digteres Nkateko Masinga uitgenooi om met my studente te kom gesels. Een van die redes wat sy aanvoer waarom sy self gepubliseer het, is om nie deur enigiemand gesensor te word nie. Sy voer aan dat jy jou sê kan sê op ʼn wyse waarop jy dit wil sê. Dié gesprek het verder gelei tot die vraag na die oorbruging van die kloof tussen ‘n selfgepubliseerde werk en dié by hoofstroomuitgewerye. Myns insiens is dit juis die verwagting van die leser wat anders daar uitsien – van ʼn selfgepubliseerde werk verwag jy nie dat die kwaliteit noodwendig op dieselfde vlak gaan wees as dié van ʼn professionele uitgewersmaatskappy nie.

Die digter en akademikus Hanta Henning se debuutbundel, getiteld Spraakterapie/Speech Therapy (2021) het onlangs op my tafel geland. Henning het haar bundel laat uitgee met behulp van Poetree Publications onder die redaksie van Flow Wellington. Wellington se maatskappy word op die internet beskryf as “one of South Africa’s leading female-, black-owned, independent self-publishing companies that offer writers affordable, tailored packages to create high-quality literary products”. Ander publikasies by Poetree Publications sluit die werk van Engelstalige digters soos Raphael d’Abdon en Sarah Godsell in.

Voorin die bundel word genoem dat twee proeflesers verantwordelik was vir die redigering van die bundel – Anné Guillaume-Combrink en Maureen van Helden. Dit is reeds verblydend om te sien en verleen op die intrapslag swaartekrag aan dié selfpublikasie. Aanvanklik kan mens ook noem dat dié publikasie in beide Afrikaans én Engels uitgegee is, wat reeds as een van die beweegredes vir selfpublikasie gesien kan word, aangesien hoofstroomuitgewers nie daartoe geneig is om tweetalige digbundels te publiseer nie.

Die titel Spraakterapie/Speech therapy laat onmiddellik die betekenisassosiasies van die behandeling van kommunikasieprobleme en spraakstoornisse by die leser opkom. Dié tegnieke wat deur spraakterapeute gebruik word, word spesifiek gebruik om kommunikasie te verbeter. Met betrekking tot die bundel is daar ook metaforiese betekenisse aanwesig, byvoorbeeld die gedagte dat die digproses as sulks gesien word as ʼn vorm van terapie, wat te make het met “spraak” as uiting gee aan jou verstaan van die werklikheid.

Die bundel word opgedra aan Stinkie en Joe, en bestaan uit twee afdelings, naamlik “Selfspraak/Self-speech” en “Haatspraak/Hometalk”. Die eerste afdeling word voorafgegaan deur ʼn motto ontleen aan Coenie de Villiers se “Reisiger” (“steeds bly ek ʼn reisiger/ wat die nate van die wêreld ken”). Die afdelingtitel word soos volg in die gedig “wat was” geïntegreer: “selfbeheersing kwyn/ vreet weg jou/ vrees en angs/ jou haat van self/ jou haat spraak/ raak jou/ kindersondes jou/ selfprofesie/ en als wat soet/ en bitter waak/ drillend en deinsend/ nou geset/ permalae/ van vet op vet”. Hierin word selfhaat terselfdertyd verbind aan die tematiek van liggaams- en selfbeeld, wat deurlopende motiewe van die bundel is.

Interessant is dat die eerste sewe gedigte in afdeling een deur asteriske van mekaar geskei word en nie van titel voorsien word nie. Die suggestie word dus geskep dat dié fragmente deel uitmaak van die digter se selfspraak. Hierby ook die gedagte dat selfspraak soos opdrifsels van gedagtes is wat sigself by die digter as die skrywende instansie aanmeld – vergelyk:

die borrels breek steeds bros
in my borskas
soos ek inasem
asem
asem
om die angs
te kan besweer

kristalhelder sfere van glas
bruis op in my keel
nes ek voel ek kan loskom
van dit wat kom en was

iewers in my voorbrein
speel iets vingerbakatel
slegs skalks ‘n lukrake wiellaer
raak teen ‘n sinaps se swel

woorde word ‘n hersenskim
gedagtes wattewolke
soos ‘n klip in water wyer kring
in die grys diep
dieper
diepste
kolke

Ná ʼn aantal fragmentariese gedigte, vind die leser vyf kwatryne in Engels, getiteld “rhyming quatrains (or, a working mother’s guide to continued mental health)”. Die verwysing na “continued mental health” laat val die klem op die beoefening van digkuns as ʼn vorm van psigologiese verweer. Die eerste kwatryn begin met die idee van ʼn moeder se selfdood, waarvan die nagevolge op ʼn afstandelike, alhoewel onstellende wyse verbeel word. Daaropvolgend borduur die digteres voort op fragmentariese wyse, waarin die digterlike ek besin oor hoe dit sou wees as sy as persoon nooit hier was nie – vergelyk die eerste twee strofes:

mag ek stof word
en op die wind
weg word

mag my geboorte
uitgewis
my spore
woorde
wasem word

“Shrinkage” is ʼn gedig wat die motief van terapie weer eens op die voorgrond plaas. Op treffende wyse beskou die spreker haar lewe op verskillende ouderdomme met spesieke verwysing na die terapie wat sy ontvang het. Die sardoniese kommentaar op die raad wat sy ontvang, gee die trefkrag van die gedig: “when you’re 16/ and you go to a psychiatrist/ they’ll say/ you’re 16/ you’re just sad/ it wasn’t real love/ losing your home was worse for your parents/ take these pills/ and you’ll feel good”. Vergelyk ook “flagellaat (ʼn ope brief aan die akademie)” waarin die spreker op dieselfde sardoniese wyse die akademie beskou as ʼn god waarvoor brandoffers gebring moet word.

Tussendeur die gedigte vind die leser ook persoonlike foto’s van Henning, wat insluit van haar kinderdae, van haar familie, geliefdes en skoolvriende. Dit is ʼn fenomeen wat nie algemeen is van bundels by hoofstroomuitgewers nie en vermoedelik ook een van die redes waarom Henning besluit het om hierdie bundel self uit te gee.

Die tweede afdeling, “Haatspraak/Hometalk” word ingelei deur ʼn motto ontleen aan ʼn gedig van Philip Larkin (“they fuck you up, your mum and dad./ they may not mean to, but they do”). Dit is vreemd dat die tweede afdeling se titel “Haatspraak” in Engels vertaal word as “Hometalk” en nie as “Hate speech” nie. Hierdeur word die suggesie geskep dat “haat” en “huis” metafories gelykgestel word aan mekaar, dit wil sê dat die haat sigself taamlik gewoon voordoen, veral met Larkin se motto ingedagte. Laasgenoemde sou dan ook gesien kan word as ʼn voorbeeld van dit wat ʼn uitgewer besmoontlik sou verander het, alhoewel die teks sigself juis vir hierdie soort interpretasie oopmaak.

Die gedig wat begin met die versreël “veertien reëls in ‘n sonnet” is ʼn liefdesgedig, waarin die liefde tussen die geliefdes vergelyk word met ʼn sonnettekring. Die gedig is speels gedoen met ʼn slim eerste strofe:

italianers skryf
kwatryn maal drie
– die lyf –
gevolg deur
‘n koeplet

in die weste
eers oktaaf
en dan
die rymende
sestet

Ongelukkig word die aanvanklike gehalte van die gedig nie deurgaans gehandhaaf nie. Die speelsheid word te sentimenteel aan die einde van die gedig met woorde soos “siel” en “wese” wat abstrak en geyk voorkom. Nog ʼn voorbeeld van ʼn gedig wat nie sy volle potensiaal bereik het nie, is “prys die heer (op die voortrekkerwysie)”, wat sigself aanvanklik sterk voordoen, maar uitendelik beter kon wees.

Die tweede afdeling bestaan dan ook uit ʼn aantal herinneringsverse, wat spesifiek bemaak word aan gestorwe geliefdes. ʼn Sterk, emosiebelaaide elegie, getiteld “Briewe van die nadood / The book of the dead” betreur die dood van ʼn ou skoolvriend (laasgenoemde lei ek af uit ʼn foto onderaan die derde gedig van die siklus). Hierdie gedigsiklus bestaan uit ses gedigte, wat afwisselend in Afrikaans en Engels geskryf word. Die strekking van die gedig word in die sesde gedig soos volg beklink:

i’m starting to believe
that mourning never truly ends
like the prickling
of a phantom limb
the solar cycle
rocks crumbling into sand
winds buffeting
these arid winter lands
white water
eroding river bends
it’s hard to say
where mourning stops
and dissonance begins –

Nog ʼn voorbeeld van ʼn herinneringsvers is “ek (ont)hou my pa” – vergelyk die eerst etwee strofes: “ek onthou jou/ soos my gisters// onthou vertrekke met/ kleipot en kalbas/ beendere/ grasse en peule/ uitgestal op jou vensterkas”.

Ook tree die digteres gemaklik én heel sukselvol in gesprek met figure van die Afrikaanse poësie, byvoorbeeld met DJ Opperman in “met apologie”:

my pa is in ‘n nartjie
my ma is in kaneel
ek is haar klein papie
‘n ertjie in ‘n peul

soms sê my ma ek’s wonderlik
soms sê sy ek is sleg
ek luister wat sy sê
sluit dit op donker plekke weg

my pa spreek glad geen woorde
behalwe dié wat breek
en die wat brand en dié wat bly
en in die donker plek vassteek

my pa is in sy papie
my ma ‘n voël wat kweel
ek haal die donker woorde uit
en sien dit in die spieël

Een van my gunsteling verse is die gedig “paĉjojn”, ʼn kinderlike aanspreekvorm wat “pappa” beteken. Ek haal die gedig in sy geheel aan:

paĉjojn

my pa woon
by die groot mpopana
daar was rus en vrede
en liefde was
my pa woon
in die malse eikelanings
langs die mooirivier
in die klaskamers
en lesinglokale
wasgoedspruit –
die groot mumvumvu
waak oor sy wese
is sy woord en sy behoud –
hy is steeds en is altyd hier
al is hy nou slegs as

my pa
woon op ‘n heuwel
by die olyfboom
donkerswart
my pa woon
in ‘n huis van leuens
in brixton se vuil strate
by die krematorium
wit rook en as –
die olea europea
werp swart skadu’s
teen sy muur
dig en donker
word die ure
van dit wat kon
en dit wat was

In Hanta Henning se bundel Spraakterapie/Speech therapy is die digterlike ek deurgaans in selfspraak (in stryd met die self). Onderwerpe soos die psigologiese welstand, ouerskap en verhoudings met ouers en geliefdes, staan voorop. Dit is ʼn intieme en persoonlike bundel. Terselfdertyd gee die spreker ook ʼn satirese en ironiese kyk op die sisteem waarin sy haarself bevind.

Een voordeel van selfpublikasie is dat Henning haar eie stempel op die bundel afdruk deur tweetalig te publiseer, en tweedens, deur persoonlike foto’s by die bundel in te sluit. Alhoewel daar ʼn stigma oor selfpublikasie bestaan, is daar ruimte vir selfpublikasie wanneer ʼn bundel keurig uitgegee word. Met talle goeie verse, slaag Henning daarin om dié ruimte op ʼn uitnemende wyse te benut.

 

 

Anselm Kiefer. Die Orden der Nacht

 

7.

diepste hart der harte

hart wat net kan bars uit hierdie swart aarde

onverskrokke

met tande ferm

in die slagaar van die enigste waarheid wat altyd opstaan

en in dié land is goddank altyd dié wat opstaan

opstaan en opstaan

teen die ander in

teen die eie in

teen geweld en onreg in

ek besing dié verblindende medemenslike hart

met ‘n lied van hoort en behoort

die keel smeul in trane

vir een kortstondige skitterende oomblik is dié land

waaragtig ons algar s’n

 

o my allerhart, jy kom verruk op die been!

(“land van genade en verdriet”, Krog, 2000:41)

 

Dié gedig is deel van die siklus “land van genade en verdriet” in Antjie Krog se bundel kleur kom nooit alleen nie (Krog, 2000:37-44). In die tien gedigte in hierdie siklus word persoonlike perspektiewe en insigte aangaande die apartheidsgeskiedenis verwoord. Die siklus open met die woorde:

 

hoe verskriklik

hoe wanhopig

hoe vernietig breek dit tussen jou en my

(Krog, 2000:37)

 

Uit hierdie reëls spreek die geweldige kloof wat daar in hierdie land tussen verskillende mense en groepe bestaan en wat geëggo word deur klemlegging op stryd tussen “ander” en “eie” in die sewende gedig van die siklus: “en in dié land is goddank altyd dié wat opstaan[…] teen die ander in / teen die eie in”. In die volgende gedig word die moontlikheid van dekonstruksie van dié opposisionele diskoers gesuggereer deur die reëls:

 

hoor! hoor die opwel van medemenslike taal

            in haar sagte weerlose skedel

en hoor die stemme

die talige stemme van die land

            almal gedoop in die lettergreep van bloed en hoort

be-hoort die land uiteindelik aan die stemme wat daarin woon

lê die land aan die voete van verhale

            van saffraan en amber

            engelhaar en kwets

            dou en eer en draai

(Krog, 2000:38)

 

Medemenslikheid, verpersoonlik deur die hartmetafoor vorm ‘n leitmotiv in die siklus “land van genade en verdriet” en word op byna ekstatiese wyse deur die visioenêre uitroep in die sewende gedig van die siklus besing: “ek besing dié verblindende medemenslike hart / met ‘n lied van hoort en behoort”. “Hoort” en “behoort” is belangrike bepalers van identiteit wat in bostaande sitate duidelik in verband gebring word met taal, die poëtiese vergestalting van idees en die vertel van verhale waardeur narratiewe identiteit gekonstrueer word. Die terapeutiese waarde wat geleë is in die vertel van lewensverhale en die konstruksie van ‘n nuwe identiteit deur selfkennis wat voortspruit uit die skep van ‘n sinvolle lewensverhaal, is wel bekend en word deur die bostaande aanhaling onderskryf. Interpretasie van gebeure uit die verlede speel ‘n belangrike rol in die konstruksie van ‘n lewensverhaal wat veral gemik is op die herstel van ‘n bedorwe identiteit –  in gedig 8 van die betrokke siklus word byvoorbeeld  verwys na “geraamtes, oorsprong, skande en as”. In dieselfde gedig word die gelukkige einde van die proses waarin ‘n nuwe identiteit geskep word deur die vertel van en luister na mekaar se verhale in die vooruitsig gestel:

 

vanweë die verhale van verwondes

lê die land nie meer tussen ons nie

maar binne-in

 

Belemmeringe tussen mense kan dus by implikasie oorkom word deur die vertel van verhale wat ‘n gesuggereerde staat van ver-innerliking tot stand kan bring waarin vrede moontlik is. ‘n Mens sou met reg kon beweer dat die hele siklus “land van genade en verdriet”, wat in wese ‘n selfondersoek van die sprekende ek is na die omstandighede in die land en haar persoonlike betrokkenheid daarby, ‘n manier is om tot selfkennis te kom deur nuwe interpretasie van ou feite en verhale én ‘n poging om ‘n nuwe vreedsame wyse van saambestaan te bedink wat geskoei is op ‘n positiewe kollektiewe identiteit.

Dat ‘n gedeelde identiteit moontlik is, word gesuggereer deur sowel die eerste as die laaste reëls van gedig 7: “diepste hart der harte” dui beslis op ‘n soort kollektiwiteit wat bevestig word deur die woord “allerhart” in die slotreël wat “almal se hart” beteken en suggereer dat die hart deur almal gedeel word. Gedeelde identiteit is beslis ook die wens van die sprekende ek wat in die gedig “afskeid” (p. 100) die volgende versugting slaak:

 

om die omhulsel van jou ook as myne te erken

sou ek graag van jou wou

maar die reis het my bevry

van die tirannie van een

 

Snow (2001) sien ‘n duidelike verband tussen kollektiewe identiteit en kollektiewe aksie:

 

Embedded within the shared sense of “we” is a corresponding sense of “collective agency”. This latter sense, which is the action component of collective identity, not only suggests the possibility of collective action in pursuit of common interests, but even invites such action.

 

Dergelike kollektiewe handeling word gesuggereer deur “onverskrokke” optrede “met tande ferm / in die slagaar van die enigste waarheid” en mense “wat opstaan […] teen die ander in / teen die eie in”. Hoe radikaal dié handeling moet wees ten einde die gewenste doel te bereik, word deur die volgende beeld in die vyfde gedig van die siklus geïllustreer: “sny my […] / uit tyd uit willekeur en leuens uit die onhoudbare siddering / […] sny my vry / in berou” (p. 40). Soortgelyke handelinge dui op ‘n doelbewuste proses wat klem lê op die gemaaktheid van identiteite. Die voordeel van so ‘n gemaakte identiteit is dat identiteitskonstruksie nie afhanklik is van primordiale eienskappe soos ras, geslag en seksuele oriëntasie óf van strukturalistiese gemeenskaplikhede soos sosiale klas, etnisiteit of nasionaliteit nie, maar volgens behoefte gekonstrueer kan word. ‘n Verdere troosryke implikasie van doelbewuste identiteitskonstruksie is dat “real or imagined shared attributes” (Snow, 2001) aan die basis van kollektiewe identiteit lê en dat so ‘n verbeelde paradigma geskep kan word deur “‘n woordeskat nuut in sag, intieme keelklanke” (gedig 8, p. 42), dat taal in staat is om die oue te transformeer en die nuwe tot stand te bring: “‘n duisend woorde / skroei my tot ‘n nuwe tong” (gedig 8, p. 42).

Transformasie van ‘n politieke werklikheid wat gekenmerk word deur die nalatenskap van apartheid, is een van die vernaamste temas van die bundel kleur kom nooit alleen nie. Verkryging van ‘n nuwe identiteit, vry van die belemmeringe van die verlede, is een manier waarop transformasie in die Suid-Afrikaanse gemeenskap tot stand kan kom. Die liriese, byna visioenêre uitroep van die sprekende ek in die bo-aangehaalde gedig: “vir een kortstondige skitterende oomblik is dié land / waaragtig ons algar s’n” is die ideale uitkoms van ‘n sorgvuldige proses waarin ou, belemmerende identiteite gedekonstrueer word en versigtig vervang word deur ‘n nuwe, bevrydende kollektiewe Suid-Afrikaanse identiteit.

Klemlegging op ‘n nuwe, beletselvrye, gedeelde identiteit is een van die hooftemas van die bundel kleur kom nooit alleen nie. Dit is duidelik dat die digter doelbewus werk aan die totstandbring van ‘n gedeelde identiteit en dat sy identiteitskonstruksie as ‘n soort reis beskou wat nooit afgehandel is nie.

Nou, 20 jaar na die verskyning van dié bundel het ek dit weer gaan lees, en ook in die huidige politiek onstabiele toestande met haat en woede teenoor alle moontlike manifestasies van die Ander, is daar sin te make van hierdie meesleurende teks. Ons het die praktiese toepassing van die liriese teks pas gesien tydens die terreuraanvalle in Kwa Zulu Natal en Gauteng, waar gewone mense op menslike, etiese wyse by mekaars leed betrokke geraak het.

 

Bronnelys:

KROG, Antjie. 2000. Kleur kom nooit alleen nie. Kaapstad: Kwela Boeke.

SNOW, David. 2001. Collective Identity and Expressive Forms. Centre for the Study of Democracy. (University of California, Irvine). Paper 01’07. [web:] http://repositories.cdlib.org/csd/01-07

 

Onlangs het ek Gerard Scholtz se werkswinkel oor haikoe skryf by die FynArts Festival in Hermanus bygewoon. Die uitsig oor die berg en die see vanaf die stoep van die gastehuis waar die werkswinkel aangebied was, was die perfekte milieu om ‘n haikoe te inspireer.

Alhoewel inspirerend (in die sin van ‘n vertrekpunt skep vir die skryfoefening), het ek nie ‘n haikoe oor die natuurskoon geskryf nie. Ek het twee haikoes geskryf na aanleiding van ‘n musiekstuk deur Arvo Pärt (“Cantus in memoriam Benjamin Britten“) wat Scholtz vir ons gespeel het:

 

Twee haikoes

beierende klok
vou die koue om jou jas
krummels vir die voëls

*

beierende klok
stratuswolke in die lug
winterreise wag

 

 

 

 

Under the split in the retreating black cloud

the invisible scale of spring

is oscillating

in the fresh April sky.

On the highest mountain,

the god of the snow,

his dazzling head bent over the dizzy space of reflections,

starts melting with desire

in the vertical cataracts of the thaw

annihilating himself loudly among the excremental cries of minerals,

or

between [sic] the silences of mosses

towards the distant mirror of the lake

in which,

the veils of winter having disappeared,

he has newly discovered

the lightning flash

of his faithful image.

[…]

Now the great mystery draws near,

the great metamorphosis is about to occur.

 

Narcissus, in his immobility, absorbed

by his reflection with

the digestive slowness of carnivorous plants,

becomes invisible.

 

There remains of him only

the hallucinatingly white oval of his head,

his head again more tender,

his head, chrysalis of hidden biological designs

his head held up by the tips of the water’s fingers,

at the tips of the fingers

of the insensate hand,

 

of the terrible hand,

of the excrement-eating hand,

of the mortal hand

of his own reflection.

 

When that head slits

when that head splits

when that head bursts,

it will be the flower,

the new Narcissus,

Gala –

my narcissus.

 

Bogenoemde gedig, “Metamorphosis of Narcissus” (Métamorphose de Narcisse,1937), wat die gelyknamige skildery vergesel, is geskryf deur Salvador Dalí. Sy vertolking van die mitologiese Narsissus is met ander woorde ’n metamorfose van die self na die narsing, wat ook sy vrou, Gala voorstel. In die Griekse mitologie het Narsissus, ’n besonder aantreklike jagter, die attensies van mans en vroue verwerp. Echo, wat desperaat probeer het om sy guns te wen, het later weggekwyn tot net haar stem (’n eggo) oorgebly het. Uit weerwraak het Nemesis vir Narsissus na ’n waterstroom gelei en vir die eerste maal het hy sy mooi weerkaatsing gesien en bewonder; verlief geraak op sy eie beeld. In ’n poging om die gesig in die water te omhels, het Narsissus vorentoe geval en verdrink en ’n narsing het opgeskiet op die plek waar hy gesterf het. ’n Ander weergawe lui dat hy weggekwyn het by die waterstroom en dat ’n narsing daar begin groei het.

Elena Ivanovna Diakonova, of Gala, soos sy bekend gestaan het, was ’n Russies-gebore onderwyseres en die vrou van Salvador Dalí. Maar Gala was eers met die Franse surrealistiese digter, Paul Éluard, een van die grondleggers van die surrealistiese beweging, getroud. Éluard het Gala in 1912 ontmoet. Hulle was albei 17 jaar oud en op daardie stadium het die jong Éluard nog nie besef dat hy ’n digter is nie – Gala het die poëtiese muse in hom aangevuur. Dít is die verstommendste van Gala Dalí: sy het potensiaal in ander kunstenaars raakgesien en soos ’n meesterbrein agter die skerms leiding gegee hoe hulle hul talent moes ontwikkel. Éluard en Gala het ’n dogter, Cecíle, gehad wat Gala verwerp het nadat sy vir Salvador ontmoet het. Cecile was slegs 11 jaar oud toe sy na die verbrokkeling van haar ouers se huwelik na haar ouma in Parys, Éluard se moeder, gestuur is. Daarna het Gala haar dogter hoogstens twee maal ’n jaar gesien. Maar waarom het sy dié vernaamste digter in Parys, ’n vermoënde man danksy ’n groot erflating, die trekpas gegee? En dít vir ’n brandarm, onbekende skilder – Dalí? Want sy het die potensiaal as surrealistiese genie in hom raakgesien, dieselfde as in die geval met sy voorganger, Éluard. Gala het inderwaarheid verskeie jong kunstenaars geïnspireer. Die verhaal van Salvador en Gala self is surrealisties en vreemd – dit ontspil in ’n fusie van kreatiwiteit, waansin, voyeurisme en alternatiewe seksuele leefwyses. Afrikaans lesers is bekend met Paul Éluard se poësie nadat Uys Krige van die verse meesterlik vertaal en gebundel het as Éluard en die surrealisme (1962). Vervolgens een van my gunstelinge uit dié merkwaardige bloemlesing:

 

Hul oë altyd rein

 

Dae wat so traag is, dae van reën,

Dae van gebroke spieëls en verlore naalde,

Dae van ooglede geslote vir die seë se einders,

Van ure wat almal eners is, dae van gevangenis,

My gees wat nog geglans het op blare

En blomme, my gees is nakend soos die liefde,

Die daeraad wat hy vergeet laat hom sy kop sak

En sy liggaam aanskou gehoorsaam en vergeefs.

 

Tog, die mooiste oë in die wêreld het ek gesien,

Gode van silwer met saffiere in hul hande,

Ware gode, voëls in die aarde

En in die water, ek het hulle gesien.

 

Hul vlerke is myne, niks bestaan nie

As net hul vlug wat my ellende skud,

Hul sterrevlug, hul vlug van lig,

Rivier, vlakte, rots, hul vlug,

Die helder golwe van hul vlerke,

 

My gedagtes geskraag deur die lewe en die dood.

 

Éluard en die surrealisme, soos uit die Frans vertaal deur Uys Krige. HAUM, 1962.

 

Toe Gala vir Dalí die eerste keer ontmoet het, het hy onbeheersd en histeries bly lag. Die skilder moes fokus om skilderye betyds gereed te kry vir ’n uitstalling, maar in stede van skilder, het sy histrioniese gedrag vererger. Gala was die enigste mens wat tot Dalí kon deurdring; sy het hom kalmeer, raad gegee en hom gered van sy waansin. Vir die eienaar van die galery en die skilder se vriende in Parys dit ’n wonderwerk. Mens kan in Gala, ’n ongewilde en onaangename mens, se guns wel noem dat sy ’n lewe van weelde agtergelaat het en by Dalí ingetrek het in sy armoedige strandhuisie in Cadaqués. Daar was  geen lopende water of elektrisiteit nie, geen stoof nie…Gala het verskeie opofferings gemaak omdat sy (op daardie stadium) werklik belang gestel het in haar man. Gala was Dalí se agent, handelaar en bemarker. Sy was sy muse, die een wat hom vertroos en geïnspireer het. Tien jaar ouer as die kunstenaar was sy ook ’n moedersubstituut. ’n Ma wat haar eie kind verlaat het om, ironies genoeg, na die skilder om te sien. Gala het met Dalí se skilderye van galery na galery gependel, en toe Europa vir alle tegniese redes bankrot was ná die Eerste Wêreldoorlog, het sy planne beraam om sy skilderye aan ryk Amerikaners te smous. Sy het Dalí se verbeelding aangevuur; mede-eienaarskap van hom as mens en kunstenaar geneem. “It is mostly with your blood, Gala, that I paint my pictures,” het die hy gereeld gesê. Maar daar was ook ánder rolspelers betrokke in die egpaar se stormagtige huwelik, byvoorbeeld Dalí se hartstogtelike vriendskap – of verhouding – met Frederico Lorca. Ek verwys later weer hierna.

Dalí het toegestem tot Gala se versoek tot ’n ‘oop huwelik’. Die Éluards, Paul en Gala, het tydens hulle huwelik ook hierdie oop benadering gevolg en op ’n kol het die skilder Max Ernst vir drie jaar by die egpaar ingewoon in ’n tipe ménage à trois.  Maar – jare later het Gala ook ’n flirtasie met Ernst se seun aangeknoop.

Gala was op haar beste ’n komplekse en intense mens, en op haar ergste – monsteragtig. Dit is hoe die mense, wat die egpaar goed geken het, haar beskryf het. Gala het geen vriende gehad nie en haar eie familie op ’n kil afstand gehou. Sy is bestempel as wreed – het selfs haar eie troetelkonyn gekook en geëet! As sy nie van iemand se gesig gehou het nie, het sy op die persoon gespuug, en as iemand se geselskap haar plofbare humeur laat ontvlam het, het sy ’n sigaret doodgedruk op die slagoffer se arm. Sat van haar beledigings het die filmvervaardiger, Luis Buñuel op ’n kol só renons in Gala gevang dat hy het haar probeer wurg en haar die bynaam “demoniese dominatrix” gegee het.

 

 

Verslaaf aan Daíi se geld het Gala groot bedrae weggedobbel in ondergrondse casino’s in New York. Bekend vir haar onversadigbare libido, het sy ’n eindelose gevolg van jong minnaars gehad, enige iets van vissermanne tot opkomende  kunstenaars, oftewel haar “manlike harem”, soos haar vyande dit bestempel het. Een aand het Dalí tydens ’n rusie sy vrou aangerand oor die reuse bedrae wat sy deurgebring het in haar promiskuïteit, en twee van haar ribbes gebreek. Tog is dit dieselfde vrou en muse wat Dalí oneindig liefgehad het, en ten sterkste verklaar het dat hy haar bemin… “more than my own mother, more than my father, more than Picasso, and even more than money.” Dalí het sy skilderye geteken as “Gala Salvador Dalí”, eersgenoemde naam groter as die skilder se naam self.

Dalí het vir Gala ’n kasteel in Púbol, Spanje gekoop en die weeldewoning beskilder en ingerig na haar smaak. Die kasteel was egter verbode gebied vir hom – hy mog slegs met verlof van Gala, en let wel, met skriftelike toestemming, daarheen gegaan het. En, om te verseker dat die geldkraan nie opdroog nie en Salvador mildelik bly voorsien, het Gala die skilder gedwing om blanko skilderdoeke te teken, net om dit aan vervalsers te oorhandig om teen kommissie Dalí-skilderye te voltooi wat dan teen oorspronklike hemelhoë Dalí-pryse verkoop is. Kunskenners is skepties oor Dalí-skilderye wat in die sestigerjare en daarná gemaak is. En nog is dit het einde niet. Toe Gala in haar bejaardheid demensie ontwikkel, het sy haar man twyfelagtige konkoksies van medikasie en dwelmmiddels ingejaag wat waarskynlik bygedra het tot die latere ontwikkeling van Parkinson se siekte by die skilder.

Dalí was volkome in Gala se mag. Want ’n magsverhouding was dit inderdaad – en Gala was in beheer van elke faset van die huwelik, asook die sukses van Salvador se loopbaan. Dalí het onder meer sy vrou twee maal geskilder as Madonna, haar geskilder as Leda en die swaan en naakstudies van haar gedoen. Sy was dié herhalende tema in die kunstenaar se oeuvre. Die aktivis en skrywer, Germaine Greer, het Gala se invloed oor Dalí só opgesom: ”She is the anima to his animus, the yin to his yang, except that, in a reversal of gender roles, she penetrates or inspires him and he gestates and brings forth, from the womb of his mind”. In die onderstaande gedig, “Gala” vang Joan Hambidge hierdie essensie treffend vas:

 

Sy wys haar bors groter as skildergroot

vir ons dalk of vir hom, die man-met-die-snor

kandaulisties vreesbevange vir haar gleuf,

die vagina dentata wat hom mag ont-man.

Hierom wys Salvador graag sy geliefde Gala

vir ander soos ’n trofee of ’n tatoeëermerk

op ’n skaamtelike deel ’n donker gebied

soel klam mos onder ’n woudboom.

[…]

 

Joan Hambidge. Indeks. Human & Rousseau, 2016.

 

Naas Dalí se supersterstatus het hy die bynaam el maestro en die titel marquess (markies) geniet en talle bewonderaars, meelopers en sikofante het hulle by die surrealis geskaar. Ongelukkig het sy sug na geld ook gesorg vir die neerhalende bynaam, “Avida Dollars” (gulsig vir dollars). Dit het finansieel voor die wind gegaan met die egpaar en Dalí het kommersiële werk begin doen: hy het onder meer in advertensies verskyn en handelsmerke vir suigstokkies en sjokolade ontwerp. Na Gala se dood en gevolglik ’n huwelik van 53 jaar, het Dali homself toegesluit in sy Púbol-kasteel, die gordyne toegetrek en begin treur. Hy het sy vriende vermy en almal verbied om Gala se naam voor hom te noem.  In The Unspeakable Confessions (1973) beskryf hy sy liefde vir Gala so – die kasteel self was ’n testament van sy liefde:

 

Everything celebrates the cult of Gala, even the round room, with its perfect echo that crowns the building as a whole and which is like a dome of this Galactic cathedral. When I walk around this house I look at myself and I see my concentricity. I like its moorish rigour. I needed to offer Gala a case more solemnly worthy of our love. That is why I gave her a mansion built on the remains of a 12th century castle: the old castle of Púbol in La Bisbal, where she would reign like an absolute sovereign, right up to the point that I could visit her only by hand-written invitation from her. I limited myself to the pleasure of decorating her ceilings so that when she raised her eyes, she would always find me in her sky.

In 1984 het ’n brand onder verdagte omstandighede in die kasteel uitgebreek en die skilder met erge brandwonde gelaat. Die hospitaalpersoneel het ontdek dat Dalí aan erge wanvoeding ly; hy het ná Gala se afsterwe ophou eet en weggekwyn tot hy slegs 34 kg geweeg het. Dalk is daar ’n ánder betekenis, ’n ironiese self-vervullende profesie verbonde aan Die metamorfose van Narsissus. Gala het heel waarskynlik aan ’n (kwaadwillige) narsistiese persoonlikheidsversteuring gely, vandaar haar absolute kontrole oor Dalí. Hierdie versteuring is ontleen aan die klassieke Narsissus. Dus, as Gala Dalí se metaforiese narsisme/weerkaatsing was, dan het hy letterlik en figuurlik weggekwyn ná haar dood, soos die een weergawe van die mitiese Narsissus ook suggereer. Maar dit is nie Gala se naam wat Dalí op sy sterfbed genoem het nie – dit was Lorca s’n.

“You are a Christian storm and you are in need of some of my paganism […] I will go get you and give you some seaside medicine. It will be winter and we will light a fire. The poor beasts will be trembling with the cold. You will recall that you are an inventor of marvelous things and we will live together with a portrait machine…”

Bogenoemde passievolle fragment dateer uit ’n brief wat Dalí in 1928 vir sy vriend Frederico García Lorca geskryf het. Lorca en Dalí het mekaar ontmoet in 1923 waar hulle as studente saam tuisgegaan het in die Residencia de Estudiantes. Die filmvervaardiger, Luis Buñuel, en skrywer Pepin Bello was deel van dié binnekring van opkomende kunstenaars, en die vier vriende was onafskeidbaar.

Die briewewisseling tussen Dalí en Lorca het sedert 1925-1936 geduur. Joernalis Víctor Fernández het die versameling briewe byeen gebring en gebundel. Veertig briewe van Dalí gerig aan Lorca het behoue gebly, en slegs sewe van die briewe van Lorca aan Dalí het oorleef, waarskynlik omdat Gala uit jaloesie van die briewe opgeskeur het. Fernández verwys ook na briewe wat ‘iemand’ (Gala) bygedam het met ’n skêr en sekere woorde uitgeknip het.

 

 

 

 

Die briewewisseling is ’n spel van verleiding tussen die digter en skilder. Lorca gee vir Dalí sy woorde, en laasgenoemde, wat graag op dieselfde intellektuele vlak as Lorca wou wees maar besef hy kon nie, het in ruil daarvoor Lorca die subjek van sy kuns gemaak. Daar is niks seksueel eksplisiet aan die briewe nie (en hier val dit mens op dat van al die voyeurs in hierdie ongewone liefdesintrige, die leser ook een word as die briewe gefynkam word vir erotiese ‘leidrade’.) Dalí het Lorca wel aangemoedig om ’n verhouding met Margarita Manso aan te knoop, ’n versoek waaraan hy gehoor gegee het. Dit was egter met Dalí se kritiek teen Lorca se Romancero gitano dat daar amper ’n breuk tussen die twee vriende gekom het, maar niks wat die vriendskap permanente skade berokken het nie. Na Lorca se teregstelling deur regse nasionaliste tydens die Spaanse Burgeroorlog, het die digter se stem stil geraak. Maar Dalí het nie vergeet nie: Lorca het weer sy opwagting begin maak in sy kuns. Tydens onderhoude het die skilder erken dat sy vriendskap met Lorca nie kon lei tot ’n lewensvatbare verhouding nie, alhoewel hy baie geheg was aan sy vriend. Dit was ’n tragiese liefde waarin hy, wat Dalí is, nie ’n deelgenoot kon wees nie. Hy het ook erken dat Lorca hom twee maal probeer verlei het, maar dat hy nooit toegegee het aan sy attensies nie. Daar is historici en biograwe wat verskil en vermoed dat Dalí en Lorca wel ’n verhouding gehad het. Volgens ’n verpleegster wat Dalí, bejaard en sterwend versorg het, was die maestro se laaste woorde “my friend Lorca”.

Federico Lorca het hierdie aangrypende ode aan Salvador Dalí geskryf.

 

Ode to Salvador Dalí

 

A rose in the high garden that you desire.

A wheel in the pure syntax of steel.

The mountain stripped of impressionist mist.

Greys looking out from the last balustrades.

 

Modern painters in their black studios,

Sever the square root’s sterilized flower.

In the Seine’s flood an iceberg of marble

freezes the windows and scatters the ivy.

 

Man treads the paved streets firmly.

Crystals hide from reflections’ magic.

Government has closed the perfume shops.

The machine beats out its binary rhythm.

 

An absence of forests, screens and brows

Wanders the roof-tiles of ancient houses.

The air polishes its prism on the sea

and the horizon looms like a vast aqueduct.

 

Marines ignorant of wine and half-light,

decapitate sirens on seas of lead.

Night, black statue of prudence, holds

the moon’s round mirror in her hand.

 

A desire for form and limit conquers us.

Here comes the man who sees with a yellow ruler.

Venus is a white still life

and the butterfly collectors flee.

 

Cadaqués, the fulcrum of water and hill,

lifts flights of steps and hides seashells.

Wooden flutes pacify the air.

An old god of the woods gives children fruit.

 

Her fishermen slumber, dreamless, on sand.

On the deep, a rose serves as their compass.

The virgin horizon of wounded hankerchiefs,

unties the vast crystals of fish and moon.

 

A hard diadem of white brigantines

wreathes bitter brows and hair of sand.

The sirens convince, but fail to beguile,

and appear if we show a glass of fresh water.

 

Oh Salvador Dalí, of the olive voice!

I don’t praise your imperfect adolescent brush

or your pigments that circle those of your age,

I salute your yearning for bounded eternity.

 

Healthy soul, you live on fresh marble.

You flee the dark wood of improbable forms.

Your fantasy reaches as far as your hands,

and you savor the sea’s sonnet at your window.

 

The world holds dull half-light and disorder,

in the foreground humanity frequents.

But now the stars, concealing landscapes,

mark out the perfect scheme of their courses.

 

The flow of time forms pools, gains order,

in the measured forms of age upon age.

And conquered Death, trembling, takes refuge

in the straightended circle of the present moment.

 

Taking your palette, its wing holds a bullet-hole,

you summon the light that revives the olive-tree.

Broad light of Minverva, builder of scaffolding,

with no room for dream and its inexact flower.

 

You summon the light that rests on the brow,

not reaching the mouth or the heart of man.

Light feared by the trailing vines of Bacchus,

and the blind force driving the falling water.

 

You do well to place warning flags

on the dark frontier that shines with night.

As a painter you don’t wish your forms softened

by the shifting cotton of unforeseen  clouds.

 

The fish in its bowl and the bird in its cage.

You refuse to invent them in sea or in air.

You stylize or copy once you have seen,

with your honest eyes, their smal agile bodies.

 

You love a matter defined and exact,

where the lichen cannot set up its camp.

You love architecture built on the absent,

admitting the banner merely in jest.

 

The steel compass speaks its short flexible verse.

Now unknown islands deny the sphere.

The straight line speaks of its upward fight

and learned crystals sing their geometry.

 

Yet the rose too in the garden where you live.

Ever the rose, ever, our north and south!

Calm, intense like an eyeless staute,

blind to the underground struggle it causes.

 

Pure rose that frees from artifice, sketches,

and opens for us the slight wings of a smile

(Pinned butterfly that muses in flight.)

Rose of pure balance not seeking pain.

Ever the rose!

 

Oh Salvador Dalí of the olive voice!

I speak of what you and your paintings tell me.

I don’t praise your imperfect adolescent brush,

but I sing the firm aim of your arrows.

 

I sing your sweet battle of Catalan lights,

you love of what might be explained.

I sing your heart astronomical, tender,

a deck of French cards, and never wounded.

 

I sing longing for statues, sought without rest,

your fear of emotions that wait in the street.

I sing the tiny sea-siren who sings to you

riding a bicycle of corals and conches.

 

But above all I sing a shared thought

that joins us in the dark and the golden hours.

It is not Art, this light that blinds our eyes.

Rather it is love, friendship, the clashing of swords.

 

Rather than the picture you patiently trace,

it’s the breast of Theresa, she of insomniac skin,

the tight curls of Mathilde the ungrateful,

our friendship a board-game brightly painted.

 

May the tracks of fingers in blood on gld

stripe the heart of eternal Catalonia.

May stars like fists without falcons shine on you,

while your art and your life burst into flower.

 

Don’t watch the water-clock with membranous wings,

nor the harsh scythe of the allegories.

Forever clothe and bare your brush in the air

before the sea peopled with boats and sailors.

 

Vertaling: A.S. Kline

 

Foto 1: Metamorfose van Narsissus

Foto2:  Dali en Gala

Foto 3: Dali en Lorca

 

Verwysings:

https://www.theparisreview.org/blog/2018/07/10/when-your-muse-is-also-a-demonic-dominatrix/?fbclid=IwAR2mKBeUhlx-

https://www.gq-magazine.co.uk/article/salvador-dali-

https://culturacolectiva.com/art/federico-garcia-lorca-and-salvador-dali-

https://en.wikipedia.org/wiki/Metamorphosis_of_Narcissus?fbclid=IwAR2mKBeUhlx-Tu_Gmi_i_vzq2hyeVl7DLZct8nKTbp8S5PQA9_zSDZPpPk4

https://www.salvador-dali.org/en/research/archives-en-ligne/download-documents/10/dali-and-the-myth-of-narcissus

https://hellopoetry.com/poem/616249/ode-to-salvador-dali/?fbclid=IwAR3-Z05Ul3ExxiFytr3yHE6uq1Nf05Bu_SvwSnKV8deRZJBOzORveZmOK20

https://english.elpais.com/elpais/2013/06/20/inenglish/1371734269_018888.html?fbclid=IwAR150EFeXWlqS_xKMFgqrbIbeYYu_Wzef9BPa-u0lpua5xIwKI5ZnyAD9W0

https://theculturetrip.com/europe/spain/articles/9-things-you-never-knew-about-gala-dali/?fbclid=IwAR1a9MeRjKPiEduSMHLAHuCmEF9wLx37Ylucl9fmLkdBxlkmsdr_nr-rYdc

https://en.wikipedia.org/wiki/Federico_Garc%C3%ADa_Lorca?fbclid=IwAR1XCsPEPDecRxIFSYA3shJ5rdzUuEnmF8RJmBLdVx3ptkc0k2KKOvXZ88s

 

 

 

Met apologie

Verlede jaar 1 Mei het Nkosazana Dlamini-Zuma aangekondig ons mog tussen 6 en 9 soggens oefen. Na ’n paar weke van strawwe inperking was dit welkome nuus en die strate het gewemel van drawwers en stappers, selfs dié wat nooit voorheen gestap het nie. Die vanselfsprekende was nie meer so vanselfsprekend nie – vryheid van beweging is opnuut met waardering begroet. ’n Eenvoudige, alledaagse aktiwiteit soos om met ’n hond te gaan stap, het inderdaad nuwe betekenis gekry.

 

Die een wat ek die meeste vrees

Soos ek en Eddy, my Newfoundland elke dag stap, leer ek gaandeweg die sweethearts en die gewoontemisdadigers ken. Die sweethearts is die honde wat huil en bewe as hulle ons sien aankom. (En ons kom in vrede.) Die vrou van eenheid 1002 met die Pekinees met die snotneusie en vreesbevange ogies. Of die Toy Pom, die ontploffing wol met die cartoon-gesiggie; of die Basset by nommer 8 wat in slow motion sy eienaar se tuin verwoes. Die houtkampies rondom die blombeddings is flenters. Die hond skoffel al die plante uit en sy láng ore trek vore in die grond.

Die gewoontemisdadigers is ’n ander saak. Heel bo aan die lys is die estate se katte: uitgevrete diere wat op die mure sit en dommel en nie ’n snor verroer as hulle ’n muis of voël gewaar nie. Nee, die katte verteenwoordig suburbia en leef van Whiskas, tuna en white privilege. Kyk, ek weet ’n kat is ’n arrogante wese, maar sowat van territoriaal en uittartend het ek nog nie teëgekom nie. Die katte weet die honde is aan leirieme en daarom skadeloos. Ek praat nou van daardie grys kat met die wit sokkies – as hy ons sien, pof hy homself boggelrug en versper die paadjie. Hy wag. En ek halt, oorbluf; weet die kat gaan sy wil teen myne toets. Eddy, die Grootseun (wat 57 kg weeg) begin soos ’n wolf te ween. Ek voel innig jammer vir hom, want hy verstaan nie aggressie nie, net liefde en compassion. Hy het dan vandag spesiaal sy geel bandana met die vredesteken aan… En dáár staan ons: die kat se pupille is skaars twee strepies in die winterson, doodkalm.

Ek swaai my arms en skop bolle wind, maar die kat sluip ’n aks nader en ek vermoed ’n kaphou met venynige naels is net ’n oogwink weg.

“Voertsek,” sê ek.

Geen reaksie.

Ek dink aan nog f-woorde om hom te verwilder – daardie frikatiewes wat so lekker oor die onderlip glip en binne sekondes staan ek en die kat vir mekaar en sis.

Uiteindelik spat hy weg, die bosse in, oënskynlik verveeld met die speletjie.

Ons stap aan, diep gekrenk, en ek dink aan ’n plan.

Die volgende oggend 9:00 wag ek voor Fruit & Veg se deur en koop ’n groot boks komkommers. ’n Kat is doodbang vir ’n komkommer: dit herinner aan ’n slang.

Ek ryg die komkommers in ’n groot sling bag, tot die tande toe bewapen met die teenoffensief.

Die eerste boosdoener wat vlug, is ’n swart kat – hy sweef pffff soos batman oor die muur. Voila! Én die gemmerkat. Én die Burmaan met die nors gesig. Én die kamoe-kat met die vlekke soos ’n jagluiperd.

Al die katte neem die wyk en ek stap die hele landgoed vol soos die Queen of Wands. Natuurlik maak ek seker dat niemand my sien nie (en hier moet ek byvoeg dat ek ontdek dat ek latente talente as kulkunstenaar het).

Dieselfde aand lees ek op die landgoed se Facebook-blad dat die inwoners nuuskierig – en hoogs bekommerd – begin gis oor al die komkommers wat so in die stegies lê. Common sense is not a common ability. Niemand kan die raaisel oplos nie. ’n Trustee fluister dat dit dalk dui op die toename van okkultiese aktiwiteit op die landgoed … en ek smile skelm, want daar’s nog báie komkommers in my boks. Tipies. Wanneer mense iets nie verstaan nie, verdoem hulle dit gewoonlik. Maar niemand merk dat daar na dese geen kat meer buite is nie; dat almal binnenshuis verkeer …

En die ánder gewoontemisdadigers? Dit is deur die bank kleinerige honde. Eintlik funksioneer die landgoed soos ’n mikrokosmos van die samelewing: die klein hondjies is die opstokers wat die commotion veroorsaak. Groot honde weet hulle is die alfas, net soos die top dogs in die samelewing oorgaan tot aksie omdat die keffende gepeupel die sein deurgee om so te doen. Daar is daai jong ou wat met sy bulldog gaan draf – die bulldog het ’n stel ondertande soos Gwede Mantashe. Ek skrik my boeglam toe die swetende drawwer en hond skielik om die hoek verskyn, die skerp gehyg van asem en ek en Eddy verdwyn in ’n opgedroogde stormwatersloot. Ek weet instinktief dat daai hond my wil byt. Nóg ’n gewoontemisdadiger is die Scottish terrier met sy bell bottoms en boerebaard wat ’n hond uit ’n bos blaf as hy ons sien. Sy eienaar is bejaard en ek sidder, want ek vermoed die oom is nie sterk genoeg om sy kwaai woelwater te beheer nie. ’n Terrier, enige terrier, is ’n gebore booswig. Hulle is per slot van sake geteel om klein diere te jag en ek begin te wonder oor die verwantskap tussen die woorde “terrier” en “terror”. Sien, as jy met ’n groot hond gaan stap, gluur jou medestappers jou beskuldigend aan; draai uit, gee voorrang aan die klein brakkies. Groot honde word outomaties gebrandmerk as gevaarlik, en wat ’n mite is dit nie! Size matters. Dis ’n wet van die natuur – en, lyk dit my, van suburbia. (Op hierdie noot: ek lys die Britse breeder met haar Great Dane, so vaartbelyn en lig op sy pote, ook as ’n sweetheart. En daardie Schnauzer met ’n profiel soos ’n drilsersant, is definitief ’n gewoontemisdadiger.)

Om konflik te vermy, loop ek en Eddy dus groot dele deur die bosse en die dor wetlands waar hy stilstaan, been lig, en die plante verryk met stikstof. Stinkblaar groei welig en bars in malpitte oop. By tye kies ons koers na die parkie. Jy sien nooit ’n ongelukkige hond in die park nie; hulle hardloop rond, uitgelate met wapperende pienk tonge en sterte soos uitroeptekens. Honde wat vry rondloop, is nie veglustig nie.

Ek ontdek toe mos eendag hierdie lekker honde-treat. Bare Bites. 100% all natural dehydrated beef liver. Lewerbiltong, met ander woorde. Ek druk ’n paar stukkies in my leerbaadjie se sak om Eddy te beloon vir sy dissipline en goeie gedrag … maar o, die reuk! Die beeslewer stink soos iets uit die hel, maar ou Grootseun kwyl.

Dit was ’n taktiese fout.

Hy konsentreer nie op sy lesse nie – sy oë bly koeëlrond gefikseer op my baadjiesak. Dus stap ons net, ek en die reusedier wat kort-kort teen my bobeen stamp. Sy snoet traan van lus.

En die hemelse geur het die ander honde ook bereik.

’n Pitbull volg ons spoor en my rug trek hol van vrees, maar dis ’n vriendelike hond. Ek kyk. En ek kyk weer. Ja, wragtig! Die hond lyk op ’n druppel soos Devon Hofmeyr! Of is dit nou andersom …

Nóg ’n hond begin saam te draf, so ‘n vuilbaard met dik modderpote en ’n spul onbekende bloedlyne. Sy meeloper, of pel is ’n Jack Russel met sy kenmerkend gespierde lyfie. Twee gangsters, ja. Opportunisties, maar nie gevaarlik nie.

Uit die bloute verskyn ’n Franse poedel met haar lang bene en sexy stappie.

En uit al vier windrigtings peul daar nog honde. ’n Collie. ’n Boxer. ’n Foksie. ’n Worshond. Die meeste pavement specials het Foksterrier-bloed, onthou ek skielik.

Soos ’n herder uittrek met sy skape loop ek met al die honde agter my aan – en dink by myselwers dís hoe dit voel om ’n glimpie van die hemel te kry. Die beeslewer is nog geurig en geheim in my binnesak.

“Haai,” groet ’n vrou my in die verbygaan. En: “Jy het darem ’n slag met honde!”

“Ag, dankie, man, ja … jy is heeltemal reg,” glimlag ek erkentlik en kyk na die skare laggende hondegesigte om my.

Af en toe hap hulle geniepsig na mekaar, maar dis in geheel ’n vreedsame prosessie. Een broederskap, één doelwit.

Die volgende oomblik hoor ek ’n gil. Daar is net een hond wat presies soos ’n mens kan gil.

’n Yorkshire terrier, reun, storm nader – en jy sien net graspolle trek. Hy is verskriklik klein. Hy rev agtertoe en weer vorentoe en bars dan uit in bewerasies en bravade. Ek kyk verbyster na die dingetjie met die opgetrekte bolip en tandjies wat nie meer skade as ’n stapler kan doen nie. Dan vang my oog die letters op sy truitjie: EVERYDAY FIGHT.

Dis ’n Yorkie, die mees onverskrokke van almal en wat, soos altyd, sy size heeltemal oorskat. Hy wil nie saamloop nie; nee; hy wil die ander uitdaag.

Ek moet vinnig speel. Met my regterhand gryp ek Eddy se halsband vas en met my linkerhand slinger ek die bare bites uit my sak en gee vet – doof vir die kakofonie van ’n geblaf en geknor en klappende tande wat wegraak in die wind.

Voor ek vergeet. ’n Yorkshire terrier is die hond wat ek die heel meeste vrees.

*

Om met ’n hond te gaan stap, bevat ’n speelse element: dis pret, en by tye skreeusnaaks. Dit is geen wonder dat Opperman juis die weduwee Viljee se wandeling met haar kolliehonde gekies het om deur middel van parodie die stylhebbelikhede in ánders digters se werk uit te wys nie. Heel tong-in-die-kies, natuurlik.

 

Met apologie

TEKS:

Op ’n Sondagmiddag loop die weduwee Viljee

in swart geklee

met twee kolliehonde langs die see.

 

C.M. VAN DEN HEEVER:

O skemervloeiing van die najaarsee!

Jou Sondagende branders plooi en val

en langs twee meeue dwaal ek geweduwee

maar ewig ruis om my die Al.

 

I.D. DU PLESSIS:

My twee windhonde draf

soos fezze langs die see;

ek vra Ali en Allah af

waar is meneer Viljee?

 

W.E.G. LOUW:

Droef kyk my oë

deur die trane heen,

soos amandelbloeisels

deur die eerste reën;

ek rou oor die duine,

my bleek hande waai,

en ’n hond byt sy stert, soos hy draai, soos hy draai …

 

N.P. VAN WYK LOUW I:

O God! làngs U skríklike water

stap die weduwee Viljee

met dié weet: die waan en die waansin word later

twee honde wat dráf waar sy trèe.

 

N.P. VAN WYK LOUW II:

Op ’n Sabbatmiddag

(die dag is goed)

lê la veuve de Villiers

die heilige snol

bo die boulevard

(a) aars-e-lende om te kies

effens be-swaard

tussen twee kol-lies(te)

 

UYS KRIGE:

O wee,

o wee,

in swart geklee

op ’n Sondagmiddag

loop die we-

duwee

Viljee

met twee,

net twee

kolliehonde langs die see,

die see,

die see …

 

ELISABETH EYBERS:

Portret van ’n weduwee

Sy staar na die blou are op haar hand

terwyl sy in die Sondagmiddag wat

neerskyn op die rustelose strand,

geduldig sit of loop en peins: Nou dat

die vreemde bloeisel van herinnering

– skaars liefde, skaars geluk – nog vir haar bly

sal sy uit hierdie aardse wisseling

en haar verlies tog weer die sterkte kry.

.

So het sy klaarheid in haar gees gevind

en so geweet die middag langs die see

sy sal aan die twee kinders wat haar bind

haar hele lewe wy as weduwee;

en word sy later weer deur een gevra

wat sal sy vir hom antwoord: Nee of Ja?

 

ERNST VAN HEERDEN:

In lanferwimpels tree,

haar wandelstok ’n swaard,

die weduwee Viljee

in grandiose vaart

verby die sinderende kaai.

Waarheen die bruingepeesde spiere,

die slink en wulpse draai

van haar kaniene diere?

 

S.J. PRETORIUS:

O Here! Ek word so opgewonne

as ek die arme honne

so kaalpoot sien draf,

maar wat kan ek, we-

duwee Viljee,

doen met my pullover en staf?

 

Verwysing:

1988. Hugo: “Met apologie” uit Speelse verse, 1988. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.

 

Deleuze en Guattari (1994:163) gaan in hulle teks, What is philosophy? (1994), en meer spesifiek, die gedeelte wat handel oor kuns, getiteld “Percept, Affect, and Concept” (Deleuze & Guattari, 1994:163), van die volgende standpunt af uit: “Art preserves, and it is the only thing in the world that is preserved.” Dié stelling word op sorgvuldige wyse uitgebrei, met insigte rakende kuns, die kunswerk en sy bestaansmiddele (materiale soos steen, skilderdoek, chemiese kleur, ensovoorts), en die verhouding tussen die kunswerk en die kunstenaar. ’n Werksdefinisie van kuns word voorgehou as “a bloc of sensations, that is to say, a compound of percepts and affects” (Deleuze & Guattari, 1994:164). Die “sensasies” is nie ‘n semiotiese konstruksie nie, maar bestaan uit “persepte” (“percepts”) en “affekte” (“affects”), wat in die “afwesigheid van die mens” as “onafhanklike wese” bestaan. Terselfdertyd beteken dit dat persepte nie iets met persepsies, of affekte met affeksies, te make het nie (Deleuze & Guattari, 1994:164).

Die bestaan van kuns word voorafgegaan deur die moontlikheid van die tevoorskynkoming daarvan. Die bespreking hiervan is belangrik, aangesien dit, op ’n soortgelyke wyse as Grosz (2008:1), ondersoek instel na die omstandighede wat kuns moontlik maak: “… I aim to explore the conditions of art’s emergence, what makes art possible, what concepts art entails, assumes, and elaborates.” Dit is veral sensasies soos klanke en kleure wat die tevoorskynkoming van kuns moontlik maak. Simon O’Sullivan se hoofstuk, getiteld “The Ethicoaesthetics of Affect and the Bloc of Sensations” in Art encounters Deleuze and Guattari (2006), plaas Deleuze en Guattari se hoofstuk oor kuns onder die vergrootglas.

O’Sullivan (2006:53) vra of daar nie iets is wat kuns “definieer” vanuit die perspektief van “vervaardiging” nie: Wat is die ding wat kuns konstitueer “anderkant” sy bestaan as brute saak?, en stel dat daar voorlopig met “styl” volstaan kan word. Dit wil sê, styl is dit wat kuns tot stand bring, maar ook ’n spesifieke samestelling van sensasies preserveer. Hiervolgens word kuns verstaan as ʼn “gekomponeerde ding”, wat “verbygaande sensasies” preserveer. Kuns voer ʼn onafhanklike en selfonderhoudende bestaan in die wêreld en funksioneer onafhanklik van sy produseerder. Hiervolgens kan kuns verstaan word as ʼn soort “monument”, selfs al bestaan dit slegs uit ʼn paar lyne. Deleuze en Guattari (1994:164-165) maak gebruik van die voorbeeld van Emily Dickinson: “… that may be contained in a few marks of a few lines, like a poem by Emily Dickinson”. Kuns word dus verstaan as ʼn monument, maar nie ʼn monument wat die verlede herdenk nie; dit het nie ten doel om ʼn “afwesige-aanwesige” op te roep nie; inteendeel, die monument is die komplekse materiaal of samestelling van woorde en klanke, of toon en kleur (O’Sullivan, 2006:54). Hiermee word wegbeweeg van ʼn dekonstruktiewe paradigma, van die “afwesige-aanwesigheid” van die kunstenaar, van kuns as ʼn soort “spoor” of “handtekening”, en weggedoen met representasie (O’Sullivan, 2006:54). Daar word drie monumentale vorms (“great monumental types”) of variëteite, dit is versameling sensasies, onderskei:

… the vibration, which characterizes the simple sensation (but it is already durable or compound, because it rises and falls, implies a constitutive difference of level, follows an invisible thread that is more nervous than cerebral); the embrace or the clinch (when two sensations resonate in each other by embracing each other so tightly in a clinch of what are no more than “energies”); withdrawal, division, distension (when, on the contrary, two sensations draw apart, release themselves, but so as now to be brought together by the light, the air, or the void that sinks between them or into them, like a wedge that is at once so dense and so light that it extends in every direction as the distance grows, and forms a bloc that no longer needs a support). Vibrating sensation – coupling sensation – opening or splitting, hollowing out sensation (Deleuze & Guattari, 1994:168).

Vir Deleuze en Guattari is kuns ʼn komposisie van persepte en affekte, wat bymekaar gebring word as ʼn sekere ritme – kunstenaars is diegene wat nuwe variëteite of verbindings van affekte na die wêreld  bring. Hiervolgens word kuns as die aktualisering van die virtuele bedink, dit is die beliggaming van ander moontlike wêrelde. Deleuze en Guattari (1994:177) verwys na ’n “Rembrandt-universem” of ’n “Debussy-universem”, maar hierdie universums is nie virtueel of aktueel nie, maar “moontlikhede”; dit wil sê, die “moontlike” as “estetiese kategorie”, die bestaan van wat moontlik is, hetsy die gebeurtenisse werklik of virtueel is (Deleuze & Gauttari, 1994:177). Die kunswerk is nie ʼn representasie nie, maar ʼn uitdrukking van ʼn spesifieke visie op die werklikheid. Die kunstenaar word dan verbeel as ʼn soort profeet, en het die krag van die lewe gesien wat onderliggend is aan die wêreld wat tipies ervaar word. Deur sy of haar artistieke metodes word die ervaring deur ʼn blok van persepte en affekte staan gemaak (O’Sullivan, 2006:54-55).

“Persepte” word deur Deleuze en Guattari (1994:169) as “non-human landscapes of nature” beskryf, en “affekte” as “non-human becomings of man”. Hierdie “becoming” (of “wording” in Afrikaans) word deur O’Sullivan (2006:56) as kritiek op die begrip “Syn” beskou. Waar “syn” staties is, dit wil sê, wat identiteit vir tyd en wyl vasmaak, is “wording” vloeibaar en dinamies. Wording beteken om sensasies te ondergaan, hetsy deur woorde, kleure, klanke, of steen; kuns is die taal van sensasies. Dit kom deur die kunstenaar se styl tot wording, insoverre die wordingsproses dan die vasvang van sensasies is. Vergelyk Deleuze en Guattari (1994:166) in hierdie opsig: “We paint, sculpt, compose, and write with sensations. We paint, sculpt, compose, and write sensations.” Die deelname aan kunswerke moet verstaan word op die vlak van komposisie waar die materiaal sensasie word. Hiervolgens sou betekenis slegs beskryf kan word as die koppelvlak tussen materiaal en sensasie, en het estetiese figure niks met retoriek te make het nie – hulle is sensasies: persepte en affekte, landskappe en gesigte, visioene en wordings (O’ Sullivan, 2006:56). Kuns het nie “opinies” nie, en die digter gebruik woorde en sintaksis om taal te laat huil en sing, en is dit wat “styl” genoem word (Deleuze & Guattari, 1994:176) .

Vervolgens word daar kortliks gekyk na die drie elemente wat Deleuze en Guattari (1994:178) onderskei, naamlik die “vlees” (of “figuur”), die “huis” (of “raamwerk”) en die “kosmos” (of “heelal”), wat insiggewend blyk te wees in die verkenning van relasies tussen die kunstenaar en die kunswerk, asook betreffende die analise van die kunswerk. Die eerste element, die vlees, word nie beskryf as ’n sensasie nie, maar is wel daarin betrokke om sensasies sigbaar te maak. Die vlees beliggaam nie ‘n sensasie nie, maar is dit wat sensasie konstitueer om byvoorbeeld dier of plant te word, en kan beskryf word as “die termometer van wording” (Deleuze & Guattari, 1994:178-179). Die tweede element, die huis (of raamwerk), word deur “onderdele” beskryf, dit is verskillend georiënteerde vlakke wat die vlees van sy raamwerk bedien – die voorgrond en agtergrond, horisontaal en vertikaal, links en regs, reguit en skeef, reglynig en krom (Deleuze & Gauttari, 1994:179). Die derde element is die heelal of kosmos, waarin nie net die oop huis met die landskap kommunikeer nie, maar ook die mees afgeslote huis met die heelal. Die heelal is nie vlees nie, en het ook nie verdelings nie, maar skakel met oneindigheid. Die heelal verskyn as die area van eenvoudige, eenselwige kleur; die figuur is nie meer ʼn bewoner van die plek of die huis nie, maar die heelal wat die huis ondersteun (wording) (Deleuze & Gauttari, 1994:180-181).

Hierdie elemente is nie net belangrik in die beskrywing van relasies by die analise van die kunswerk, soos ’n gedig of skildery nie, maar ook ten opsigte van die kunstenaar se taak om die kunswerk deur sensasie op sigself staan te maak.

Bibliografie

Deleuze, G. & Guattari, F. 1994. What is philosophy? New York: Columbia University Press.

Grosz, E. 2008. Chaos, territory, art. Deleuze and the framing of the earth. New York: Columbia University Press.

O’Sullivan, S. (2006). Art encounters: Deleuze and Guattari. Thoughts beyond representation. London, UK: Palgrave.

 

 

 

Vir eeue reeds wend skrywers en digters hulle tot Tarot-lesings as bron van inspirasie. Tydens die inperking het daar ’n hernieude belangstelling ontstaan in dié kaarte: Mense soek bemoedigende insigte oor werk, gesondheid en finansies. Die lees en bestudering van Tarot-kaarte is immers ’n aktiwiteit wat oorwegend solitaire beoefen word. In onlangse artikels op literêre webwerwe word daar opnuut gefokus op die terapeutiese waarde van Tarot-lesings. Die kaartspeletjies het inderwaarheid baie min te doen met toekomsvoorspelling of “waarsêery” – ’n Tarot-pak beliggaam ’n komplekse voorstelling van antieke simboliek.

Die herkoms van Tarot is onbekend. Volgens  historiese rekords is die eerste gedokumenteerde Tarot-pak tussen 1440 en 1450 in Milaan opgeteken. Die volgelinge en belangstellendes het in die geheim (in salons) speletjies soos die Italiaanse Tarocchini, die Franse Tarot en die Oostenrykse Königrufen gespeel. Eers in die laat 1800’s is wiggelary en toekomsvoorspelling beoefen. Alhoewel die kerk hierdie speletjies as duiwelskuns bestempel het en verwys het na die kaarte as “die prente/boeke van die duiwel”, het Tarot danksy die boekdrukkuns oorleef.

’n Pak Tarotkaarte bestaan uit 78 simboliese prentkaarte met filosofiese en kosmologiese korrelasies. Die pak word verdeel in twee dele: die Groot Arkana met 22 primêre kaarte, die hoofgeheimenisse, en die Klein Arkana se 56 kaarte met die sekondêre kaarte wat die subgeheimenisse voorstel. Die Groot Arkana simboliseer die oertipes van die verskillende paaie, kragte, aksies en strategieë van die mens. Die Klein Arkana verbeeld die verskillende toestande waarin die mens hom kan bevind. Die 56 kaarte bestaan uit die 4 hofkaarte van die 4 verskillende reekse, naamlik die Tarotstawe (Wands); Tarotswaarde (Swords); Tarotbekers (Cups) en Tarotskywe (Pentacles), wat dui op grade van menslike bevoegdheid. Die hofkaarte, weer, is die Boodskapper (Page); die Ridder (Knight); die Koningin (Queen) en die Koning (King). Aansluitend tot die hofkaarte is daar 10 kaarte in elke reeks wat begin by Ace I. en eindig by kaart X. Die 4 reekse verteenwoordig die volgende elemente en menslike eienskappe:

Stawe – vuur – motivering en wilskrag.

Swaarde – lug – denke en kognitiewe prosesse.

Bekers – water – emosies en gemoedstoestande.

Skywe – grond – materiële bates; fisiese toestande en belewenisse.

Die Tarot toon ook korrelate met ’n gewone pak speelkaarte, byvoorbeeld:

Stawe = Klawers

Bekers = Hartens

Swaarde = Skoppens

Skywe = Ruitens

Volgens sekere denkskole beskik die Tarot oor esoteriese skakels na die antieke Egipte, die Kabbala, die Indiese Tantra of die Yijing – en selfs die Torah, aangesien elke kaart in die Groot Arkana met ’n karakter van die Hebreeuse alfabet beskryf word, wat op sy beurt die 22 paaie in die Boom van die Lewe voorstel. Volgens die spirituele goeroe, George Gurdjieff is dit belangrik om Tarot as ’n eenheid van simboliek, astrologie en towerkrag (magie/magick) te verstaan. Ongelukkig assosieer die meeste mense Tarot met ’n vorm van fortuinvertellery wat met die New Age-beweging geassosieer word. Hierdie siening word versterk deur amateurs wat hulle kliënte “se kaarte lees” en só kwansuis “die toekoms voorspel” (meesal bewapen met ’n Tarot-boek om die uitleg na te slaan). Hierdie mense vra dan geld vir sulke lesings. Na my mening is sulke praktyke oneties en teenstrydig met die ware gees van Tarot.

Alhoewel die simboliek van die 78 kaarte sedert die middeleeue dieselfde gebly het, het die visuele vertolking of interpretasies daarvan by die onderskeie kunstenaars en mistici bly verander. Daar is tans ’n legio stelle kaarte om van te kus en te keur. Tarot volg ook die tendense van die populêre kultuur – daar is selfs Harry Potter– en My Little Pony-pakke beskikbaar!

Die pak wat verreweg die meeste gebruik word, is die Rider-Waite-Smith-Tarot: dit is die ‘standaard’ stel kaarte. Die Navigators Tarot of the Mystic Sea Tarot van Julia A. Turk is ook in aanvraag. In 1973 het die vervaardigers van die Bond-film, Live and Let Die vir Salvador Dalí gevra om ’n pak kaarte te skilder, spesiaal vir die film. Ongelukkig het die transaksie deur die mat geval omdat Dalí onredelike finansiële eise gestel het en te veel “lenings” teen die ooreengekome kommissie aangegaan het. Dalí het wel sy eie eksotiese, surrealistiese galery Tarot-kaarte in 1984 voltooi. En, tiperend van die surrealistiese maestro, het hy verras met sy aweregse  humor. Hy het homself verbeeld as die Magiër (Magician). Roger Moore, wat op daardie tydstip die rol van Bond gespeel het, se voorganger, Sean Connery, het ’n kameevertoning as die Keiser (Emperor) gemaak! Baie slim: 007 moes in sy pasoppens wees … Dali se vrou, Gala, was die Keiserin (Empress). Die Dalí-Tarot is ’n ware juweel: surrealisme en die esoteriese ontmoet en die groot meesters se werk word geparodieer met kitsch en Christelike ikonografie. Die digter William Blake se stel, The William Blake Tarot of the Creative Imagination is, soos Dalí se pak, ’n stel kaarte vir die fynproewer. Die invalshoek is ’n digterlike een, gebaseer op Blake se visuele interpretasies en poëtiese insigte rondom Tarot. Die kaarte is egter verfrissend vry van intellektuele bagasie, en Blake nooi die leser op ’n speelse wyse uit om die reis deur die geheimenisse met hom mee te maak.

Digters was maar altyd lief vir Tarot. Die Nobelpryswenner, William Butler Yeats was in die laat 1800’s lid van die okkulte organisasie, The Hermetic Order of the Golden Dawn waar die volgelinge seremoniële toorkuns beoefen het; die aanleer van Tarot was een van die inisiasierites. Blake het die illustreerder van die Rider-Waite-Smith-pak, Pamela Smith, raad gegee met die visuele vertolking van die mistieke simboliek – m.a.w. digters en digkuns het die interpretasie van die kaarte beïnvloed, op soortgelyke wyse wat Tarot digters beïnvloed het in die skryf van poësie. Vervolgens ’n uittreksel uit Yeats se gedig, “The Tower” (die Toring XVI. is ’n kaart in die Groot Arkana):

 

[…]

Good fellows shuffled cards in an old bawn;

And when that ancient ruffian’s turn was on

He so bewitched the cards under his thumb

That all but the one card became

A pack of hounds and not a pack of cards,

And that he changed into a hare.

Hanrahan rose in frenzy there

And followed up those baying creatures towards –

[…]

 

Die Toring verwys na die prosesse van veroudering en die Ego wat in die slag bly. “Hanrahan” dui waarskynlik op die die Dwaas / The Fool 0., die heel eerste kaart van die Groot Arkana, ’n kaart met ’n nulwaarde: die begin van die (jeugdige) dwaas se reis.

 

[…]

Before that ruin came, for centuries,

Rough men-at-arms, cross-gartered to the knees

Or shod in iron, climbed the narrow stairs,

And certain men-at-arms there were

Whose images, in the Great Memory stored,

Come with loud cry and panting breast

To break upon a sleeper’s rest

While their great wooden dice beat on the board.

[…]

 

Die verwoesting van die Toring-kaart word beskryf – die kaart simboliseer ook die Toring van Babel. “Great Memory stored” reik moontlik na die kaart wat ná die Toring volg, naamlik die Ster: Verligting en openbaring via die kollektiewe onbewuste.

Ook in T.S. Eliot se “The Waste Land” verwys die digter na Tarot-kaarte:

 

[…]

Madame Sosostris, famous clairvoyante,

Had a bad cold, nevertheless

Is known to be the wisest woman in Europe,

With a wicked pack of cards. Here, said she,

Is your card, the drowned Phoenician Sailor,

(Those are pearls that were his eyes. Look!)

Here is Belladonna, the Lady of the Rocks,

The lady of situations.

Here is the man with three staves, and here the Wheel,

And here is the one-eyed merchant, and this card,

Which is blank, is something he carries on his back,

Which I am forbidden to see. I do not find

The Hanged Man. Fear death by water.

[…]

 

Kenners beweer die “drowned Phoenician Sailor” sinspeel op die Tien van Swaarde, terwyl die “Lady of the Rocks” dui op die Koningin van Bekers / Queen of Cups. Dan is daar die Drie van Stawe (“man with the three staves”), die Wiel van die Noodlot (“The Wheel”), (Ses van Skywe / Six of Pentacles – “the one-eyed merchant”), en die Gehangde Man (“The Hanged Man”). Laasgenoemde kaart word astrologies beïnvloed deur Neptunus, wat gerig word deur die element water.

In Afrikaans skryf Joan Hambidge op ’n gereelde basis oor Tarot-kaarte in haar verse, onderhoude en artikels op haar blog, Woorde wat Weeg. Maar tog is daar ’n opvallende afwesigheid, ’n leemte t.o.v. Tarot in die Afrikaanse letterkunde. Van die redes is moontlik die rol van die kerk wat die kaarte as “duiwels” gebrandmerk het, gebore uit onkunde en gedryf deur ’n vrees vir die okkulte. Ek verkies om die woord “esoteries” te gebruik, want “okkult” kom met baie bagasie saam; dis pejoratief. Esoteries beteken “verborge kennis” en dra nie ’n ingeboude waarde-oordeel en beletsel soos sy okkulte eweknie nie. Voor die koms van aanlynbesteldienste was Tarot moeilik bekombaar – waarskynlik slegs by enkele boekwinkels of ander esoteriese winkels. Tog het Tarot-kaarte hulle opwagting gemaak in boeke se omslagkuns.

 

 Isis Isis Isis, 1969, Human & Rousseau

 

Etiene Leroux se roman, Isis Isis Isis, se voorblad toon ses Tarot-kaarte uit een van die oudste Tarot-pakke, die Tarot de Marseilles wat reeds in sirkulasie was in die 15 de eeu in Italië. Dié roman vorm deel van die 18-44-trilogie: 18-44, Isis Isis Isis en Na’va. In Isis Isis Isis maak Leroux gebruik van die Egiptiese mite waarvolgens die god van die doderyk, Osiris, deur sy broer Set in 14 stukke opgekap is en weer deur die vrugbaarheidsgodin Isis aanmekaar gesit is nadat sy al die stukke behalwe die fallus gevind het. Die knolskrywer, as die verkapte Osiris, reis deur Europa om sy gefragmenteerde self byeen te bring, en in die proses loop hy 14 vroue raak wat die rol van Isis sou kon speel.

 

 Omdat ons alles is, 1998, Tafelberg

 

Omdat ons alles is, is ’n kortverhaalbundel van die bekroonde digter, H.J. Pieterse. Die kaart op die voorblad toon die Gehangde Man XII., soos dit voorkom in die Groot Arkana. Die betekenis is onder meer opoffering; die oorgawe van die Self aan hoër beginsels. In ’n motto voorin die bundel haal Pieterse ’n vertaalde weergawe van die offergod, Odin, aan. Die verwysing kom uit die Hávamál, ’n Yslandiese gedig wat skakel met die oud-Noorse filosofie.

 

I know that I hung

in the windy tree

for nine full nights.

Wounded by the spear,

consecrated to Odin,

an offering to myself

on the tree

whose roots are unknown.

 

’n God (Odin) geoffer aan homself, ’n god  verwond met ’n spies herinner aan die hang (kruisiging) van Christus. Odin het gehang aan die Wêreldboom, ’n opoffering om die mistieke Runes te ontdek en te verstaan. Die bundel kortverhale handel oor die verteller se verwerking van pyn en verlies na sy vrou se selfdood.

 

 Stoornis, 2002, Tafelberg

 

Die kortverhaalbundel van Nini Bennett toon die Drie van Swaarde, ontleen uit die verhaal “Die besoeker”, waar ’n liefdesteleurstelling onder die soeklig kom. ’n Fotobeeld van ’n (‘ware’) Keltiese Kruis-lesing verskyn in die verhaal. Drie swaarde deurboor ’n hart en in die agtergrond val daar reën uit die wolke; trane wat later simbolies lei tot genesing en nuwe groei.

In oorsese lande word die lees van Tarot-kaarte al vir jare aangebied as deel van skryfkunskursusse. Met die koms en evolusie van moderne tegnologie met die gepaardgaande vervlakking wat dit meegebring het, het daar ’n hernieude belangstelling in Tarot en sy deelgenoot, esoteriese selfontdekking, ontstaan. Tarot en skeppende skryfwerk se gemene deler is om die kompleksiteit van die menslike kondisie te verwoord. Tarot word as deel van opleiding in skryfkuns ingespan om o.m. skrywersdroogte te oorkom, of om die kreatiewe sone te help ontwaak. Tarot deel in geheimenisse, óók die spirituele syn van die leser van die kaarte wat verborge bly. Die kaarte “sien” dit wat al reeds waar is; nie noodwendig die toekomstige uitspeel van situasies nie. Met ander woorde: Tarot beliggaam die spirituele praktyke van die leser-skrywer wat verpersonifiseer word. ’n Skrywer of digter is gewoond aan lees: só ‘n persoon lees alles, van resepte, pamflette, koerante, sosiale media en boeke, tot die konkrete detail in die leefwêreld rondom hom. Voeg die lees van Tarot-kaarte by, en die leesproses word ’n resonante ervaring waar alles ’n “interkonneksie” vorm – alles is verwant aan mekaar. In die gedig van die wêreld verbind alle konkrete detail met abstrakte temas en argetipes om ’n betekenisvolle narratief te skep. Die meesternarratiewe van die lewe is reeds geskryf, dit herhaal, dit vorm patrone; en Tarot help skrywers om deur die donker portale van die onderbewuste te navigeer waar beeld en woord ontmoet. ’n Skrywer soos Alexander Chee (skrywer van The Queen of the Night en Edinburgh), gebruik die Keltiese Kruis-metode om te “sien” wat sy karakters volgende gaan doen. Tarot is dus ’n bouprogram, ’n karakterontwerp of -verhoog wat die skrywer lei tot insig in die narratief wat hy besig is om te skryf. Digters, op hulle beurt, put ook ryke inspirasie uit Tarot se digte substrata van antieke en esoteriese simboliek. ’n Pak soos The Lover’s Path Tarot maak byvoorbeeld gebruik van karakters in folklore, mitologie en sprokies as karakterverhoog om die leser insig te gee in die geleefde weë en argetipes van die liefde. Veral liefhebbers van poësie sal hierdie pak kaarte as verrykend ervaar.

Vervolgens, ’n Tarot-vers deur Franci Niewoudt:

 

the Fool (Major Arcana)

gekke weet dat die aarde behoort

aan eenvoudiges

so ook die uitspansel

binne elke dwaas

swerf ’n Groenman

wat dans met drie boontjiepitte

en ’n slakdop

waaruit ’n roos spiraal

’n gids hou immers wag

by die stomp afheinings

van donker flits

by ongekettingde hekke

sotte weet dat die lewe ’n sterpad is

wat wit geklip

en oop lê

(Vlerkslag van kleur, 2016, Cordis Trust Publikasies)

 

 

Verwysings:

https://lithub.com/why-are-writers-particularly-drawn-to-tarot/?fbclid=IwAR3hCYwJTvyfpKPAxFnx8WKfYy08Z-oFIvuczUJSqjz62Oj19mjmM6iMRZ8

https://blog.bestamericanpoetry.com/the_best_american_poetry/2014/02/poets-and-the-tarot.html?fbclid=IwAR3EJA6R5yc3LNgbwybiQto8MYQMV81MxjiiX3Vuoc8_5LaASkqX8XJFpbg

https://www.smithsonianmag.com/smart-news/see-surreal-tarot-cards-designed-salvador-dali-james-bond-movie-

https://en.wikipedia.org/wiki/Tarot?fbclid=IwAR2hQtm6kKnuFLvexz0V9ctKs2gB5WHPrcE94Zx22nefzi_s0fQ3DGtyjLI