Digstring
Wednesday, October 21st, 2020
Gesprek met NP van Wyk Louw
Ek gee tans aanlynklas o.a. oor Louw. Vir my studente laat weet ek: daar is drie Bybels in my huis, te wete die ou Afrikaanse een, die Tibettaanse Boek van lewe en Dood en natuurlik: Tristia.
So het ek indertyds die beroemde “Vroegherfs” geparodieer:
Vroegherfs
Die jaar word ryp in wrede ontnugtering
in woede wat verkil, en bitter idees
wat daglank deur my nuwe minagting
uitgespoel word; alle idees word reëls,
tot selfs die slustes; en die eerste beelde val
so stilweg in my donker depressiewe drome uit
sodat die dendriete in my brein al
teen elke ligte môre ooreis, ópspruit.
O muses, laat hierdie dae nooit verbygaan:
laat alles val wat poësie of stilte verbreek
of cliché is, en vér was van die pyn:
laat ryp word, muses, laat jul verwoesting nimmer taan,
vir ewig, tot al my demone afgebreek
word in relevante, tydgebonde skyn.
uit: Tachycardia. JutaLit, 1990.
Tans werk en wroet ek aan ‘n bundel wat heet Nomadiese sterre. Ek het reageer op talle gedigte van Louw – in opdrag van Ronél Johl en Ina Gräbe vir die Tydskrif vir Geesteswetenskappe-huldigingsnommer oor Louw. Johl en Gräbe het as teoretici aan my die uitdaging gerig en palinodes, parodieë en pastiches is geplaas. Selfs gerinkink met gedig nommer X uit Tristia. Daardie verbluffende liefdesgesig word dan getransporteer as ‘n Derrideaanse sous rature of deurkruising van die (eks)(ge)liefde.
Hierdie is nie ‘n liefdesvers nie
Hierdie is geen liefdesvers nie,
dis ‘n gedig oor ‘n X
wat geen silwer herberg bewoon
in die sneeu nie, maar ewigdurend
sous rature bly in die aanwesigheid,
my deurkruising ten spyt.
En ja, spyt kom altyd te vroeg
met die eerste voëlgekletter,
die Katolieke kerk se klokkespel,
‘n muezzin se roep na Mekka
en my oggendgebed vergeef-my-
sondes-en-almal-wat- gesterf het.
Hierdie is nie ‘n vers vir Fanie Olivier
se Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte.
Dit behoef ‘n dubbel-negatief, ‘n minaret
waarop ek staan-waar-ek-staan
roepend na jou, my gedig nommer X,
my afskryfvers: onoorspronklik, ‘n spel.
Toe vra Ina Gräbe in ‘n e-pos dat ek moet reageer op “Cartesiaan” en hier is my probeerslag:
Cartesiaan
VWL
Ek is net lyf en gees, niks tussenin:
niks van die kerk se “siel”, die leë droom.
Net boom en grond. Die dryfsand se sin
is iewers wel slinks en slu bedroom
deur Freud en Lacan – die gode van drieë.
Hulle dink aan skakels: aan oorgange
soos ego, id, superego, nes bedrieë:
verbeelde, simboliese, Reële vir dié drange.
Lyf: sy! die eerste wat ek ken!
vol van groot hobbels, eis haar weg
na die eis van volmaaktheid as volheid.
Gees: die knope van die onbewuste ren
aan my in drome vreemd, só verontreg
‘n inbeweeg tot hierdie parodie: ‘n kilheid.
‘n Gedig is meer as ‘n gedig. ‘n Gedig dra eweneens ‘n tydsgees in sig en verklap ‘n manier van lees en skryf. So gesien, word dit ook ‘n stuk teorie.
Louw loop regdeur my digkuns. As jong kind het ek Nuwe verse en Elisabeth Eybers se Balans gelees. Weinig verstaan hiervan in die skoolbiblioteek, maar jare later het Louw in Hartskrif, my digdebuut, hom aangemeld. In ‘n yskoue winter, tydens ‘n navorsingsvergunning aan Yale Universiteit, einde 1984, woon ek van Harold Bloom se seminare by. En The anxiety of influence begryp ek toe as iets wat nie negatief is nie, maar ‘n gedig wat reageer op ‘n meester ‘n antwoord of voltooiing mag word.
Die suiwer wiskunde van Louw se digkuns kan ons maar net by benadering naboots. Maar in antwoorde erkenning gee aan sy ryk, geskakeerde digkuns. In Bloom se terme is my gedigte ‘n tessera of anti-tese.
Monday, September 30th, 2019
Digstring: Die res is net seëlversameling (De Waal Venter)
Die res is net seëlversameling
(Uit “Oop sirkel” p. 78)
Die filatelis
waad ’n ent
deur die kolkende molekules.
Uiteindelik gaan sit hy
onder ’n boom
en vee die sweet van sy voorkop.
Hy betrag ’n silikon-atoom
met twee suurstof-atome wat aan die kante vasklou,
en ’n swerm parmantige waterstof-atome om hulle.
Kry net ’n kalsium of twee
plus ’n natriumpie
en jy sal glas wees,
dink die filatelis.
Hy hou nogal van glas
want sy vergrootglas
kan lig in wyer hoeke buig
vir hom sodat hy die fynere details
op ou seëls kan uitmaak.
Daar is baie van julle kêrels hier rond,
mompel die filatelis,
en stoot met sy vinger aan ’n amper belaglik ingewikkelde
string koolstof-atome met suurstowwe en waterstowwe,
ysters, swaels, stikstowwe en selfs ’n koper of twee
aangehak aan die trein.
Dit lyk soos ’n kersboom
wat ’n belastinggaarder aanmekaar gesit het
sonder ’n greintjie styl of smaak.
Die filatelis herken die samestelling
en glimlag –
deel van ’n organiese molekule
wat een keer deel was
van ’n vriendelike bakterie
wat op ’n menslike tong gelewe het.
Ek skat jy was deel van ’n woord,
peins die filatelis,
in die lug uitgeskiet
en nou besig om te ontbind
soos die waarheid.
Ons sal moet aanhou
om jou weer aanmekaar te sit.
- Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?
Die gedig het ontstaan ongeveer 06:30 op Maandag 9 Maart 2015 en is oorgetik om 12:12. (’n MS Word-dokument se ontstaantyd en datum word outomaties vasgelê wanneer dit geskep word.) Is dit nodig om so presies te wees? Ek dink wel so in hierdie geval. Hoekom?
Die gedig leun in ’n taamlik speelse wyse aan by wetenskaplike begrippe en opvattinge. Akkuraatheid is van die uiterste belang in die wetenskap, al erken baie wetenskaplikes dan ook dat daar nie iets soos absolute akkuraatheid bestaan nie. Die titel van die gedig is ontleen aan iets wat toegeskryf word aan Sir Ernest Rutherford (30 Augustuds 1871 – 19 Oktober 1937), maar dit is nooit bewys dat hy dit gesê het nie. Hy word beskou as die “vader van kernfisika” en hy sou gesê het dat net fisika as wetenskap beskou kan word, ander “sogenaamde” wetenskappe is “net seëlversameling”. En toe kry hy die Nobelprys in 1908 vir Chemie, nie fisika nie!
Dit verklaar ook gedeeltelik hoe die gedig ontstaan het. Ek lees graag oor die kenniswêrelde van die verskillende eietydse wetenskappe. My geamuseerdheid oor hierdie beweerde stelling van Rutherford het my laat dink aan ’n verbeelde filatelis wat verstommende insigte in die molekulêre strukture van stowwe kon hê en ook metafisies peins oor “waarheid”, waarmee die gedig dan afsluit.
’n Tweede verklaring van die ontstaan van die gedig is die opduiking (“emergence”) van die sentrale poëson van die gedig. (“Emergence” in die sin van die filosofies-wetenskaplike konsep wat deesdae druk bespreek en bedink word – bv. die ontstaan van lewe op aarde.) Uit hierdie poëson het ander gevloei en so deur die gang van die gedig verloop. Lees meer oor die “poëson” in vraag 4.
- Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?
Op die MacGregor Poetry Festival in Augustus 2019 het die digter Brian Walter twee gedigte voorgelees. Die een het beskryf hoe vinnig en spontaan ’n gedig kan ontstaan, die ander hoe moeisaam en hoe hard daaraan gewerk moet word. Tussen hierdie twee uiterstes is daar ’n hele spektrum van digterlike werkwyses.
My werkwyse grens aan die “spontane” kant van die spektrum. Ek skryf ’n gedig met die hand in een onafgebroke sessie. Ek mag hier en daar ’n klein verandering aanbring met die herlees. Dan word die gedig getik en dan mag daar nog klein wysigings kom. Maar die oorgrote meerderheid van my gedigte is amper identies aan hoe hulle vir die eerste keer uit die papier opgeskemer het.
- Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?
Ek dink ek het hierdie vraag reeds gedeeltelik hierbo beantwoord. My begrip is dat die sentrale poëson (kyk vraag 4) opduik (emerge) uit die onbewuste. Die “onbewuste” is ’n baie ingewikkelde begrip, maar laat my toe om vir die doeleinde van hierdie gesprek te oorvereenvoudig: kom ons dink hier aan die “onbewuste” as die som van die mens se ervaringe, denke en uitinge. Om ’n metafoor te gebruik: die onbewuste is soos ’n oseaan, die bewuste denke is soos die laaste rimpeling van ’n brander wat uitstrek oor die strand. Bewuste denke is ’n manifestasie van ’n baie klein deeltjie van die onbewuste en verander, versterk en verswak van oomblik tot oomblik.
Die sentrale poëson word dus gevorm in die onbewuste op ’n manier waarvan ek geen begrip het nie. Dit duik dan op sodra ek myself in ’n ontvanklike staat plaas. Al wat ek hiervan kan sê, is dat hierdie opduiking deels beïnvloed word deur ’n onlangse stimulus – iets waaraan ek gedink het, gelees het of ervaar het.
Ek is dus in groot mate ’n “ontvanger” van die gedig en “wroeging” en “sweet” is vir my onbekende begrippe in hierdie verband. As ek sou wroeg en sweet met ’n gedig sou ek net met ’n koue lykie op my skoot bly sit het.
- In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?
Toe alle digters vaste “ordeningsbeginsels” gehad het – sonnetvorm, kwatryn, villanelle, rymskema, ritmeskema, filosofiese en godsdienstige ondergrond, ens – was dit maklik om ’n gedig te skryf, en dit was moeilik.
Dit was maklik omdat jy ’n skema gehad het om te volg, jy hoef nie ’n nuwe uit te dink nie. Dit was moeilik omdat sulke skemas en godsdienstige (e.a.) vereistes ’n digter ingeperk het en sy uiting die harnas ingejaag het.
Ek skryf nie met enigeen van hierdie beginsels wat om my staan en kibitz en kvetz nie. Maar ek wend wel ’n beginsel aan – die poëson. Dit is ’n woord wat ek geskep het om my besondere werkwyse te kenmerk.
Maar prosodiese elemente soos ritme, klankverwantskappe, selfs spontane binne- en eindryme partykeer, reëllengtes en strofe-indeling speel wel ’n belangrike rol in my skryfwerk. Dit is egter tegniese aspekte van die gedig, nie sentraal tot die ontstaan daarvan nie.
Dalk moet ek hier nou iets meer oor die poëson sê. Wat is dit? Die poëson is ’n intuïtiewe konsep wat uit die onbewuste opduik. Dit is nie iets wat uitgespel staan in die gedig soos byvoorbeeld ’n sonnetvorm nie. Dit is ’n idee wat implisiet deur die gedig loop, wat vervleg is met ander, verwante, idees en wat deur assosiasie en sametrekking, konflatering, van soortgelyke (alhoewel dikwels oënskynlik anderse) gedagtes eenheid aan die gedig gee. Soos in bygaande gedig: molekules, woorde en waarheid”.
’n Voorbeeld? In die gedig hierby:
“Ek skat jy was deel van ’n woord,
peins die filatelis,
in die lug uitgeskiet
en nou besig om te ontbind
soos die waarheid.”
Hier is die sentrale poëson die idee van organiese (en ander) molekules wat onstabiel is en maklik kan vergaan, soos alles in die fisiese wêreld, en trouens ook in die geesteswêreld. Dit word metafories van die woord wat die “waarheid” probeer vaslê, maar dit tog altyd verloor. Die begrip van die waarheid, soos met organiese molekules, moet voortdurend weer van vooraf saamgestel word.
- Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?
My verse word in een onafgebroke sessie geskryf en in daardie tyd praat ek met niemand nie. Dit sou die gedig fataal verwond. Ek gebruik niemand as klankbord terwyl ek skryf nie. Soms wys ek ’n voltooide gedig aan my vrou of ’n goeie vriend of twee. Verder publiseer ek dikwels op my poësieblog waar enigiemand welkom is om kommentaar te lewer.
- Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?
Die vers hierby is in 2015 geskryf en is onmiddellik op my poësieblog gepubliseer. Daarna is dit in my bundel “Oop sirkel” in 2017 gepubliseer.
- Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?
Molekules bestaan uit groepies atome wat op bepaalde maniere aan mekaar vasklou weens sekere molekulêre, inter-atomiese kragte. Dit is ’n feit. Maar is dit? Dit is wat fisici en chemici aflei uit hulle waarnemings. Hulle stel modelle op en maak grafiese voorstellings van hoe molekules en atome sou lyk. Maar eintlik is dit fiksie. Niemand het hierdie verskynsels nog ooit werklik gesien soos mens ’n olifant kan sien nie.
As iets waar is is dit “waar” – soos ’n koei, soos daar gesê word. Dit is ’n feit. Maar eintlik is dit fiksie. “Waarheid” word gedurig afgetakel en word dan van nuuts af weer aanmekaargesit. Die son draai om die aarde, nee, die aarde draai om die son. Alles in die heelal werk berekenbaar soos ’n masjien (klassieke Newtoniaanse fisika). Nee, die gedrag van sub-atomiese partikels is onvoorspelbaar – hulle kan selfs op twee plekke gelyktydig bestaan (Hedendaagse kwantumfisika). Demokrasie is ’n ideale en regverdige regeringstelsel. Nee, demokrasie is dwingelandy van die meerdere oor die mindere.
Hierdie lukrake aard van “waarheid” is onder andere wat in die vers gelees kan word.
- Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?
Soos hierbo gesê: waarheid vergaan voortdurend in die speeksel van die woord. Dan word ’n nuwe opgebou.
- Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?
Ek lees graag oor die beginsels van “emergence (opduiking) en kompleksiteit et al in boeke van mense soos Douglas Hofstadter, Matt Ridley, Roger Penrose en Jay Gould.
In die “Internet Encyclopedia of Philosophy” word “emergence” soos volg beskryf:
“If we were pressed to give a definition of emergence, we could say that a property is emergent if it is a novel property of a system or an entity that arises when that system or entity has reached a certain level of complexity and that, even though it exists only insofar as the system or entity exists, it is distinct from the properties of the parts of the system from which it emerges.”
- Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?
Nee, ek dink nie aan die potensiële leser wanneer ek skryf nie. Ek is te besig om die stuwing van gedagtes naastenby in ’n hanteerbare (en leesbare) vorm vas te lê.
- In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?
Ek skryf in verskeie toonaarde. Hierdie gedig maak gebruik van ’n skeut humor om moeilike konsepte oor te dra. Daar is heelwat van my ander gedigte wat soortgelyk is. Maar ander neig weer in die rigting van magiese realisme, satire, liriek, filosofie, prosagedigte, ook die vaste vorm van die haikoe en ook liefdespoësie.
- Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?
Ja, die molekules is Suid-Afrikaans, soos die vervlietende waarheid. Maar dan kry mens dit in ander wêrelddele ook?
- Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?
Soos ek voorheen gesê het, ek begin skryf en maak dan klaar. Ek beplan nie ’n vers bewustelik nie. Sodra die primêre poëson by my opduik, begin ek skryf en is altyd verras oor hoe die vers eindig.
- Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?
Ja, ek het nie reaksie op hierdie spesifieke vers gekry nie, maar die bundel het in die algemeen gunstige kommentaar opgelewer.
- ’n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?
Ek kan dit nie meer onthou nie, dit is gehul in die Götterdämmerung van die verlede. Ek kan wel onthou dat ek as seun gesoek het na ’n verduideliking van wat poësie nou eintlik is. Maar ek kon niks kry nie, toe skryf ek maar soos wat ek gedink het dit moet wees.
Ek het nooit formele akademiese “leiding” gekry nie, soos byvoorbeeld in ’n kreatiewe skryfkursus of studie vir ’n graad nie en het my eie werkwyse op die been gebring deur ’n handjievol dekades.
Ek onthou nou ook dat ek in die vroeë sestigerjare verse gepubliseer het in Stiebeuel II, Standpunte, Sestiger en Tydskrif vir Letterkunde en natuurlik in Wurm, waarvan ek stigterslid en eerste redakteur was. In die Sestiger van Mei 1964 het ek vyf gedigte gepubliseer. Een met die Middelnederlandse titel “Mi lanct na di” begin so:
Die skoenlapper
het ’n sagte
murwerige
pensie …
.
einde
Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens”.
Wednesday, September 25th, 2019
Digstring: Ons land (Hennie Nortjé)
__________________________________________________________________
Ons land
Hulle sê ons land
is ’n omgekeerde piering:
die afgeplatte bokant
alkant aan die afloop
na die grou gedreun van see.
Maar dit bly ’n bra verkapte beeld,
want noordwaarts vloei ’n hoëveld,
sonder veel afdraand, stewig
met ’n donker kontinent aaneen.
Boonop dateer ons land
van lank-lank voor die tyd
van breekgoed, boeretroos of tee.
Dalk is ons land
bloot ’n allemintig-groot amandelklip:
voorlangs deur ’n ruwe hand
geniepsig weggesplinter.
En wie weet hoe lank
die gebreek en geskuur
nog sal duur?
- Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?
Ek werk al sedert 2016 aan hierdie vers. Van tyd tot tyd tel ek amandelklippe op hier in die wingerde buite Stellenbosch. Die gespitste voorkant van hierdie oer-handbyle lyk nogal soos die kaart van Suid-Afrika. Die afgesplinterde rante stem boonop ooreen met ons land se topografie: ’n binnelandse plato weerskant skerp aan die afloop na die kus. Of soos ek destyds in aardrykskunde geleer het: ’n omgekeerde piering. Die voordurende geologiese verwering van ons sub-kontinent herinner boonop aan die algemene agteruitgang wat ons tans moet verduur – hoe als wat eens vas was, wegsplinter of oorsee emigreer.
- Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?
Onderstaande is my eerste poging. Ek het die woorde en strofes wat mettertyd aan gekap sou word, onderstreep.
My land
Hulle sê my land
is ‘n omgekeerde piering:
‘n verhewe, afgeplatte bokant
alkant aan die afloop
na die grou genadelose see.
Maar dit blyk ‘n erg verkapte beeld,
want noordwaarts vloei ‘n hoëveld,
sonder veel afdraend, stewig
in ‘n donker kontinent aaneen.
Boonop dateer my land
van lank-lank voor die tyd
van breekgoed, boeretroos of tee.
Dalk is my land
bloot ‘n allemintig-groot amandelklip
voorlangs deur ‘n ruwe hand
reeds erg weggesplinter
en vermoedelik word dag
en nag nog steeds daaraan geskuur.
Maar dan weer is my land deel van Afrika
en waar kry mens na die oer-ou dae
hier nog so ‘n flukse reus?
- Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?
Die eerste poging was binne ure “klaar”. En ek was nogal in my noppies daarmee! Dit was dan tog so welluidend. En wat ’n pittige slot, wou ek myself op die skouer klop.
- In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?
Soos bostaande.
- Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?
My vrou, Lettie luister met uitermatige geduld na elke vers. Sonder haar regmerkies kom ek nêrens nie.
Hester Carsten van Quellerie, was soos met my eerste bundel, die redaktrise van Kryt. Sy het die verandering in die titel van die gedig voorgestel en het ook uitgewys dat “verhewe” en “bokant” steurende herhalings is. Verder kon sy my welverdiend kapittel oor die woord “erg”, aanvanklik nogal twee keer gebruik!
Louis Esterhuizen het my deurlopend en ononbeerlik as tekspraktisyn bygestaan met hierdie bundel.
Hy het onder andere voorgestel dat ek drasties kap aan die slot. En so het ek maar soos ’n wafferse Homo erectus, aanhou hamer en skuur aan my handbylgedig.
- Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?
So ’n week daarna, want Kryt moes klaar en dit was ’n sleutelgedig. Die “gebreekte” voorpunt pryk selfs op die agterplats (miskien ’n beter idee as ’n foto van die gehawende ou digter, of een of ander onverdiende aanprysing.)
- Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?
Dis als die nare waarheid, veral die retoriese vraag ten slotte. Gelukkig is my Afrika-pessimisme darem nie altyd so volkome nie
- Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?
Ek dink ek het dit grootliks reeds geantwoord: Dat ons land ’n omgekeerde piering is, is onlangse weer bevestig deur die vlaag van xenofobie – selfs die rondloperkatte word hulle lekseltjies melk ontneem, want elke drinkbak word soos vullisdromme omgesmyt en lê aan skerwe.
- Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?
Hier digby ons woonplek, net voor die Adam Tasbrug buite die dorp, is die eerste bewys vir die aanwesigheid van prehistoriese mense in Suider-Afrika gevind. Dit word nou slegs gedenk deur ’n rots langs die Polkadraaipad, want die gedenkplaat is lankal reeds afgesteel; seker maar verkoop as skroot. Die inskripsie het glo gelui: “In a road makers borrow-pit here in 1899 Louis Peringuey made the first discovery of ‘Stellenbosch’ stone implements and thereby proved the great antiquity of man in Southern Africa.” (En vir dekades lank wou die Eurosentriese antropoloë, die arme Peringuey nie glo dat die mens se oorsprong in Afrika is nie!) Inderdaad is ons, die mensdom, al van die begin af hier, en behendige klipwerkers en vindingryke geweldenaars van meet af.
- Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?
Nee. Politici dalk, maar dan weer: digbundels verkoop al reeds so swak.
- In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?
Hierdie gedig is die eerste van drie verse in die eerste afdeling van Kryt wat handel oor die progressiewe bewapening van die mens : “Uit die amandelklip”en “Gaia” verbeeld vervolgens hoe ons “gevorder” het van die handbyl tot die atoombom.
- Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?
Miskien die blywende humor te midde van al die negativisme?
- Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?
‘n Mens is nooit 100% klaar nie.
- Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?
Die eerste resensie oor Kryt onlangs deur Daniel Hugo was nogal positief. Ek het geen spesifieke terugvoering sover oor hierdie vers nie.
Dis egter duidelik dat geen een van my kennisse weet wat vir ‘n ding ’n amandelklip is nie.
- ’n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?
Ek was in standerd sewe. Ons Afrikaans-juffrou, Lorainne (nooiensvan?), toe pas verloof aan die befaamde uitgewer en digter Charles Fryer, het ons geïnspireer om gedigte te skryf. My eerste vers ooit was juis ook ’n klip, naamlik daardie ikoniese ou platte in Kaapstad se agterplaas – uitermatig patrioties moet ek sê: “eat yout heart out”, Jan F. Celliers!
Tafelberg (Circa 1971)
.
Wie het jou kruin gelyk gemaak
daar waar dit aan die blou lug raak?
Waar kom jou grou-grys rots vandaan
daar waar dit bo die Kaapse Vlakte staan?
Dis die werk van ‘n Hoër Hand
ver bo die die mens se klein verstand,
want jy’s geskape uit die niet
geen mensekind kon dit gebied.
Hiervandaan is die beskawing heengedra
vanaf Tafelberg, trots van heel Suid-Afrika.
(soos julle kan sien, het ek die laaste halfeeu weinig indien enigsins gevorder!)
_________________________________________________________________
Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens”.
Monday, November 6th, 2017
Digstring
Enkele vrae oor die rugstring van ’n gedig
.
3. Yskas
Let’s hear what you think of me now, but baby don’t look up / The sky is falling. – Tori Amos
.
haar oorlog teen die ys
het op ’n sonskyndag begin
toe sy bruin oë skielik blou was
hulle yskas
was meer wit meer teenwoordig
en twee grade
kouer
sy het ’n affodil-tattoo gekry en soms
bedags by die huis begin bly
om te voel hoe die kamers koeler word
om ’n oog te hou
op die yskas
haar oorlog teen die ys
het op ’n sonskyndag begin
snags het sy die yskas hoor
rammel en roggel
’n kil gekoggel waarvoor hy
doof was met sy blou oë wat
eers bruin was
sy kon nooit meer slaap nie
toe brei sy maar serpe en hekel
komberse
die yskas
het tergend aanhou snerp
haar oorlog teen die ys
het op ’n sonskyndag begin
en op ’n sondag geëindig
hy het haar op die vloer gekry
halfverkluim en opgebaklei
teen die ys
teen die yskas
sy het afsydig vir hom geglimlag
haar tande meer wit meer teenwoordig
haar groen oë grys
haar affodil-tattoo
nou ysbeer
[© bibi slippers]
.
- Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?
Terwyl ek gewerk het aan die manuskrip wat uiteindelik Fotostaatmasjien sou word. Ek wou ’n reeks gedigte skryf wat “covers” is, in die styl van liedjieskrywers wat ek bewonder, en ’n mix-tape van hierdie gedig-covers-van-liedjies in die bundel insluit.
- Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?
Relatief vinnig, in vergelyking met van die ander wat letterlik jare geneem het om hulle uiteindelike vorm te vind. Hierdie een het verskeie klein veranderinge ondergaan, maar die basiese idee was van die begin af daar, en ek moes net bly sit en seker maak dat die idee plus minus dieselfde op die papier lyk en voel as wat dit in my geestesoog gelyk het.
- Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?
Nie te veel gesweet nie. Daar is ’n bietjie van ’n narratiewe kwaliteit aan dié gedig, en gewoonlik is die gedigte vir my bietjie makliker as hulle ’n storie vertel wat ’n duidelike begin, middel en einde het.
- In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?
Ek het probeer om die vreemdheid van Tori Amos se musiek en lirieke in die vers vas te vang, maar dis die enigste beginsel waarvolgens ek hier geskryf het. Terwyl ek geskryf het, het ek oor-en-oor na haar liedjie “Silent all these years” geluister, en probeer om ook iets van die ritme daarvan in die vers in te werk.
- Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?
Ek het baie onseker gevoel oor die reeks verse, en hulle vir Loftus Marais gewys om te hoor of hy dink hulle is die moeite werd om verder te slyp. Hy was entoesiasties oor van die verse in die reeks, en ek dink hierdie was een van hulle, as ek reg onthou…
- Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?
Dit het die eerste maal die lig gesien toe Fotostaatmasjien in 2016 gepubliseer is.
- Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?
Die emosionele impuls vir hierdie gedig het uit ’n werklike insident ontstaan: ek was besig om die yskas in ’n destydse geliefde se huis te ontvries en skoon te maak, toe die beeld van iemand wat op die vloer lê voor ’n yskas by my opgekom het, en ook ’n baie droewige gevoel daarmee saam. Die gedig is egter eers 5 jaar later geskryf, en alles in die “storie” wat vertel word is opgemaak, maar die emosionele kern van die ding is die reine waarheid.
- Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?
Ek dink dit gaan oor ’n romantiese verhouding wat stadig afkoel totdat die twee mense onredbaar koud teenoor mekaar staan.
- Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?
Tori Amos se musiek het my gehelp om die beeld en emosionele kern te gelei na die papier. Ek dink ek het dalk voorheen halfhartige pogings aangewend om hierdie gedig te skryf, maar eers toe ek dit onder die invloed van Tori Amos gedoen het, het dit begin werk. Daar was ’n ander poging tot ‘n Tori Amos-gedig, wat iets met ‘n baddery of ’n domestic meermin te doen gehad het – maar op die ou end is dit die yskas en die ysbeer wat geskryf wou word. Die meermin wag seker nog vir ’n meer geskikte geleier.
- Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?
Hmmmm, nee. Ek weet ek moes al voorheen hierdie vraag antwoord, en nou kan ek nie onthou wat ek die vorige keer gesê het nie? Ek dink ek probeer maar die soort vers skryf wat ek graag sou wou lees, en ek dink iets in my wonder ook altyd of Loftus daarvan sal hou.
Onlangs het ek ‘n essay van George Saunders gelees waarin hy baie mooi skryf oor die skrywer wat die leser in die verbeelding oproep, dat die ideale leser die rede is waarom mens probeer om jou eie skryfwerk te verbeter:
This mode of revision, then, is ultimately about imagining that your reader is as humane, bright, witty, experienced and well intentioned as you, and that, to communicate intimately with her, you have to maintain the state, through revision, of generously imagining her. You revise your reader up, in your imagination, with every pass. You keep saying to yourself: “No, she’s smarter than that. Don’t dishonour her with that lazy prose or that easy notion.”
Die essay is hier te lese: https://www.theguardian.com/books/2017/mar/04/what-writers-really-do-when-they-write
- In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?
Dis ’n bietjie meer van ’n tradisionele narratief, dink ek? Andersins, as ek dit nou so vinnig lees, is dit eintlik nogal baie soos die ander.
- Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?
Nee, ek dink nie so nie. Dalk is die yskas in my verbeelding ’n tipiese Afrikaanse een J
- Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?
Ek dink ek was redelik tevrede. Dit voel klaar.
- Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?
Die feit dat Andries Bezuidenhout van hierdie gedig hou is vir my die grootste kompliment.
- ‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?
Oe, ek het vreeslik graag as kind rympies gepleeg, maar dis veiliger as ons eerder nie hieroor praat nie.
.
***
Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens”.
Wednesday, October 25th, 2017
Digstring
Enkele vrae oor die rugstring van ’n gedig
.
Doekvoet
As jy nog vir doekvoet wil groet,
ou doekvoet met die glimlagstreep,
moet jy aanstaltes maak.
Gaan dadelik, al is dit laat,
ver, tot diep in die dorsland,
tot by die digte naat van ’n droë rivierloop,
soek ’n uitkykklip,
wag.
Kort voor dagbreek, wanneer jy begin raai:
hier is ’n struik, daar ’n klip,
sal doekvoet dalk
regop onder ’n Suidwesdoring sit,
klein, skaars twee hande vol,
haar swart glimlag luiters,
haar ore fyn skottels waardeur die rooison netnou glim.
Sy sal kom soek vir draaibos en ganna en ankerkaroo,
snuif aan bitterbos en riet
en omdraai en op haar harige voete
berustend
langs die loop afspring
en jy sal uitasem
en ver kyk, hartseer.
Maar gaan liewer nie.
Sou jy lank genoeg stilsit, doodstil, klipstil,
sodat jy stom word,
deur die dag tot kraanvoëls
in klein formasie koer en kir,
die ganse lug vlamgoud waai,
kleure van kriedoring en klip en grond
diep word
en stadig die donker bewillig,
en deur die nag
terwyl sterre oor jou uitsif,
die wilde geur van boegoe en salie en kapok
’n stil pryslied
totdat jy die mantel van die aarde hoor ruis,
kan jy wortelskiet, vasraak,
en tyd sal sy hek vir jou oopmaak.
Dan sal jy die vleiland rondom jou sien tot by die einders,
druppende biesies en varing en mos
en voorvaders van die likkewaan en skilpad
oopbek, waggelend.
Jy sal die son sien opkom en ondergaan
en die wind voel na die suide waai en na die noorde draai;
jy sal vure sien brand en droogte, en sand,
jy sal skerpioen sien en slang,
kwagga en bloubok en klein, ligvoetmense
en rustig en glimlaggend, doekvoetvolk.
Jy sal die goue kleed van die aarde sien
en weet die bewoners besit haar nie.
Sy bring haar kinders voort,
sy laat hulle gaan,
en die een geslag ken die ander nie.
Sy ken jou, sy roep jou.
Jou groet is geen afskeid nie
maar omhelsing, kén.
(Uit: hier nou, H&R 2017)
- Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?
Dis vroeg in 2017 geskryf en het ontstaan uit my belangstelling in die omgewing. As omgewingsjoernalis vir verbruikerstydskrifte het ek ’n artikel oor ’n bedreigde “Klein Vyf” – ’n skilpad, seeperdjie, pikkewyn, paddatjie in KwaZulu-Natal en die oewerkonyn of doekvoet – geskryf. Die navorsing daaroor was interessant en droewig neerdrukkend en was die eerste inligtingsbron en inspirasie vir “Doekvoet”. Die Karoo hou al jare lank ’n groot bekoring vir my in al is ek net ’n sporadiese besoeker. Paul Miles het my vertel hoe ruik die Karoo in die nag. Dit alles het gewag om in ’n gedig saamgevoeg te word.
- Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?
Dit het dalk ’n paar weke geneem. By my is daar gewoonlik nie soseer weergawes nie as ’n proses, wat ek weet nog nie klaar is nie. Die proses bestaan uit ’n eerste, voorlopige, lang storie neerskryf en dan geleidelike snoei, sif, ritmes en weerklanke vind.
- Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?
Alles voel soos wroeg, maar dis maar dinkwerk, bymekaarmaak, speurwerk, soos byvoorbeeld om die etomologie van ’n woord na te lees – werk soos in “kuns-werk” in teenstelling met arbeid of labour. Die oewerkonyn het homself voor my kom plaas. Selfs die “gevonde voorwerpe”, soos die reëls uit Prediker en die Koran wat ek toevallig teegekom het, is opgesoek en in hul wyer konteks gelees en bedink (wat ’n pure plesier was) sodat hulle hul behoorlike plek kry in die gedig kon kry.
- In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?
Die narratief in die gedig is redelik eenvoudig, dit is die (verbeelde) chronologie van Karoo toe ry, stilhou, deur heinings klim en veld-in stap. Dan is daar die geologiese chronologie. Maar gesamentlik moes die hele gegewe ’n verdere laag betekenis hê. Dié kom van die begin af, ’n mens kan dit nie later byvoeg nie.
- Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?
Ek werk alleen aan ’n gedig tot ek meen hy’s klaar. In hierdie geval het ek wel wat ek gemeen het ’n voltooide gedig was vir Charl-Pierre Naudé gewys, wat voorgestel het dat ek die slotreël, as ek reg onthou, ’n slotwoord, verander.
- Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?
Dit is vroeër vanjaar geskryf en toe in die bundel gepubliseer.
- Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?
Die feite is dat die oewerkonyn, vleihaas of doekvoet kritiek bedreig word en dat sy natuurlike habitat drasties verskraal weens beweiding en indringerplante – menslike optrede dus. Die groter werklikheid is dat ons volgens wetenskaplikes reeds in die epog van die sesde of antroposene massa-uitwissing is – hoofsaaklik weens menslike optrede. Die “fiksie” neem die vorm van magiese realisme aan.
- Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?
Dit is ’n treurdig vir ’n spesifieke spesie wat gevaar loop om uit te sterf, maar betrek alle spesies, ook ons eie. Die “opdrag” aan die leser (“gaan dadelik, al is dit laat”) is eintlik ’n soort verwyt omdat dit nie nagekom sal word nie, want wie gaan dan nou opstaan en die oewerkonyn vaarwel toeroep? en wil terselfdertyd ’n dringendheid suggereer. Dit is ’n pryslied aan die Karoo. Dit is ’n meewarige aanvaarding dat die aarde sal bly voortbestaan en lewe voortbring, al sal ons nie altyd hier wees nie.
- Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?
Ek vermoed ek het die eerste keer as kind van doekvoet gelees in Rikie Postma se kinderboek uit die 1920’s Elsie die veldkindjie, dalk daarom dat die oewerkonyn vir my ’n blye weersiens was toe ek uitvind een van sy ander name is doekvoet. Dan was daar Google, gesprekke met Bonnie Schumann van die Trust vir Bedreigde Natuurlewe se oewerkonynbewaringsprogram, Christpoher Lloyd se boek What on Earth Happened? en besoeke aan die James Kitching-fossielsentrum en die Ganora- fossielmuseum en -gasteplaas by Nieu Bethesda.
- Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?
Ek skryf vir myself, as ek dink oor hoe mense of lesers of ’n naamlose, kritiese “hulle” iets sal lees of begryp, du ek myself ferm terug na my eie oordeel.
- In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?
Dit is minder persoonlik as die meeste van die vroeë gedigte. Dit is langer, wat vir my ’n nuwe skryfervaring was. Gewoonlik reduseer ek, hier wou ek juis uitbrei, die net wyer gooi.
- Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?
Die haas, die Nama-Karoo.
- Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?
Ek wens steeds vir ’n wonderbaarlike allesomvattende laaste woord, maar laat gaan die gedig nou, hy moet nou staan soos hy staan.
- Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?
Oor dié gedig het ek nog net Charl-Pierre se reaksie gekry, dit was positief, behalwe vir sy voorbehoud oor die laaste reël. Nelleke de Jager, my wonderlike redigeerder by H&R, het wel gemeen die gedig moet in die sterk laaste posisie staan in die bundel; sy het geen vrae daaroor gehad nie, dalk beteken dit sy hou daarvan. Oor die algemeen voel ek: As lesers daarvan hou, gaaf, as hulle nie daarvan hou nie, ook goed.
- ‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?
Op laerskool, op pad huis toe van die skool af. Ek het ’n tuinwerker op sy hurke sien onkruid uithaal. Ek was dalk agt jaar oud. Iets van die klonkie (ek is ’n kind van Verwoerd) sit/ in die tuin en spit,/ hy is seker baie fit. Iets het vir my gesê “fit” is nie reg nie. Ek het dit nietemin vir my ma opgesê en sy het gesê ek moet dit vir Die Jongspan stuur. Dit het eerstens ’n werkswyse aan die gang gesit wat ek nou nog van hou: om te stap en aan woorde te dink. Omdat ek ontevrede was met die poging, ten spyte van die aanprysing, het ’n tweede gewoonte net daar begin, om niemand se oordeel te vertrou nie, behalwe my eie.
***
Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens”.
Wednesday, October 4th, 2017
Digstring
Enkele vrae oor die rugstring van ’n gedig
—————————————————–
Die wetenskaplike en die fee
.
Voëls gaan tekere
in die bome van die agtertuin
waar die sosioloog
met ’n vergrootglas
’n paar sandaaltjies bestudeer
so groot soos druiwepitte.
’n Fee skiet deur ’n streep sonlig
en land op die tafel
naby die man se kneukel.
Haar vlerkies glinster
en verdwyn dan amper heeltemal
toe die lig verander.
Sy dra jeans
oop op die knieë,
’n neusring amper te klein om te sien
en ’n skilpadraambril.
Die fee stap nader
en leun teen die sosioloog se duim,
arms gevou. Sy is kaalvoet.
Hy staar net, bang om te roer.
Jy’t my sandale, sê die fee.
Die sosioloog knik sy kop versigtig,
terwyl die fee plat gaan sit
en haar sandale aantrek.
Wat’s jou gevolgtrekking? vra die fee
en vryf haar neus met effens opgetrekte bolip.
Die sosioloog skraap senuweeagtig sy keel:
jy bestaan nie.
Jou voet man!
antwoord die fee vrolik.
Sy klap die man se duim
soos sy ’n ryperd se boud sou klap
en vlieg die sonlig in,
skielik soos ’n skrikgemaakte vlieg.
(Uit “Oop sirkel” Naledi, p. 80)
- Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?
Die gedig is ongeveer twee jaar gelede geskryf, ek kan nie onthou presies wanneer nie. Wel in die oggend. In die nag slaap ek.
Wanneer dit kom by die ontstaan van die gedig, is daar vir my veral twee begrippe ter sake: die rol van die onbewuste en die poëson.
Die “poëson” is ’n woord wat ek geskep het om die basiese element van ’n gedig te beskryf. Dit is nie maklik om te verduidelik nie, maar mens kan daaraan dink as ’n denkpatroon wat deur die gedig loop en die onderdele daarvan verbind. Daar is meer as een poëson in ’n gedig en hulle verbind ook met mekaar om die digte betekenisstruktuur van ’n gedig te help skep.
Wanneer ek skryf, is die poëson in my geval nie ’n bewuste vonds nie, maar tree te voorskyn uit my onbewuste en ontplooi oënskynlik spontaan. Ek weet byoorbeeld nooit hoe ’n gedig presies gaan eindig wanneer ek skryf nie.
Die gedig word wel gevorm deur bewuste denke, maar op die lees van die onbewuste opdoeming van die poësons.
- Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?
My gedigte ontstaan in een aaneenlopende proses wat gewoonlik nie baie lank duur nie. Die begrip van “verskeie weergawes” is vir my vreemd. Net soos daar nie verskeie weergawes van een mens kan wees nie, kan daar ook nie van (my) gedig verskeie weergawes wees nie. Dit is ’n organiese geheel.
Ek skaaf wel aan ’n gedig waar nodig. Maar dit is minimaal. Ek skryf die gedig met die hand en dan tik ek dit in op my woordverwerker. Dit is wanneer ek hier en daar ’n woord verander en taalfoute of feitefoute regmaak. Dit gebeur ook soms dat iemand my wys op ’n swakheid in ’n gedig en dan verander ek dit as ek iets beters kan kry.
- Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?
Ek kan nie ’n gedig “uitdink” nie. Die gedig ontstaan in my onbewuste en wanneer dit “na vore kom” skryf ek dit neer. Ek het ’n vaste roetine en die meeste van my gedigte word vroeg in die oggend geskryf. Ek stel my daarop in om ontvanklik te wees – dit is ’n gemoedstoestand wat nogal herinner aan ’n meditasie-proses.
In ’n onlangse radio-onderhoud (Vers en klank op RSG) het ek skertsend verwys na my muse, Yanni Euterpe. Sy stap by my in en begin dikteer. Dan moet ek net skryf om by te bly!
Omtrent enigiets kan as kern dien vir die gedig-idee. Rondom die kern groei die gedig dan op ’n soort organiese manier. Hierdie kern kan iets wees wat ek gelees, gehoor gesien, ervaar of geruik het. Dit kan selfs iets wees wat iemand gesê het.
In ’n gesprek ’n ruk gelede het iemand byvoorbeeld gepraat van die Spaanse woord “cariño”. Dit het daarop uitgeloop dat ek ’n Afrikaanse gedig geskryf het met hierdie woord daarin. Dit is ’n woord van vertedering, iets soos “liefie” of “dierbare ding”.
- In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?
Ek gebruik nie vaste rympatrone of formele ordeningsbeginsels nie. Elke gedig het sy eie orde en struktuur wat deur sy poësons geskep word. Elkeen is anders. Soms is hierdie eiesoortige struktuur nie sterk genoeg nie en dan slaag die gedig nie, kom nie volledig tot poësie nie en bly eintlik net ’n stuk prosa.
Dit is een van my moeilikste take om daardie gedigte te eien wanneer ek ’n versameling aanbied. En dit is waar ’n keurder met insig soveel vir enige digter kan beteken. Louis Esterhuizen het my byvoorbeeld gehelp om ’n handjievol sulke gedigte uit die gepubliseerde “Oop sirkel” te hou.
- Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?
Wanneer ek skryf is dit net ek en Yanni Euterpe wat werk. Niemand anders nie.
- Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?
Ek bedryf ’n poësie-blog, “Poetry en poësie” (ek skryf ook Engelse gedigte), waarop ek gewoonlik my gedig dadelik plaas sodra dit geskryf is. Hierdie “fee-gedig” is vir die eerste keer daar gepubliseer.
- Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?
Ek het ’n gedig gekies met ’n ligter aanslag om hier te bespreek. Ek wou nie te diepsinnig en dus moeilik leesbaar wees nie. Tog dink ek die gedig bied die leser iets om oor na te dink.
Is daar ’n enkele “feit” in die gedig? Op die oog af, nie. Alles fiksie.
Maar, lewer dit nie dalk kommentaar op die mens se geneigdheid om in vaste denkpatrone vasgekeer te raak nie? Galileo, jy is gek as jy dink die aarde draai om die son! Die mens stam nie van ape af nie, Darwin! Aardverwarming? Bog man!
Hier sit die wetenskaplike en sien met sy eie oë ’n fee. Sy praat met hom en hy antwoord. Wat is nou die werklikheid? Bestaan die fee of nie? As hy dit ontken moet hy sy eie ervaring en bewustheid ontken.
- Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?
Bo en behalwe wat ek hierbo sê, kan ek byvoeg dat ek ’n hekel het aan manlike chauvinisme. Die soort man wat dink dat hy meerderwaardig is teenoor ’n vrou, net omdat hy ’n man is, maak my knorrig. Hierdie gedig wys speels daarop hoe ’n vrou speel-speel ’n man kan koudlei, al is hy twintig keer groter as sy!
- Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die totstandkoming van dié betrokke vers gelei het?
Die Grimm-broers en my kleindogters.
- Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?
Nee. Dit is baie selde dat ek ’n gedig vir ’n bepaalde persoon skryf. My gedigte word vir alle lesers beskikbaar gestel. Ek weet party lees vinnig en oppervlakkig, party met begrip, ander met onbegrip, party met waardering, ander met verveling. Almal is welkom, lees maar er staat niet wat er staat.
- In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?
Hierdie vers pas in die soort waar ek humor en ironie toepas. Ek probeer altyd om die humor só in te span dat daar wel iets beduidend gesê word. Ek skryf ook in ’n paar ander style en benaderings, maar wil dit nou nie hier opnoem nie.
- Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?
Nee. Die gedig kon net so wel in Europa of Amerika of elders geskryf gewees het. Dit put uit ons groot Europese erfenis.
- Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?
Soos ek voorheen gesê het, is die skryfproses by my aaneenlopend en taamlik vinnig. Ek “versaak” nooit ’n gedig nie. Maar natuurlik beteken dit nie dat al my gedigte geslaagd is nie.
- Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?
Ek het goeie reaksie ontvang van ’n klein kring kennisse en familie. Ek dink die humor in die gedig het reggekry om dit te help oordra wat ek wou kommunikeer.
- ʼn Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?
In September 1962 was ek ’n twintigjarige mediese student aan Tukkies. Een van my eerste gedigte wat ek kon opspoor is “Lied in die lente”. (Ek gaan nie verskoning vra vir die gedig nie, ons moet almal êrens begin).
.
Die sipresboom
is ’n lang
smal skeur
wat roer
in die duifgrys
nag.
Die ou,
gevlekte maan
wieg in
die fyn
nag.
Die sipresboom
is dig
en stowwerig
van die verdriet
van menslike
dinge.
Die bly blomme
is orals
met onsigbare kleure
en lag onhoorbaar geluidloos
van ongedoende
dinge.
***
Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens
Monday, March 13th, 2017
vir Primo Levi
klein man. jy sing vanuit die diep long van ’n tweede graf,
selfs nou vertel die uile van jou hande die storie van jou
eerste dood. ek luister na die alewige drup van die groot
honger teen jou slape. hier marsjeer almal op krukke, hoor
die musiek soos ’n enkele skoot teen die kop. jy slaap op
’n brokkie brood, op die bloederige hart van ’n mossie –
droomlose nagte in die spelonk van jou hol maag. elke rooi
oggend, klam oog van die dood. hoeveel jaar klein man in
een dag? marsjeer marsjeer marsjeer jy nog? of verken jou
voete uiteindelik diep poele slaap, wit sneeu, nuwe dae
soos stilgeboortes sonder einde? om tent op te slaan teen
die hange van jou hart, kan ek nie maar ek luister klein
dapper man na jou droomlose slaap in vlak waters van
פחד. aufstehen! word wakker in skrywe, ek luister,
ek luister. in die honger donker (en in die lig) spits ek die
vlamme van my ore, stil stewels van geweld, die stom val
van die sneeu. marschieren! met die swak bene
van ’n kleuter. klein man. hier herkou almal aan die
benerige oorskot van die vroeë dood.
- Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?
Tydens Versindaba se beeldgedigkompetisie in 2013. Ek dink die gedig het twee harte. My man, Ben, se ouma, ‘n Auschwitz-oorlewende, wat ek vroeër daardie jaar ontmoet het. En Primo Levi. Ek het sy outobiografie, If this is a man, net voor die kompetisie gelees.
- Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?
Die gedig was baie hardkoppig & het vir ure halsstarrig vasgeskop. Ek skryf nie van nature met ‘n spesifieke onderwerp in gedagte nie, so die proses het nie vir my organies gevoel nie. Ek moes die eerste paar reëls soos water uit ‘n klip pers & daar was geen vloei nie. Dit was eers toe ek die swaar liggaam van die beeldgedig soos ‘n wafferse lid van die mafia oorboord gegooi het, toe sy soos ‘n vis haar grate begin wys het, toe ek my oor teen haar flank kon lê.
- Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?
Ek dink nie die “gegee” kan van die wroeg & sweet geskei word in hierdie geval nie. Die hele storie het gevoel soos om ‘n wilde merrie in te breek, eers wild & toe mak & toe weer wild maar soos iets wat my hande ken.
- In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?
Ek dink die ordeningsbeginsel is op my toegepas. Ek hou van die gedig soos wat sy nou hardloop.
- Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?
My suster, Alet, het destyds saam met my in Londen gebly. Ons het by ‘n local pub ‘n bier gaan drink & ek het die gedig vir haar voorgelees. Ek was onseker, maar sy het baie van die gedig gehou.
- Hoe lank na die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?
Die gedig is kort daarna op Versindaba gepubliseer, en later daardie jaar in Nuwe Stemme 5.
- Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?
Ek dink die kwessie van feit & fiksie is ‘n tweeling. Daar is die interpretasie van feit, die blinde voel van vingers na die onderliggende, na die oorsprong van water, na Auschwich. Miskien as deel van dit die soeke na ‘n narratief, ‘n storie wat op vaste voete onder die hof se strak ligte & onder ster lig kan staan. Feit & fiksie ook as Bruno Schulz, die skrywer van The street of crocodiles, ‘n verskyning maak met “…hoor die musiek soos ’n enkele skoot teen die kop…”.
- Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?
Oor ‘n klein man, oor ‘n man, oor Primo Levi. Oor Rosa Eisenberg. Bruno Schulz. Oor probeer diep luister.
- Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?
Primo Levi se outobiografie, If this is a man.
- Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?
Die gehoor is saam met die beeldgedig oorboord gegooi sodat ek die gedig beter kon hoor. Ek dink Vilhelm Hammershøi het die regte idee beetgehad deur sy vroue in hoeke & agter tafels te posisioneer & van agter te skilder.
- In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?
Ek hou nie regtig daarvan om aan verskille tussen my gedigte te dink nie. Ek moes wel meer wroeg & sweet, en was verlig gewees om te sien dat ‘n gedig soos water uit ‘n klip gepers ook hart het & klop.
- Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?
Nie regtig nie. Miskien iets van taal self, die manier hoe sy soos Jona se vis alles insluk & haar eie maak.
- Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?
Soos genoem, ek hou van die gedig soos sy is.
- Was jy tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?
Ek was bly oor my suster, Alet, se reaksie.
- ‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?
Ek was (9). My ma het vir my ‘n boek met bruinpapier oorgetrek, “Hilda se versies”, omdat ek alewig woorde gesoek het om te laat rym. Die gedig het ook vir jare in my ouma se kombuis gehang.
daar dans ‘n gans
op my ma se vloer
voel politoer
hy het toe gegly
en ons was te bly
hy het nie seergekry
ons plaas hom toe terug
onder die brug
hy was tog te bly
hy is weer vry.
(c) Hilda Smits / Maart 2017
Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens”.
Wednesday, March 1st, 2017
Digstring
Enkele vrae oor die rugstring van ’n gedig
| Vir die Golden Gate-weduwee (Torynesis orangica)
.
En tussen draderige stingels stap ons
saam met die hoppende diepbruin engele
en soms weet ’n mens dit boonop diep
in jou bloed wat in ’n ander verder bons.
.
Soms sit ons saam met engelgaste
aan tafel saans en eet ’n diep vis
uit die diepste oseaan. En weet ons
dit so seker soos ons harte bons.
.
(Etienne Terblanche)
|
Wanneer het jy dié gedig geskryf. Hoe het dit ontstaan?
Die letterlike bonsende diepbruin vorms van hierdie ongelooflike skoenlapper tussen daardie draderige Merxmuellera-grasse teen die stywe helling bokant Titanic-rots net buite Clarens (op linkerhand wanneer jy Bethlehem toe ry) is die ingewing vir die gedig. Ek het hulle so gereeld besoek as wat ek kon maar dit was te min, ek begeer om weer daar uit te kom wanneer hulle weer vlieg.⌠
Deel van die lus vir die maak van die gedig was dat dié skoenlapper letterlik amper nêrens in die wêreld voorkom nie. Vir my bly dit voel of die bestaan van die skoenlapper wêreldnuus behoort te wees. Net op enkele hoër hellings in die Golden Gate omgewing kry jy ‘n kolonie van hulle, baie laat in die somer, net vir so ‘n paar weke. Hulle voedselgrasse hang beeldskoonmooi soos klassieke kunsvorms van ver teen die hange en van naby. Maar jy kry hulle glad nie oral waar dié grasse groei nie. En om die kombinasie van die skoenlapper en haar habitat te beleef, is magies, het gevra vir ‘n soort mens-antwoord, ‘n gedig.
Hulle is groot en donker, en bons meteens boontoe uit die bolle gras—hulle is regtig vorms. En as jy lief is vir skoenlappers bons jou hart behoorlik wanneer jy hulle sien, sekerlik ook omdat hulle so skaars is. Maar hulle eie harte bons ook—mens vergeet dit maklik. ‘n Skoenlapper het ‘n baie eenvoudige hart (mens kan by hulle leer). Daarom die gedagte aan die spreker se hart “wat in ‘n ander verder bons.” In hierdie geval, die magiese ander.
Een keer het ek ‘n ou ysterpot vol grond en so ‘n Merxmuellera-pol by die huis aangehou in die hoop daarop om die lewenssiklus van die Golden Gate-weduwee te aanskou. Maar hulle is so geheimsinnig! Iets van die geheimsinnigheid het my ook laat voel dat ek die gedig wou skryf. Want in die woord “geheim” sit die woord “heim,” tuiste, woning. Die wêreld is ons woning nié, het Totius alombekend geskryf. Dit het heelwat antwoorde in ons poësie ontlok en die mooiste een is vir my nog steeds die eerste een—wat stel dat hierdie Aarde vir seker ons woning is: Breyten Breytenbach in “7.8.” Maar daar is ‘n ander besef ook: die wêreld is ons woning en ons ken dit skaars, sommer ook op die “gewoonste” konkrete letterlike vlak ken ons dit skaars. Ons bewoon ‘n ge-heim en soms ongelukkig ook vanweë lusteloosheid en onkunde. (Aan die ander kant ook vanweë ‘n verlies aan mitiese verbinding met die onbekende kosmos terwyl ons vreeslik “gegroei” het wat betref die vermoë om die Aarde te verniel.)
En daar is ‘n soort heim-weg of heimwee wat kom met die besef van die grootsheid van die plek waarin ons woon. Dié besef kom makliker via die klein skepsels met wie ons saamwoon. Aa mens! daardie flappende-hoppende donker vorms teen die uitspansel deur die sandsteenvorms omlyn onder die onmoontlike wolke waarheen die draderige graspolle bult. Hoe het dit gekom dat die Aarde vir ons so groen, blou en wit is? Die donker vorms beklemtoon hulle ruimte en die ruimte beklemtoon hulle kloppende vorms en jou bonsende hart, jou “ons-ende” hart, aa mens!, want ek word “ons” met hulle. Hierin setel nog ‘n rede vir die behoefte om die gedig te skryf. Die Golden Gate-weduwee is ‘n ongelooflike kreatuur. Streng gesproke behoort so-iets nie te kan bestaan nie, ook nie as jy al die uiterstes en kragte in die heelal in ag neem nie. Seker ‘n antwoord werd in ‘n gedig, nie waar nie? Sekerlik is die bestaan, die IS, van hierdie lewensvorm nuuswaardig?
Kon jy dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?
Die gedig het deur ‘n aantal metamorfoses vorm gekry oor ‘n tydperk van jare. Ek wou met die grootste respek ‘n gedig vir die skoenlapper skryf wat gestand doen aan haar bestaan. Maar die gedig kon eers behoorliker vorm kry met die onverwagse boontoe-kom in my geestesoog van die Bybelbeeld van die onbekende engele wat jou besoek terwyl jy sommer aanneem hulle is net nog ouens of skaars skoelappers. Dit staan in Hebreërs 13:2: “Vergeet die gasvryheid nie, want daardeur het sommige, sonder om dit te weet, engele as gaste geherberg.” Toe begin die gedig haar plek vind: want soms kom die engele maar jy is boonop bevoorreg om dit te weet. (Terloops, die hartseer van die welkome nuwe Suid-Afrika is dat jy nie jou deure kan oophou sodat die onverwagse engele kan inkom en julle heerlik kan gesels oor die lewe oor ‘n glas aardse wyn nie.)
Hoeveel van dié vers is aan jou “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?
Mag ek ‘n bietjie wegbreek met die antwoord hier? (Hierbo het ek reeds aangedui hoe die gedig bestaan het uit so ‘n lang, gehawende sirkel van ingewing én werk.) Van jongs af verstaan ek nie die formules wat mense graag gee oor die kontradiksie (wat met enige skeppende werk kom) dat jy aan die een kant werk met inspirasie en aan die ander met perspirasie nie. “Skryf is 1% inspirasie en 99% persperasie” was ‘n gunsteling slagspreuk oor die radio en in klaskamers toe ek op hoërskool se kant en in my eerstejaar rond was. Maar as ek net een persent inspirasie sou beleef, sou ek sowaar as wragtig ophou skryf. Ek is ook glad nie seker dat inspirasie ‘n soort luiheid of nie-werk-nie beteken. Jy werk vir jou inspirasie en met jou inspirasie. (Hopelik werk jy nie in ‘n eroties-dooie kantoor sonder ‘n enkele potplant nie.) Nog minder kan ek dink aan inspirasie as iets wat in persentasies kom: die teksture bots tussen verbeelding en die alomteenwoordige getalmatigheid waaraan ons deesdae ly. En die woord “wroeg” (soos in die vraag hierbo) val swaar in die gemoed. En om kuns te maak is die belangrikste ding in die wêreld en hoegenaamd glad nie belangrik nie. Dalk: kuns is belangrik omdat dit so “onbelangrik” is. Skoon heilig van die nutteloosheid soos Martin Versfeld dit sou kon sê—of om dus ‘n bladsy uit Breytenbach se Boenk te neem. En tog voed kuns ‘n soort semiotiese honger danksy die harde werk van kunstenaars… ek sal myself hier nie kan ophou weerspreek nie. Om die erns te herwin van ‘n kind wat speel… Aa, Nietzsche, aa, mens!
En dan word Wordsworth so gereeld aangehaal as dat hy sou beweer die digkuns is net die spontane oorkook van emosies. Dié aanhaling beloon ‘n tweede kyk: “Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings: it takes its origin from emotion recollected in tranquility.” Die frase “recollected in tranquility” is deurslaggewend vir die balans van sy stelling. En in die British Library lê sy handgeskrewe manuskripte vol weglatings, veranderinge en deurgeskrapte reëls. Dit was sekerlik deel van die “recollection” en die uitkom by “tranquility.”
Die gedig moet as’t ware tevrede voel omdat jy aan haar gewerk het tot sy die vorm gekry het wat sy moes. Of miskien: die digtheid van die gedig word bepaal deur die hoeveelheid energie wat die digter aan sy kant van die kontrak in die skryfproses kan kompakteer, sekerlik ook deur middel van harde werk. Soos petrol uit steenkool kan die leser aan haar kant van die kontrak daardie energie weer loskry as die oomblik ryp sou wees. En steenkool is woude wat vir miljoene jare gekompakteer is—daarom die beskikbaarheid van ‘n bykans onmoontlike energie (wat ons, terloops, verbruik sonder veel dankie-sê aan die Aarde en asof die bronne onuitputlik is). Maar dalk is ‘n gedig ‘n soort steenkool wat ‘n onmoontlike reis na binne moontlik maak—of is die beeld nog te lelik, nog nie behoorlik gevorm nie?
“[…]the plastic parts of poems/ Crash in the mind” skryf Wallace Stevens in “The Glass of Water” (en toe “plastiek” beteken het “buigbaar,” soos verf) en Eliot skryf “it is not the ‘greatness,’ the intensity of the emotions, the components, but the intensity of the artistic process, the pressure, so to speak, under which the fusion takes place, that counts.” Moontlik stel hy die saak teen emosie (inspirasie?) té sterk omdat hy jonk is en die oorweldigende gewig en krag van die Romantiese digters voel. Maar sy steenkoolagtige beeld van die kompaktering wat saak maak, tref goed.
Hoe dit ook sy, mens weet dat jy inspirasie nodig het én ‘n manier om die impulse wat vanuit die inspirasie boontoe stroom, te kompakteer. Een ding is egter ook seker: jy kan soveel sweet soos wat jy wil maar as jy nie die aanvoeling vir inspirasie het nie gaan jou sweet op onvrugbare grond val. Een of ander tyd moes iemand dit seker ook weer vir ‘n slag noem. Die feit is natuurlik dat van die Romantiese gedigte en Wordsworth s’n nie altyd verby gesteek word deur baie van vandag se sogenaamde gedigte wat eintlik net stokkerige oefeninge van die slimmigheid verteenwoordig nie—hulle grens byna aan daardie lysies op die yskas (ja, ek onthou dat William Carlos Williams van so ‘n soort “yskaslysie” ‘n baie mooi gedig gemaak het). Die vraag is hoeveel ironie vorm toelaat, of die afwesigheid daarvan. Hoe ver kan die sogenaamde “anti-vers” loop voordat sy nie meer ‘n vers is nie? Aan die ander kant is die belangrikheid van vandag se digters juis dat hulle in vandag se dae gedigte skryf. Ek reken oor die algemeen dat die feit dat dit gedig gegee word, beteken jy moet haar nie afdwing nie; die inspirasie moet jou bybly terwyl jy werk. Maar om net “enter” te druk op die rekenaar is nog lank nie om ‘n gedig te skryf met gevoeligheid vir haar vorm nie!
In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het jy byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?
Ek was vir lank bekommerd dat die gedig te eenvoudig is. Dat die rymwoorde “ons” en “bons” te maklik, te “skoon” of “modern” sou voorkom, veral in Afrikaans. Ek was bekommerd dat ‘n belangrike geykte woord soos “diep” aan die einde van ‘n versreël staan. Maar ek was uiteindelik tevrede met die groter prentjie: dat “ons” en “bons” in die eerste strofe verder van mekaar voorkom en in die slotstrofe hopelik asof met hulle eie energie saam kom terwyl ek die woord “diep” terug versteek in die reëls, soos ‘n geheim, soos die geheim van die Golden Gate-weduwee en die geheim van hier woon. Ek was tevrede toe ek voel dat die enjambement, slotwoorde in die reëls, en dies meer, ‘n balans gevind het tussen vloei en vorm. Ek het gevoel die eenvoudige vorm, ook die jambiese metrum, is die regte “antwoord” op die bestaan van die engel met die eenvoudige hart en die kloppende vlug. Toe ek voel ek kon die belewenis daarvan beskryf om die skoenlappers daar te sien vlieg in hulle eie tuiste op hulle voorwaardes, het ek besluit om nie verder te werk aan die gedig nie. Ek kon ook letterlik nie verder aan haar werk nie. Dit was die beste wat ek met die stof kon doen.Ek was bitter bekommerd oor die feit dat ek in die kwatryntradisie in skryf waarvan ons in Afrikaans briljante komponiste het soos Opperman en die meer speelse maar ewe (selfs méér) kranige Daniel Hugo. Hier het ek gesweet maar nóg vanweë werk nóg vanweë inspirasie; dit was van pure benoudheid. Ek kan nie met hierdie ouer of gevestigde digters “kompeteer” nie—of as ek sou wou, sou ek wou verloor omdat ons reeds weet hoe goed hulle was en is (nuus wat nuus bly). Omdat wat ons skryf net kan bestaan omdat digters soos hierdie geskryf het of skryf.
En al wil of kan ek nie wedywer as praktisyn van die kwatryn nie is die getal “vier” belangrik in my bundel. Daar is vier afdelings soos vier skoenlappervlerke. Die skoenlapper (soos alle insekte) is ‘n lewende mandala, ‘n lewende Jungiaanse kwaternêr (die simbool van die Self). Vier vorms dryf na ‘n sentrum/ ‘n sentrum kring uit in vier vorms. Ek besing openlik die mierleeufee (Neuroptera) as so ‘n mandala in “Plaasnag.” Ek vra om die lewe kortstondig, tydloos te “vier” soos die mier wanneer hy vir een keer in sy lewe kan vlieg om te kan paar en bedoel daarmee fees-vier maar ook vier-vormig gevlerk soos die lewende mandalas—in die gedig “Hy wens byna vir die dood.” Elders in die bundel is daar intense ironie wanneer ‘n man voor ‘n vierde kamer te staan kom waarby hy nie wil ingaan nie en dan weer is daar die tai-tsjie-besef dat die nag reeds die kiem van die dag bevat en andersom sodat jy altyd vier prosesse het waarvan die een besig is om in die ander te vloei—waarvan die afrikafladderpapiertjie verstommend ‘n lewende vorm is—in die gedig “Hy is bly oor die afrikafladderpapiertjie.” Ook in hierdie (swart en wit) skoenlappergedig kom die hart se vier gespierde kamers ter sprake. En dies meer: vier is ‘n soort sleutel van die eenheid wat die bundel probeer bewerkstellig soos die motto ook aandui.
Dit is immers om hierdie rede, hierdie mooie oosterse visuele plantaardige seisoenmatige manier van in-sien in die viervormige aard van die natuur in, dat die verstokking van die oeroue swastika vir Hitler se gebruik pervers is en seermaak—sake wat elders in die bundel aan bod kom. (En vandag dink ons amper aan die swastika as Hitler se simbool—niks kan verder van die waarheid wees nie.) Eendag sou ‘n mens ‘n gedig kon skryf oor hoe die swastika eintlik soos die seisoene rol en hoe Hitler dit ná duisende jare vir ‘n klomp dekades lank gestol het, hoe die stolling sy wreedheid versinnebeeld. Maar ek weet nie of ek daarvoor kans sien nie.
Die vier reëls in elk van die strofes van die gedig waaroor ons hier gesels, eer die Golden Gate-weduwee se bestaan dus ikonies in terme van die bundelgeheel (of die vier seisoene, as mens dit so sou wou) en probeer om die werklikheid van haar betaan te transponeer na die menswêreld. Dat die skoenlapper deur die lug swem en visse deur die water vlieg (soos in Escher se werk) is moontlik ‘n raakpunt tussen die twee strofes en ek wens ek kan eendag ‘n gedig skryf net hieroor, net oor dié vlieg-water-swem-lug beeld, maar dit het my nog nie geluk nie, en die muse het dalk iemand anders in gedagte vir die uitdrukking van dié beeld want ek geniet die beeld nou al letterlik vir dekades lank sonder om dit te kan verdig. Daar is byvoorbeeld ‘n ander bruintjie, Pseudonympha magoides (die vals towerbruintjie), wat in die regte egte lewe presies soos ‘n klein blink vissie lyk wanneer hy deur die Golden Gate grashellings roei omdat sy onderkant visskubberige kleure dra terwyl sy binnekant of bokant donker is. Boonop beteken Lepidoptera—die orde waarin die skoenlappers val—die “skubvlerkiges” omdat hulle mos daardie mieliepitvormige miskroskopiese teëltjies reg oor hulle vlerkspan het wat allerlei kleure en refleksies moontlik maak. Maar dink jy ek kan met hierdie ryke gegewe by ‘n gedig uitkom, soos ek so graag sou wou? Muse, muse, kry ek nog ‘n kans? Ek verbeel my ek hoor hoe sy aan die buurdigter se deur klop. Die muse kan nie besit word nie.
In elk geval, ek moes eers seker maak dat my oer-“kwatryne” hulleself in die openbaar kan gaan plaas, dat hulle nodig was vir die bundel. Maar veral wou ek iets sê oor die Golden Gate-weduwee. Dit het uiteindelik die deurslag gegee oor die besluit oor klaar-werk en uitgee.
Het jy die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat jy as klankbord gebruik terwyl jy aan ’n vers werk?
‘n Mens is natuurlik jou eie eerste leser. Die gehalte van jou gedigte staan of val hierby. Ek glo dus nie dis regverdig dat ons resensente soos dit nou gewoonte word die keurder, redakteur of uitgewer blameer vir foute in ‘n bundel nie. “The buck stops here”—by die digter. Die bokkie kom hier tot stilstand onder die boom waar hy sit en skryf. Daar moet ook spanwerk wees, verstaan my asseblief nie verkeerd nie. Shakespeare is ondenkbaar sonder spanwerk en ons weet tog hy was ‘n briljante dief van ander se verhale.In elk geval, jy moet leer hoe om die sake raak te sien wat pla en dié moet jy hopelik suksesvol verander. Jy moet leer om dit wat reeds werk nie te verander nie. Jy moet bewus wees van die regte dinge en onbewus bly van die regte dinge. Jy moet dus ook glo dat die gedig vir die leser gaan werk as dit vir jou werk! Hierdie is seker een van die interessantste, mees komplekse en mees onderbestudeerde sake. Maar soveel daarvan het te make met “vaardighede” wat dalk net nie geleer kan word nie. (Ek voeg graag by: des te meer rede om daardie vaardighede waarvan jy wel by iemand anders kan leer sorgvuldig te slyp! Gaan juis skryfskool toe indien jy sou kon, sou ek dus reken.)
En soos vir baie ander mense in ons globale wêreld sedert “Dover Beach” is my eerste maat en toevallig ook my eerste tweede leser my eerste beminde, my eerste naaste, my vrou, Christien. Sy is geheel en al ‘n ander soort skrywer as ek. Sy het sterk punte waarvan ek net kan droom. Haar skryfwerk is byvoorbeeld amper dadelik helder. Ek werk deesdae hard en voel opgewonde as ek dink ek begin ‘n meer onmiddellike heldherheid van my eie vorm. Ek het die bundel (dus ook hierdie gedig) in een van sy protostadia vir haar gelees en sy het net enkele besware gehad (oor die bundel as geheel)—oor een of twee hiervan het ons verskil—maar het oor die algemeen gevoel die werk is publiseerbaar. Dit het vir my baie beteken. Maar ons het nie in detail vir mekaar terugvoer gegee oor ons werk nie. Moontlik gebeur dit vorentoe meer gereeld.
Sy is ook die meer introverte een (maar helder en vibrant) en ek die ekstrovert (soms ook maar góéd dof en uitgewas). Ek dink dit sal vir my baie gesond en stimulerend wees om my werk en dié van ander meer gereeld te bespreek hoewel daar, soos ek ouer word, al meer behoefte ontstaan aan verinnerliking en tyd-spandeer met myself. Dalk gebeur dit binnekort dat ek my gedigte kan lees en bespreek met ander. Ek het onlangs ‘n aanbod gekry van ‘n mededigter vir wie ek respek het as kunstenaar en mens om ons nuwe pogings te bespreek. Ek moet egter eers herstel van die resensies waarvan veral een ‘n baie harde volstruisskop in die wind was: die persoon beweer dat ek nie daarin kon slaag om ‘n enkele gedig vorendag te bring nie; en dit is in die Afrikaanse digterlike panteon ‘n belangrike persoon. Ek besef mens is idealisties en naïef wanneer jy nog ‘n ongepubliseerde “maagd” is maar daardie resensie is gewelddadig in minstens twee opsigte: dit is slordig aan mekaar gesit en dit is venynig. En omdat dit jou geestesgoedere is—jou siel is, jou drome is—wat jy daar soos ‘n kosmologie vir die leser op die tapyt uitsprei, is dit werklik verbysterend seer as iemand met soveel gewig so hard daarop spring. Dus nog moeilik vir my om weer te waag aan ‘n nuwe reël. Maar bekommer nie en kry my veral nie jammer nie. Want wie het gesê die lewe skuld dit aan enige van ons om ‘n digter te wees?
Hoe lank ná die vers voltooi is, het jy dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?
Hierdie een het vir die eerste keer in die bundel verskyn. Ek was gelukkig dat die meeste van my gedigte vir die eerste keer só verskyn het, grootliks omdat digters in my gebou bereid was om die bundelkonsep te lees en vir my ‘n oordeel te vel oor die publiseerbaarheid daarvan.
Kan jy ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?
Hulle kom by mekaar in die magiese. Nie magiese realisme nie. Maar hulle kom by mekaar. Omdat ons van gedigte praat sou ek liewer sê “werklikheid” en “droom” kom by mekaar.Ek het reeds een en ander gesê oor die skoenlapper se feite. Maar die grasse is besonders. Dit het nie ‘n gewone naam waarvan ek weet nie: dus Merxmuellera. Elke pol is lekker stewig en bollend en ‘n ent voller en groter as die meeste ander grassoorte se polle. Die stingels is taai en dikkerig soos draad en lyk soms ook daarna met sulke gryserige vlekke. Foto’s van dié gras kan nie vir jou die belewenis vervang van hoe dit voel om met een van hierdie polle en daardie stingels in hulle eie wêreld op hulle eie terme kennis te maak nie, byvoorbeeld so tussen daardie heerlike korrelrige sandsteenplate daar bo, soms met poele helder water in. Terloops, hulle is fotogenies (dit wil sê, ek probeer nou nie hier om die fotofenomeen “af te druk” nie maar om die pol boontoe te hou!):
(Christien en Merxmuellera by Titanic-rots buite Clarens. Uit video deur outeur: https://www.youtube.com/watch?v=4u09h8Dza88)
Hierdie grasse het presence wat skrik vir niks. Gaan ontmoet een as jy eendag kans sou kry, hulle is volop teen die hange in die Golden Gate omgewing en regdeur die Malutis en jy kan hulle sommer van ver af gewaar selfs in die ry op die teerpad langs.
Kan jy kortliks sê waaroor die vers, volgens jou, handel?
Dié gedig se taak (soos ook in die geval van sommige van my ander gedigte) is om te beskryf—daarom brei ek asseblief ‘n bietjie uit al begryp ek heeltemal (soos die formulering van die vraag voorstel) dat die digter soms werklik die minste verstaan van dit waaroor sy gedig handel. Soos Marianne Moore voel ek dat die akkuraatheid van die natuurbeskrywing ‘n kruks uitmaak van die “moral of the story” van ‘n gedig. Sy voer dit tot ‘n lieflike uiterste in haar gedigte. As die beskrywing ráák en dáár is, hou die gedig meteens op—jy is aanvanklik skoon oorbluf totdat jy met ‘n glimlag agterkom, aaaa, dit is wat sy wil bereik, sy wil net hê jy moet sien hoe dit lyk en juis niks meer nie. Haar beskrywings van drake, klein soos die verkleurmannetjie en groot soos die onsigbare Tao-draak, is van die hoogste orde. En van ‘n jellievis. Asof die gedigte sê: sien jy nou vir die eerste keer hoe dit lyk? Dit is genoeg. Terloops, hiermee sluit die skynbaar-puriteinse Moore wetend aan by die sogenaamde foe-tradisie in die Sjinese digkuns.Haar ander definisie van die digkuns—dat dit “heightened prose” is—hang hiermee saam. Dit het my gehelp om die vorm wat party van my gedigte willens en wetens aanneem, te aanvaar. Party van my gedigte bevat doodgewone prosa wat oorgaan in “heightened prose” en van die ander gedigte het vorm maar wil ook gesels soos prosa. In die Sjinese tradisie word daar ook nie so ‘n skerp onderskeid tussen prosa en poësie (of poësie en visuele kuns) getref soos by ons nie—ons samelewing is asof van nature geneig daartoe om te verdeel en selfs op te kap. (En die gedagte aan die sogenaamde “praat-vers” is dus ook nie so nuut soos dit mag lyk nie.) Soms veroorloof ek myself vryhede wat ek by die Sjinese tradisie raaksien via digters soos Cummings wie ek deeglik bestudeer (het). Mens sien ook in die Sjinese tradisie die pragtige/ kragtige verfynde ding dat enige gedig wat oor die natuur gaan altyd alreeds groen is in die politieke sin van dié woord. Want in ‘n wêreld waarin “die nuus” dikwels oorheers word deur kleinlikhede en magspel en geweld is selfs net die aanduiding dat daar ander nuus ook is—nuus van gras en skoenlappers wat op Aarde beweeg—reeds die maak van ‘n stelling sonder om vreeslik “stelling” in te neem. Die hele ryke Sjinese berg-en-riviertradisie is “politiek” van hierdie soort. Jy hoef net die berg te noem en die ingewikkelde Sjinese politieke spel daar te laat om ‘n politieke stelling van formaat te maak. Mag ek noem dat, sover ek kan sien, Johann Lodewyk Marais se oeuvre briljante politiek van hierdie soort bied, buiten vir die ander hoë waardes daarvan? Wat ‘n geurige wyn is sy skynbaar-gewone digkuns nie as jy eers die skakerings daarvan begin beleef!
In elk geval, as jy my gedig laat-Januarie se kant na Titanic-rots sou neem en die Golden Gate-weduwee daar sou sien boontoe bons uit die helling, sou jy nie teleurgesteld voel of twyfel daaraan dat my beskrywing met die werklikheid te doen het nie. In ‘n sekere sin is dit die plek waar die gedig hoort en gelees kan word. Ek noem maar een of twee dinge. Al die skoenlappers in die familie waaraan dié een behoort, geniet hier in Afrika ‘n opvallende bonsende vlugpatroon. Hulle is die sg. “bruintjies” in Afrikaans of “browns” in Engels, die subfamilie Satyrinae. Kevin Cockburn skryf byvoorbeeld van die “characteristic slow to quite rapid, bobbing flight pattern” van een van dié bruintjies! Hier sien jy hoe selfs ‘n natuurwetenskaplike moet begin soek na die regte woord en hoe die vrolike woord “bobbing” meteens in ‘n formele wetenskaplike teks ‘n baie belangrike beskrywende plek vind! Stel dit teenoor André Coetzer se beskrywing van ‘n ander familie skoenlappers, die Charaxinae: hulle vlugpatroon is “strong and direct.” Weer oor die bruintjies skryf David Swanepoel van hulle “peculiar slow and skipping flight, ever up and down, always near the ground.” Kortom, dit is nie ver van die werklikheid nie om te sê dat die Golden Gate-weduwee ‘n bonsende vlugpatroon geniet soos ‘n hart wat op en af klop. Nog ‘n feit in die gedig, soos genoem, is dat die bruintjies se voedselplant gras is (een keer het my broer die ekoloog vir my gesê gras is blomme wat oor miljoene jare gereduseer is tot hulle huidige eenvoudige vorm—daar is ‘n gedig daar)… in die geval van dié soort, die Merxmuellera-gras waarvan ek praat.
Maar daar is soveel dinge wat mens weglaat—veel meer as wat jy kan insluit. In hierdie gedig was daar nie plek vir die feit dat die wyfie haar eiertjies sommer so in die vlieg in die gras in laat val nie! (Wat ‘n gedig sou dit nie kon wees nie.) Of vir die feit dat Suid-Afrika ‘n besondere klompie van die bruintjies het—sowat 75 spesies—onder andere die emblematiese en opvallende bergnooientjie (“table mountain beauty” in Engels), ‘n buitengewone groot en helder bruintjie wat wetenskaplik vernoem is na Ryk Tulbagh (Aeropetes tulbaghia), ons nasionale skoenlapper wat hier in Januarie in al ons bergreekse van die Kaap tot in Limpopo uitbroei (daar is ook ‘n klompie in die Zimbabwe-hooglande).
En buiten vir die veelheid dinge wat jy weglaat, is daar skynbaar-“eksterne” dinge wat jy intrek en integreer, soos die engelbeeld. Voor jy jou oë uitvee, het ‘n beskrywing ‘n metafoor geword. En begin jy skoenlappers aansien vir engele—en mense ook. Neem die beskrywing van ‘n werklike skoenlapper jou op ‘n engelreis terug mense toe—en die saam-eet met die engelgaste moet net so akkuraat en kort beskryf word! As jy my daarom vandag sou vra, sou ek sê dat dit is waaroor die gedig handel.
Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ’n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?
Reeds het ek genoem dat die gedig deur die Bybel beïnvloed is, daardie groot boek en bron vir elkeen wie in ons geweste gebore word. En ek kan dit nie verklaar nie, maar Yeats se poësie se vorm was in my geestesoog hiermee. Maar glad nie in enige “kompeterende” of selfs emulerende opsig nie: Yeats het die onskuld van die poësie bereik, dit is poësie in haar volste vorm. Dit is “gewoon” net daar op die bladsy. Jy kan die magiese helderheid van die poësie self in sy gedigte beleef en dit is baie min mense beskore om so te komponeer. Ek weet ook nie of ons tye dit heeltemal meer toelaat om so te dig nie (maar ek laat die moontlikheid oop want iemand is dalk nou iewers besig om sulke gedigte te skryf en ons lees hulle later met blydskap). Ek was heeltemal verbaas dat Yeats in my gedagtes gekom het hiermee. Ek probeer sê dat mens nie eers moet probeer om hom te na-aap nie, dat die digterlike grepe wat jy slim by hom sou kon steel, maar baie gering is. Die feit dat hy met hierdie gedig as’t ware in die geestesoog verskyn het, het te make met sy merkwaardige talent van terughoudendheid in die mees positiewe sin daarvan. My gedig hier laat my toe om, so op my manier, terug te hou in die volheid van terughouding—ekstroversie en al. Miskien weer soos die woord ge-heim.
Het jy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer jy aan ’n vers werk?
Soos medeskrywers het ek ook ‘n unieke ideale leser. Ek weet nie wie hy of sy is en wanneer hy of sy my gedig gaan lees nie. Dalk gebeur dit nooit. Maar ek skryf met alles wat ek het vir hom of haar. Ek skryf in die geloof dat, indien hy of sy my gedig “eendag” vanuit die regte hoek sou tref, in die rypheid van ‘n oomblik, eendag, hy of sy dan so ‘n insig sou ontvang, so ‘n geskenk, so ‘n aha-dit-is-nou gevoel binne ‘n ruimte of leegte wat tasbaar diep geword het. Dit is inderdaad die totale omvang van die hoop waarmee ek tans skryf.
In welke mate verskil hierdie vers van jou ander gedigte?
“Skoner?” Sterker afgestem op die rym? Net ‘n graadverskil. Daar is natuurlik somberder gedigte in my bundel. Maar hierdie een vier die bestaan van ‘n pragtige “somber” kreatuur.
Is daar iets in dié vers wat jy as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?
Ja, ‘n skoenlapper wat by die gestroopte Vrystaat pas. Die Vrystaat wat ook so gestroop kan lyk en jou dan meteens tref met haar oorweldigende rykdom aan hemel, dat jy weet jy woon op ‘n planeet, ‘n leegheid iewers tussen skaamheid en verleentheid en amper onhanteerbare eerlikheid, alles aan die donkerder vrugbare Aarde verknog onder wuiwende ontvouende flanke rooigras. Die Vrystaat het te doen met die eenvoud van gras. Die Vrystaat is dalk die geheim onder geheime.
Kon jy dié vers tot ’n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?
Ek het tevrede gevoel met haar perfekte en onperfekte aspekte. Kuns maak is ook ‘n reis, ‘n groeiproses. Jy moet kan vorentoe beweeg.
Was jy tevrede met die lesers se reaksie ná die skryf (of publikasie) daarvan?
Ek het nog geen direkte reaksie op hierdie gedig geniet nie, behalwe dat een leseres wie ek ag, eendag vinnig iets gesê het soos “daai skoenlappergedigte van jou!”Is daar ‘n lekkerder gevoel?
‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan jy nog die eerste vers wat jy ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?
Van kleins af het ek stories geskryf maar hulle was gewoonlik vol geluide Daar was byvoorbeeld een oor ses kubusvormige kassies wat ‘n orkes gevorm het en die dorp aan die brand gespeel het en genoeg geld gemaak het en rustig gaan slaap het. Liedjies het ek ook gemaak, veral in my tienerjare in Winburg-koshuis, en mense was opgewonde daaroor en daarvan het ek baie gehou. Maar dit was eers hier op sestien-sewentien dat ek wat ons gedigte noem, begin skryf het. Dit was helaas vir ‘n kompetisie. Ek dink ek het derde gekom of ‘n eervolle vermelding gekry. ‘n Tannie in die koshuis wat op haar manier ‘n formidabele leser was, het van die gedigte gehou, veral die een wat gefokus het op die beeld van kerkbanke. Toe ek heel klein was het ek ook so ‘n “biologiese skets” gemaak van ‘n vis-hart, ‘n kombinasie van ‘n visvorm en ‘n menslike hartvorm wat ek in ‘n biologieboek gesien het. Dit was natuurlik ‘n metafoor, ‘n soort gedig.Ek moet liewer hier iewers noem dat my familie wemel van denkende, lesende en skeppende mense. Hierdie denkende, lesende en skeppende mense in my familie is of was oor die algemeen minstens vyftien jaar ouer as ek. Vir my is en was hulle dus “larger than life,” ongelooflike “presences.” En iets daarvan het oorgebly tot nou in my grootmensjare. Ek het dus ook groot geword met die idee dat die lewe hoofsaaklik wentel rondom kuns, denke en die natuur. Vir my was verbeelding die gegewe en nie “snaaks” nie. Maar ek dink van al die kunstige familielede was/ is ek dalk die mees gewone ou. Ek kon/ kan byvoorbeeld maklik lag, en is nou nog in my hart van harte ‘n soort Winnie the Pooh. (Een van my lewensveranderende boeke is juis The Tao of Pooh deur Benjamin Hoff.) Die lewe is vir my oor die algemeen magies en poëties-opheffend van aard, al kan ek natuurlik soos almal die groot donkertes sien en die aansienlike pyn beleef. Vir my kan ‘n verlore dooie tak op die sypaadjie waarby almal net verby loop vol vonke in sy binneste voel.
Daar is ‘n aanhaling wat weer en weer in my lewe spontaan by my opkom. “How do you know but ev’ry Bird that cuts the airy way, Is not an immense world of delight, clos’d by your senses five?” Dit geld ook vir die gewoonste mossie, dalk juis vir die gewoonste grys mossie. En hiermee kan ek rustig saamleef, ek is bly iemand het dit gesê, in Engels of in enige taal.
En soms voel ek ook soos ‘n skrywer sonder ‘n taal. ‘n Skrywer op soek na ‘n taal.
(Nota: ‘n kort video’tjie van die Golden Gate-weduwee in Merxmuellera-grasse, geneem deur die outeur, kan hier gesien word op Youtube: https://www.youtube.com/watch?v=4u09h8Dza88. Of google “Torynesis orangica” en “Youtube” en dit behoort die eerste skakel bo aan die bladsy te wees.)
Merxmuellera macowanii
(Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens”.)
|
|
