Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

 

 

Spraakterapie/Speech therapy deur Hanta Henning, Poetree Publications, 2021.

Ek deins altyd terug wanneer dit kom by digbundels wat self gepubliseer is. Mens wonder waarom die digter besluit het om nie by ʼn uitgewer aan te klop nie.

Vir die doeleindes van ‘n kreatiewe skryfkunswerkswinkel by Unisa het ek onlangs die digteres Nkateko Masinga uitgenooi om met my studente te kom gesels. Een van die redes wat sy aanvoer waarom sy self gepubliseer het, is om nie deur enigiemand gesensor te word nie. Sy voer aan dat jy jou sê kan sê op ʼn wyse waarop jy dit wil sê. Dié gesprek het verder gelei tot die vraag na die oorbruging van die kloof tussen ‘n selfgepubliseerde werk en dié by hoofstroomuitgewerye. Myns insiens is dit juis die verwagting van die leser wat anders daar uitsien – van ʼn selfgepubliseerde werk verwag jy nie dat die kwaliteit noodwendig op dieselfde vlak gaan wees as dié van ʼn professionele uitgewersmaatskappy nie.

Die digter en akademikus Hanta Henning se debuutbundel, getiteld Spraakterapie/Speech Therapy (2021) het onlangs op my tafel geland. Henning het haar bundel laat uitgee met behulp van Poetree Publications onder die redaksie van Flow Wellington. Wellington se maatskappy word op die internet beskryf as “one of South Africa’s leading female-, black-owned, independent self-publishing companies that offer writers affordable, tailored packages to create high-quality literary products”. Ander publikasies by Poetree Publications sluit die werk van Engelstalige digters soos Raphael d’Abdon en Sarah Godsell in.

Voorin die bundel word genoem dat twee proeflesers verantwordelik was vir die redigering van die bundel – Anné Guillaume-Combrink en Maureen van Helden. Dit is reeds verblydend om te sien en verleen op die intrapslag swaartekrag aan dié selfpublikasie. Aanvanklik kan mens ook noem dat dié publikasie in beide Afrikaans én Engels uitgegee is, wat reeds as een van die beweegredes vir selfpublikasie gesien kan word, aangesien hoofstroomuitgewers nie daartoe geneig is om tweetalige digbundels te publiseer nie.

Die titel Spraakterapie/Speech therapy laat onmiddellik die betekenisassosiasies van die behandeling van kommunikasieprobleme en spraakstoornisse by die leser opkom. Dié tegnieke wat deur spraakterapeute gebruik word, word spesifiek gebruik om kommunikasie te verbeter. Met betrekking tot die bundel is daar ook metaforiese betekenisse aanwesig, byvoorbeeld die gedagte dat die digproses as sulks gesien word as ʼn vorm van terapie, wat te make het met “spraak” as uiting gee aan jou verstaan van die werklikheid.

Die bundel word opgedra aan Stinkie en Joe, en bestaan uit twee afdelings, naamlik “Selfspraak/Self-speech” en “Haatspraak/Hometalk”. Die eerste afdeling word voorafgegaan deur ʼn motto ontleen aan Coenie de Villiers se “Reisiger” (“steeds bly ek ʼn reisiger/ wat die nate van die wêreld ken”). Die afdelingtitel word soos volg in die gedig “wat was” geïntegreer: “selfbeheersing kwyn/ vreet weg jou/ vrees en angs/ jou haat van self/ jou haat spraak/ raak jou/ kindersondes jou/ selfprofesie/ en als wat soet/ en bitter waak/ drillend en deinsend/ nou geset/ permalae/ van vet op vet”. Hierin word selfhaat terselfdertyd verbind aan die tematiek van liggaams- en selfbeeld, wat deurlopende motiewe van die bundel is.

Interessant is dat die eerste sewe gedigte in afdeling een deur asteriske van mekaar geskei word en nie van titel voorsien word nie. Die suggestie word dus geskep dat dié fragmente deel uitmaak van die digter se selfspraak. Hierby ook die gedagte dat selfspraak soos opdrifsels van gedagtes is wat sigself by die digter as die skrywende instansie aanmeld – vergelyk:

die borrels breek steeds bros
in my borskas
soos ek inasem
asem
asem
om die angs
te kan besweer

kristalhelder sfere van glas
bruis op in my keel
nes ek voel ek kan loskom
van dit wat kom en was

iewers in my voorbrein
speel iets vingerbakatel
slegs skalks ‘n lukrake wiellaer
raak teen ‘n sinaps se swel

woorde word ‘n hersenskim
gedagtes wattewolke
soos ‘n klip in water wyer kring
in die grys diep
dieper
diepste
kolke

Ná ʼn aantal fragmentariese gedigte, vind die leser vyf kwatryne in Engels, getiteld “rhyming quatrains (or, a working mother’s guide to continued mental health)”. Die verwysing na “continued mental health” laat val die klem op die beoefening van digkuns as ʼn vorm van psigologiese verweer. Die eerste kwatryn begin met die idee van ʼn moeder se selfdood, waarvan die nagevolge op ʼn afstandelike, alhoewel onstellende wyse verbeel word. Daaropvolgend borduur die digteres voort op fragmentariese wyse, waarin die digterlike ek besin oor hoe dit sou wees as sy as persoon nooit hier was nie – vergelyk die eerste twee strofes:

mag ek stof word
en op die wind
weg word

mag my geboorte
uitgewis
my spore
woorde
wasem word

“Shrinkage” is ʼn gedig wat die motief van terapie weer eens op die voorgrond plaas. Op treffende wyse beskou die spreker haar lewe op verskillende ouderdomme met spesieke verwysing na die terapie wat sy ontvang het. Die sardoniese kommentaar op die raad wat sy ontvang, gee die trefkrag van die gedig: “when you’re 16/ and you go to a psychiatrist/ they’ll say/ you’re 16/ you’re just sad/ it wasn’t real love/ losing your home was worse for your parents/ take these pills/ and you’ll feel good”. Vergelyk ook “flagellaat (ʼn ope brief aan die akademie)” waarin die spreker op dieselfde sardoniese wyse die akademie beskou as ʼn god waarvoor brandoffers gebring moet word.

Tussendeur die gedigte vind die leser ook persoonlike foto’s van Henning, wat insluit van haar kinderdae, van haar familie, geliefdes en skoolvriende. Dit is ʼn fenomeen wat nie algemeen is van bundels by hoofstroomuitgewers nie en vermoedelik ook een van die redes waarom Henning besluit het om hierdie bundel self uit te gee.

Die tweede afdeling, “Haatspraak/Hometalk” word ingelei deur ʼn motto ontleen aan ʼn gedig van Philip Larkin (“they fuck you up, your mum and dad./ they may not mean to, but they do”). Dit is vreemd dat die tweede afdeling se titel “Haatspraak” in Engels vertaal word as “Hometalk” en nie as “Hate speech” nie. Hierdeur word die suggesie geskep dat “haat” en “huis” metafories gelykgestel word aan mekaar, dit wil sê dat die haat sigself taamlik gewoon voordoen, veral met Larkin se motto ingedagte. Laasgenoemde sou dan ook gesien kan word as ʼn voorbeeld van dit wat ʼn uitgewer besmoontlik sou verander het, alhoewel die teks sigself juis vir hierdie soort interpretasie oopmaak.

Die gedig wat begin met die versreël “veertien reëls in ‘n sonnet” is ʼn liefdesgedig, waarin die liefde tussen die geliefdes vergelyk word met ʼn sonnettekring. Die gedig is speels gedoen met ʼn slim eerste strofe:

italianers skryf
kwatryn maal drie
– die lyf –
gevolg deur
‘n koeplet

in die weste
eers oktaaf
en dan
die rymende
sestet

Ongelukkig word die aanvanklike gehalte van die gedig nie deurgaans gehandhaaf nie. Die speelsheid word te sentimenteel aan die einde van die gedig met woorde soos “siel” en “wese” wat abstrak en geyk voorkom. Nog ʼn voorbeeld van ʼn gedig wat nie sy volle potensiaal bereik het nie, is “prys die heer (op die voortrekkerwysie)”, wat sigself aanvanklik sterk voordoen, maar uitendelik beter kon wees.

Die tweede afdeling bestaan dan ook uit ʼn aantal herinneringsverse, wat spesifiek bemaak word aan gestorwe geliefdes. ʼn Sterk, emosiebelaaide elegie, getiteld “Briewe van die nadood / The book of the dead” betreur die dood van ʼn ou skoolvriend (laasgenoemde lei ek af uit ʼn foto onderaan die derde gedig van die siklus). Hierdie gedigsiklus bestaan uit ses gedigte, wat afwisselend in Afrikaans en Engels geskryf word. Die strekking van die gedig word in die sesde gedig soos volg beklink:

i’m starting to believe
that mourning never truly ends
like the prickling
of a phantom limb
the solar cycle
rocks crumbling into sand
winds buffeting
these arid winter lands
white water
eroding river bends
it’s hard to say
where mourning stops
and dissonance begins –

Nog ʼn voorbeeld van ʼn herinneringsvers is “ek (ont)hou my pa” – vergelyk die eerst etwee strofes: “ek onthou jou/ soos my gisters// onthou vertrekke met/ kleipot en kalbas/ beendere/ grasse en peule/ uitgestal op jou vensterkas”.

Ook tree die digteres gemaklik én heel sukselvol in gesprek met figure van die Afrikaanse poësie, byvoorbeeld met DJ Opperman in “met apologie”:

my pa is in ‘n nartjie
my ma is in kaneel
ek is haar klein papie
‘n ertjie in ‘n peul

soms sê my ma ek’s wonderlik
soms sê sy ek is sleg
ek luister wat sy sê
sluit dit op donker plekke weg

my pa spreek glad geen woorde
behalwe dié wat breek
en die wat brand en dié wat bly
en in die donker plek vassteek

my pa is in sy papie
my ma ‘n voël wat kweel
ek haal die donker woorde uit
en sien dit in die spieël

Een van my gunsteling verse is die gedig “paĉjojn”, ʼn kinderlike aanspreekvorm wat “pappa” beteken. Ek haal die gedig in sy geheel aan:

paĉjojn

my pa woon
by die groot mpopana
daar was rus en vrede
en liefde was
my pa woon
in die malse eikelanings
langs die mooirivier
in die klaskamers
en lesinglokale
wasgoedspruit –
die groot mumvumvu
waak oor sy wese
is sy woord en sy behoud –
hy is steeds en is altyd hier
al is hy nou slegs as

my pa
woon op ‘n heuwel
by die olyfboom
donkerswart
my pa woon
in ‘n huis van leuens
in brixton se vuil strate
by die krematorium
wit rook en as –
die olea europea
werp swart skadu’s
teen sy muur
dig en donker
word die ure
van dit wat kon
en dit wat was

In Hanta Henning se bundel Spraakterapie/Speech therapy is die digterlike ek deurgaans in selfspraak (in stryd met die self). Onderwerpe soos die psigologiese welstand, ouerskap en verhoudings met ouers en geliefdes, staan voorop. Dit is ʼn intieme en persoonlike bundel. Terselfdertyd gee die spreker ook ʼn satirese en ironiese kyk op die sisteem waarin sy haarself bevind.

Een voordeel van selfpublikasie is dat Henning haar eie stempel op die bundel afdruk deur tweetalig te publiseer, en tweedens, deur persoonlike foto’s by die bundel in te sluit. Alhoewel daar ʼn stigma oor selfpublikasie bestaan, is daar ruimte vir selfpublikasie wanneer ʼn bundel keurig uitgegee word. Met talle goeie verse, slaag Henning daarin om dié ruimte op ʼn uitnemende wyse te benut.

Twee dae, twee bundels. Die meeste sterre is lankal dood (2020) deur Johann de Lange en Bientang (2020) deur Jolyn Phillips. Een gedagte: wat ‘n uitsonderlike oesjaar het die Afrikaanse poësie nie in 2020 opgelewer nie? Albei bundels het by Human & Rousseau verskyn en is keurig uitgegee. Tog is dit twee uiteenlopende bundels.

De Lange se bundel is dié van ‘n bekwame digter. Daarvan is die titels van die onderskeie afdelings reeds sprekend, wat nie net digterlik is nie, maar ook gesofistikeerd in soverre dit met die tradisie in gesprek tree – vergelyk: (1) “Inskaduwings van die lig”, (2) “Die sysies & die spreeue”, (3) “Vergete vuur”, (4) “‘n Beiteltjie”, (5) “Alles van waarde”, en (6) “Gebedewiel”. Afdelings vier en vyf verwys die digter onderskeidelik na twee groot geeste – Van Wyk Louw en Lucebert – met wie hy reeds van sy debuutbundel, Akwarelle van die dors (1982), in gesprek is.

Phillips se bundel, ànders as dié van De Lange, skep nie die illusie van vormvastheid of beheer nie; alhoewel, dit is juis die vloeiendheid van die teks wat jou boei. Dié vloeiendheid vind ‘n oorsprong in ekstase, soortgelyk aan Julia Kristeva se Powers of horror (1982). Wanneer jy begin lees, kan jy nie anders as om iemand anders nader te wink en die opdrag te gee, Lees hier! nie. En dan moet jy net keer dat daardie persoon nie wegloop met jou bundel nie.

Waar lê die poësie? Die poëtiese moment by De Lange is te vind in presiesheid; by Phillips, in oormaat.

Is dit regverdig om te vra watter bundel jy as leser bo die ander verkies? Glo het die huis van poësie vele wonings. Maar dis nie ‘n onregverdige vraag nie. Dit vereis eerlikheid. Is jy dapper genoeg om eerlik te wees? Nee, niemand kon my nog ooit van dapperheid beskuldig nie.

Maar ek kan dit sê: Waar die ervaring by Phillips ontbreek, maak De Lange daarvoor op. Dit beteken egter nie dat ek De Lange bo Phillips verkies nie. Ook: De Lange het ek al gelees; Phillips is nuut. En het ons al ooit só ‘n verruklike stem in Afrikaans aangehoor?

 

* Die titel is ontleen aan ‘n versreël uit “//Klaas” in Bientang op bladsy 37.   

Deleuze en Guattari (1994:163) gaan in hulle teks, What is philosophy? (1994), en meer spesifiek, die gedeelte wat handel oor kuns, getiteld “Percept, Affect, and Concept” (Deleuze & Guattari, 1994:163), van die volgende standpunt af uit: “Art preserves, and it is the only thing in the world that is preserved.” Dié stelling word op sorgvuldige wyse uitgebrei, met insigte rakende kuns, die kunswerk en sy bestaansmiddele (materiale soos steen, skilderdoek, chemiese kleur, ensovoorts), en die verhouding tussen die kunswerk en die kunstenaar. ’n Werksdefinisie van kuns word voorgehou as “a bloc of sensations, that is to say, a compound of percepts and affects” (Deleuze & Guattari, 1994:164). Die “sensasies” is nie ‘n semiotiese konstruksie nie, maar bestaan uit “persepte” (“percepts”) en “affekte” (“affects”), wat in die “afwesigheid van die mens” as “onafhanklike wese” bestaan. Terselfdertyd beteken dit dat persepte nie iets met persepsies, of affekte met affeksies, te make het nie (Deleuze & Guattari, 1994:164).

Die bestaan van kuns word voorafgegaan deur die moontlikheid van die tevoorskynkoming daarvan. Die bespreking hiervan is belangrik, aangesien dit, op ’n soortgelyke wyse as Grosz (2008:1), ondersoek instel na die omstandighede wat kuns moontlik maak: “… I aim to explore the conditions of art’s emergence, what makes art possible, what concepts art entails, assumes, and elaborates.” Dit is veral sensasies soos klanke en kleure wat die tevoorskynkoming van kuns moontlik maak. Simon O’Sullivan se hoofstuk, getiteld “The Ethicoaesthetics of Affect and the Bloc of Sensations” in Art encounters Deleuze and Guattari (2006), plaas Deleuze en Guattari se hoofstuk oor kuns onder die vergrootglas.

O’Sullivan (2006:53) vra of daar nie iets is wat kuns “definieer” vanuit die perspektief van “vervaardiging” nie: Wat is die ding wat kuns konstitueer “anderkant” sy bestaan as brute saak?, en stel dat daar voorlopig met “styl” volstaan kan word. Dit wil sê, styl is dit wat kuns tot stand bring, maar ook ’n spesifieke samestelling van sensasies preserveer. Hiervolgens word kuns verstaan as ʼn “gekomponeerde ding”, wat “verbygaande sensasies” preserveer. Kuns voer ʼn onafhanklike en selfonderhoudende bestaan in die wêreld en funksioneer onafhanklik van sy produseerder. Hiervolgens kan kuns verstaan word as ʼn soort “monument”, selfs al bestaan dit slegs uit ʼn paar lyne. Deleuze en Guattari (1994:164-165) maak gebruik van die voorbeeld van Emily Dickinson: “… that may be contained in a few marks of a few lines, like a poem by Emily Dickinson”. Kuns word dus verstaan as ʼn monument, maar nie ʼn monument wat die verlede herdenk nie; dit het nie ten doel om ʼn “afwesige-aanwesige” op te roep nie; inteendeel, die monument is die komplekse materiaal of samestelling van woorde en klanke, of toon en kleur (O’Sullivan, 2006:54). Hiermee word wegbeweeg van ʼn dekonstruktiewe paradigma, van die “afwesige-aanwesigheid” van die kunstenaar, van kuns as ʼn soort “spoor” of “handtekening”, en weggedoen met representasie (O’Sullivan, 2006:54). Daar word drie monumentale vorms (“great monumental types”) of variëteite, dit is versameling sensasies, onderskei:

… the vibration, which characterizes the simple sensation (but it is already durable or compound, because it rises and falls, implies a constitutive difference of level, follows an invisible thread that is more nervous than cerebral); the embrace or the clinch (when two sensations resonate in each other by embracing each other so tightly in a clinch of what are no more than “energies”); withdrawal, division, distension (when, on the contrary, two sensations draw apart, release themselves, but so as now to be brought together by the light, the air, or the void that sinks between them or into them, like a wedge that is at once so dense and so light that it extends in every direction as the distance grows, and forms a bloc that no longer needs a support). Vibrating sensation – coupling sensation – opening or splitting, hollowing out sensation (Deleuze & Guattari, 1994:168).

Vir Deleuze en Guattari is kuns ʼn komposisie van persepte en affekte, wat bymekaar gebring word as ʼn sekere ritme – kunstenaars is diegene wat nuwe variëteite of verbindings van affekte na die wêreld  bring. Hiervolgens word kuns as die aktualisering van die virtuele bedink, dit is die beliggaming van ander moontlike wêrelde. Deleuze en Guattari (1994:177) verwys na ’n “Rembrandt-universem” of ’n “Debussy-universem”, maar hierdie universums is nie virtueel of aktueel nie, maar “moontlikhede”; dit wil sê, die “moontlike” as “estetiese kategorie”, die bestaan van wat moontlik is, hetsy die gebeurtenisse werklik of virtueel is (Deleuze & Gauttari, 1994:177). Die kunswerk is nie ʼn representasie nie, maar ʼn uitdrukking van ʼn spesifieke visie op die werklikheid. Die kunstenaar word dan verbeel as ʼn soort profeet, en het die krag van die lewe gesien wat onderliggend is aan die wêreld wat tipies ervaar word. Deur sy of haar artistieke metodes word die ervaring deur ʼn blok van persepte en affekte staan gemaak (O’Sullivan, 2006:54-55).

“Persepte” word deur Deleuze en Guattari (1994:169) as “non-human landscapes of nature” beskryf, en “affekte” as “non-human becomings of man”. Hierdie “becoming” (of “wording” in Afrikaans) word deur O’Sullivan (2006:56) as kritiek op die begrip “Syn” beskou. Waar “syn” staties is, dit wil sê, wat identiteit vir tyd en wyl vasmaak, is “wording” vloeibaar en dinamies. Wording beteken om sensasies te ondergaan, hetsy deur woorde, kleure, klanke, of steen; kuns is die taal van sensasies. Dit kom deur die kunstenaar se styl tot wording, insoverre die wordingsproses dan die vasvang van sensasies is. Vergelyk Deleuze en Guattari (1994:166) in hierdie opsig: “We paint, sculpt, compose, and write with sensations. We paint, sculpt, compose, and write sensations.” Die deelname aan kunswerke moet verstaan word op die vlak van komposisie waar die materiaal sensasie word. Hiervolgens sou betekenis slegs beskryf kan word as die koppelvlak tussen materiaal en sensasie, en het estetiese figure niks met retoriek te make het nie – hulle is sensasies: persepte en affekte, landskappe en gesigte, visioene en wordings (O’ Sullivan, 2006:56). Kuns het nie “opinies” nie, en die digter gebruik woorde en sintaksis om taal te laat huil en sing, en is dit wat “styl” genoem word (Deleuze & Guattari, 1994:176) .

Vervolgens word daar kortliks gekyk na die drie elemente wat Deleuze en Guattari (1994:178) onderskei, naamlik die “vlees” (of “figuur”), die “huis” (of “raamwerk”) en die “kosmos” (of “heelal”), wat insiggewend blyk te wees in die verkenning van relasies tussen die kunstenaar en die kunswerk, asook betreffende die analise van die kunswerk. Die eerste element, die vlees, word nie beskryf as ’n sensasie nie, maar is wel daarin betrokke om sensasies sigbaar te maak. Die vlees beliggaam nie ‘n sensasie nie, maar is dit wat sensasie konstitueer om byvoorbeeld dier of plant te word, en kan beskryf word as “die termometer van wording” (Deleuze & Guattari, 1994:178-179). Die tweede element, die huis (of raamwerk), word deur “onderdele” beskryf, dit is verskillend georiënteerde vlakke wat die vlees van sy raamwerk bedien – die voorgrond en agtergrond, horisontaal en vertikaal, links en regs, reguit en skeef, reglynig en krom (Deleuze & Gauttari, 1994:179). Die derde element is die heelal of kosmos, waarin nie net die oop huis met die landskap kommunikeer nie, maar ook die mees afgeslote huis met die heelal. Die heelal is nie vlees nie, en het ook nie verdelings nie, maar skakel met oneindigheid. Die heelal verskyn as die area van eenvoudige, eenselwige kleur; die figuur is nie meer ʼn bewoner van die plek of die huis nie, maar die heelal wat die huis ondersteun (wording) (Deleuze & Gauttari, 1994:180-181).

Hierdie elemente is nie net belangrik in die beskrywing van relasies by die analise van die kunswerk, soos ’n gedig of skildery nie, maar ook ten opsigte van die kunstenaar se taak om die kunswerk deur sensasie op sigself staan te maak.

Bibliografie

Deleuze, G. & Guattari, F. 1994. What is philosophy? New York: Columbia University Press.

Grosz, E. 2008. Chaos, territory, art. Deleuze and the framing of the earth. New York: Columbia University Press.

O’Sullivan, S. (2006). Art encounters: Deleuze and Guattari. Thoughts beyond representation. London, UK: Palgrave.

 

 

Dis iets waaraan ek elke winter dink. Dit begin tydens die herfs met die verkleuring van boomblare na geel, oranje, rooi, ougoud of ’n pienkerige skynsel. Teoreties gesproke is die kleurstof karotienoïed – die pigment wat die plek van sterwende chlorofil inneem en bome tooi in tradisioneel ‘warm’ kleure. Winterweelde. Die dood is mooi, en sy karotien is koninklik. Hoeveel gedigte en skilderye besing nie herfs- en winterbome nie? Tog is die biologiese agente veel meer poëties as kunstenaars se mimesis daarvan. Die winterboom gebruik nou minder energie: die hele gemenebes moet die koue maande oorleef. Die dooie blare val, word humus om die grond te voed. Dan kom die wintervrugte en sitrus: oranje, rooi, geel en pienk, en dit sinjaleer ’n verhoogde produksie van Vitamien A en C om immuunsiektes teë te werk. Karotien. Vuurlelies, vuurkruid, vuurpyle en vlammende aalwyne: karotien. Veldbrande wek vuurblomme op uit die as, blomme wat as pionierspesies uit blote koolstof en wind ontwaak om met gister se vlamme te spot. Weer loop Winter se sagtewareprogram, amper asof gekodeer: karotien. ’n Rooi pigment, antosianien, word eers in die herfs vervaardig, terwyl karotien gedurende die somer teenwoordig is in die blare, maar eers met die sterwende chlorofil sigbaar word. As daar nie meer chlorofil oor is nie, word ’n populierblaar heldergeel, maar ’n esdoringblaar helderrooi.

Wanneer dit lente word in die verre noorde, kondig die Rooi Kardinaal dit eerste aan. As hy ’n instrument was, was hy ’n trompet; en as hy ’n komposisie was, was hy vir seker ’n overture.

 

The Red Mist

 

Die woud verkleur

en dra ’n stiltekleed

soos ’n kardinaal.

Herfs is die strooidood

van gode. Stamme versag

as mis asem, boaards deur

die rooi konklaaf van blare.

Stamme raak lank en dun in eerbied

en wag; krone verdwyn

soos rook in ’n houtskooltekening.

Dan vlam die hemel self

in vuuropaal en die towerwoud

word ’n katedraal.

 

© Nini Bennett. Donkerwerk, Naledi 2019

 

Vervolgens dié vers van N.P. van Wyk Louw wat altyd tydloos en klassiek sal staan in die Afrikaanse letterkunde. Uit die siklus, “Vier gebede uit jaargetye in die Boland”: 

 

Vroegherfs

 

Die jaar word ryp in goue akkerblare,

in wingerd wat verbruin, en witter lug

wat daglank van die nuwe wind en klare

son deurspoel word; elke blom word vrug,

tot selfs die traagstes; en die eerste blare val

so stilweg in die rook-vaal bos en laan,

dat die takke van die lang populiere al

teen elke ligte more witter staan.

O Heer, laat hierdie dae heilig word:

laat alles val wat pronk en sieraad was

of enkel jeug, en vér was van die pyn;

laat ryp word, Heer, laat U wind waai, laat stort

my waan, tot al die hoogheid eindelik vas

en nakend uit my teerder jeug verskyn.

 

© N.P. van Wyk Louw, Groot Verseboek Deel I, André P. Brink, Tafelberg, 2008

 

Of dalk hierdie meesterlike vers van Johann de Lange.

 

’n Blaar van Coleridge se boom

 

Net die een rooi blaar, die laaste van sy stam,

’n enkele rooi kryger, puntig soos ’n hanekam;

hy hang so lig, hy klim so hoog; – my klein rooi

vlag

wapper aan die uiterste twyg in verset teen die

gram-

skap van die winterlug: laag, omsingelend &

byna nag.

 

© Johann de Lange. Stil punt van die aarde, Human & Rousseau 2014

 

 

 

We are ourselves before we are actually ourselves. Clay waiting to be shaped by experience, perhaps, but there’s something pre-formed about our personalities before they are even molded. So beweer Michele Filgate in ’n artikel op Literary Hub waarin sy besin waarom skrywers, van al die kunstenaars dwarsoor die artistieke spektrum, die eensaamste mense is.

Hierdie eensaamheid kom waarskynlik al van kleintyd af. En van eensaamheid gepraat: sedert die inperking is al meer mense aangewese op die Internet, wat gedwonge isolasie aanvaarbaar maak. Sommiges geniet selfs die vervreemdende en verskietende werklikheid van die ‘ou normaal’ en leef aanlyn, ’n soort virtuele solipsisme.

Digters is, as ‘n reël, alleenmense. (Dit is egter relatief en ek veralgemeen nie.) Ek het met verloop van tyd baie verse – jeugherinneringe – raakgelees, en tot die volgende gevolgtrekkings gekom. Dit is bloot waarnemings wat geïllustreer word aan die hand van ’n seleksie van vyf gedigte.

In dié verse is ’n element van verrukking; die bloedjong digter is alleen, intens bewus van sy of haar alleenheid. Meermale is ’n dubbellensfokalisator teenwoordig: die ‘volwasse’ digter kyk oor die kind se skouer, wat die gedig klee in ’n stemming van nostalgie. Ruimtelikheid tree voorop in heelwat verse, byvoorbeeld verwysings na wolke, veld, klein dorpies, ensovoort. Die magiese faset word verder uitgebou in die bewuswees van ’n groter krag, byvoorbeeld ’n godheid, natuurelemente, ensomeer – ’n gevoel van verlange of sereniteit. Die bloudruk van ’n jong digter se eensaamheid is amper in alle gevalle teenwoordig en die verse lees besonders atmosferies en aangrypend.

.

Alone

From childhood’s hour I have not been

As others were—I have not seen

As others saw—I could not bring

My passions from a common spring—

From the same source I have not taken

My sorrow—I could not awaken

My heart to joy at the same tone—

And all I lov’d—I lov’d alone—

Then—in my childhood—in the dawn

Of a most stormy life—was drawn

From ev’ry depth of good and ill

The mystery which binds me still—

From the torrent, or the fountain—

From the red cliff of the mountain—

From the sun that ’round me roll’d

In its autumn tint of gold—

From the lightning in the sky

As it pass’d me flying by—

From the thunder, and the storm—

And the cloud that took the form

(When the rest of Heaven was blue)

Of a demon in my view—

.

– Edgar Allan Poe, American Poetry: The Nineteenth Century, 1993

Poe (1809—49) het hierdie gedig geskryf toe hy 21 was; dit is egter eers ’n kwarteeu na sy dood gepubliseer. Poe, bekend vir sy donker en misterieuse skryfstyl en oeuvre, word vandag op die hande gedra deur die Gotiese beweging wêreldwyd. Die tragedie van ’n wanaangepaste kind; van anders wees; anders waarneem; alleenwees te midde van die ontvouende misterie van die lewe word treffend verbeeld. Poe was ’n Outsider tot en met sy eienaardige dood in die strate van Baltimore. Die mildelike gebruik van die aandagstreep herinner aan die poësie van Emily Dickinson, wat ná Poe sou kom.

.

Die eensaam hemele van my kindertyd

Die eensaam hemele van my kindertyd,

God was aanwesig in hul dag en nag.

Hy’t in hul bloutes wolke wit soos kryt

gestapel, aambeeldtoppe; die hamerslag

van somer-donderweer teruggehou totdat

geen wese asemhaal, geen voël durf roer.

Van ster tot sidderende ster het Hy

Sy magtige meetkunde uitgesprei

oor die swart vlak. Met Sy smal weerlig-lat

het Hy in nagte van rukwind en rumoer

my oë geteister waar ek lê omring

van engele—o veilige omsingeling!

Bo in die stormwolk God die Almagtige.

.

– Olga Kirsch, Geil gebied, 1976

Dekades nadat Kirsch Suid-Afrika verlaat het en geëmigreer het na Israel, het sy steeds bly droom oor Koppies waar sy grootgeword het. Die droomlandskap van die jeug is grensloos, het die digter Adonis tydens ’n onderhoud gesê (sy gedig is die vyfde een hier onder wat ek bespreek). En soos Adonis, was Kirsch in ballingskap. Die Vrystaatse veld wat wyd uitgestrek lê met sy siedende storms reflekteer dwarsdeur die digter se oeuvre, in haar Afrikaanse, sowel haar Engelse poësie.

.

De wolken

Ik droeg nog kleine kleeren, en ik lag

Lang-uit met moeder in de warme hei,

De wolken schoven boven ons voorbij

En moeder vroeg wat ‘k in de wolken zag.

.

En ik riep: Scandinavië, en: eenden,

Daar gaat een dame, schapen met een herder,-

De wond’ren werden woord en dreven verder,

Maar ‘k zag dat mijn moeder met een glimlach weende.

.

Toen kwam de tijd dat ik niet naar boven keek,

Ofschoon de hemel vol van wolken hing,

Ik greep niet naar de vlucht van ‘t vreemde ding,

Dat met zijn schaduw langs mijn leven streek.

.

Nu ligt mijn jongen naast mij in de heide

En wijst me wat hij in de wolken ziet,

Nu schrei ik zelf, en zie ik in het verschiet

De verre wolken waarom moeder schreide

.

– Martinus Nijhoff, Vormen, 1924

Hierdie bekende en geliefde vers van Nijhoff sinspeel (indirek) op pareidolia, die kuns, of spel om gesigte of vorms in vormlose dinge raak te sien. Die spreker is weer klein en herroep hoe hy en sy moeder na die wolke kyk en sy hom vra wat hy daarin sien. Die vers is verdeel in drie ‘tydperke’, naamlik die herinnering van ’n jong kind, die proses van ouerword met sy gepaardgaande ontgogeling, en ten laaste, die spreker, wat op sy beurt vir sý seuntjie vra wat hy in die wolke sien. Die volwasse spreker verstaan waarom sy moeder gehuil het: die vorms in die wolke dui op die ongekontamineerde lewensbeskouing van ’n kind; sonder ontnugtering, nog onaangeraak deur die lewe.

.

Those Winter Sundays

Sundays too my father got up early

and put his clothes on in the blueblack cold,

then with cracked hands that ached

from labor in the weekday weather made

banked fires blaze. No one ever thanked him.

.

I’d wake and hear the cold splintering, breaking.

When the rooms were warm, he’d call,

and slowly I would rise and dress,

fearing the chronic angers of that house,

.

Speaking indifferently to him,

who had driven out the cold

and polished my good shoes as well.

What did I know, what did I know

of love’s austere and lonely offices?

.

– Robert Hayden, Collected Poems by Robert Hayden,1985

Robert Hayden is deur pleegouers grootgemaak, maar het ’n traumatiese jeug beleef. Hierdie biografiese opgaaf dui op ’n pynlike verwerking van konflik: sy vader het selfs Sondae vroeg opgestaan om vuur te maak en sy skoene skoon te maak, maar die verhouding met die vader is afstandelik. Die vers is getint in die melankoliese “blueblack” en die volwasse spreker besef hoeveel sy pa vir hom moes opoffer, al het hy nooit ’n dankie daarvoor gekry nie. Die magiese eensaamheid van die jongeling is een van onbegrip – en ambivalensie – want, alhoewel daar liefde in die huis was, was daar ook konflik.

.

Celebrating Childhood

Even the wind wants

to become a cart

pulled by butterflies.

.

I remember madness

leaning for the first time

on the mind’s pillow.

I was talking to my body then

and my body was an idea

I wrote in red.

.

Red is the sun’s most beautiful throne

and all the other colors

worship on red rugs.

.

Night is another candle.

In every branch, an arm,

a message carried in space

echoed by the body of the wind.

.

The sun insists on dressing itself in fog

when it meets me:

Am I being scolded by the light?

.

Oh, my past days—

they used to walk in their sleep

and I used to lean on them.

.

Love and dreams are two parentheses.

Between them I place my body

and discover the world.

.

Many times

I saw the air fly with two grass feet

and the road dance with feet made of air.

.

My wishes are flowers

staining my days.

.

I was wounded early,

and early I learned

that wounds made me.

.

I still follow the child

who still walks inside me.

.

Now he stands at a staircase made of light

searching for a corner to rest in

and to read the face of night again.

.

If the moon were a house,

my feet would refuse to touch its doorstep.

.

They are taken by dust

carrying me to the air of seasons.

.

I walk,

one hand in the air,

the other caressing tresses

that I imagine.

.

A star is also

a pebble in the field of space.

.

He alone

who is joined to the horizon

can build new roads.

.

A moon, an old man,

his seat is night

and light is his walking stick.

.

What shall I say to the body I abandoned

in the rubble of the house

in which I was born?

No one can narrate my childhood

except those stars that flicker above it

and that leave footprints

on the evening’s path.

.

My childhood is still

being born in the palms of a light

whose name I do not know

and who names me.

.

Out of that river he made a mirror

and asked it about his sorrow.

He made rain out of his grief

and imitated the clouds.

.

Your childhood is a village.

You will never cross its boundaries

no matter how far you go.

.

His days are lakes,

his memories floating bodies.

.

You who are descending

from the mountains of the past,

how can you climb them again,

and why?

.

Time is a door

I cannot open.

My magic is worn,

my chants asleep.

.

I was born in a village,

small and secretive like a womb.

I never left it.

I love the ocean not the shores.

.

– Adonis, soos vertaal deur Khaled Mattawa. Selected Poems, translated by Khaled Mattawa, 2010

Die 91-jarige Ali Ahmad Sai’d Esber (Adonis) word bestempel as die grootste lewende Arabiese digter. Adonis is gebore in ’n klein dorpie in ’n arm boerderygemeenskap in Sirië, en het informele onderrig ontvang tot en met die ouderdom van 14, toe hy begin skoolgaan het. Sy buitengewone talent en intellek het van kleins af aandag getrek. Die digter het in 1956 in ballingskap gegaan in Beiroet, nadat hy gevangenisskap vir sy politieke sienings moes uitdien. Hy het hom ook gevestig in Parys tydens die burgeroorlog in Libanon. Oor die bostaande gedig, “Celebrating Childhood”, het Adonis die volgende gesê:

I said childhood has no boundaries. It is inside you. Wherever a human being goes, he takes his childhood with him. This is why nobody can cross the boundaries of childhood. It is with me wherever I go. 

.

Verwysings:

https://indianexpress.com/article/lifestyle/role-of-poetry-is-to-diffuse-perfume-against-ignorance-fundamentalism-adonis/?fbclid=IwAR3y9OqhoLBS8tV0uxC59dXiPfDqj2Vzr7pGoAkWrSSIJ_m1ogrAqfOP2qc

https://lithub.com/writers-the-loneliest-artists-of-all/?fbclid=IwAR3jMn-io4EyX7FoVEhtDSBVeD5pg14xCUWSBHK3LOdq6kWjc7jrX5XzgZk

https://www.poetryfoundation.org/poems/46477/alone-56d2265f2667d?fbclid=IwAR0bVCbbYIKZ7KCrQQUW3wSLbiQm0H7uGwS6GT_k9_hPoZOPJ3uTHdDMc9Q

 

 

 

 

 

Met die uitbraak van Covid-19 het ons geleer om gesigsmaskers te dra; ons is, in ’n sekere sin incognito en gesigte wys weinig, of geen mimiek. Soms sukkel ons om mekaar te herken en moet ons soos mense wat aan gesigsblindheid ly, staatmaak op eksterne leidrade soos liggaamsbou, klerasie, haarstyle, ensovoort. Dit is eintlik verstommend hoe baie inligting mens uit iemand anders se gesig kan lees, byvoorbeeld sosiale interaksie, emosie, persoonlikheidseienskappe en gender, om enkeles te noem. Daarom is dit te verstane dat akademici ’n hernieude belangstelling in die neurologiese versteuring, prosopagnosia (gesigsblindheid) toon. ’n Persoon wat hieraan ly, sukkel om andere se gesigte te herroep, onthou of van mekaar te onderskei. Ongeveer een uit elke vyftig mense word hierdeur geaffekteer, en gesigsblindheid is óf aangebore óf veroorsaak deur breintrauma.

Dr Erez Freud, ’n sielkundige verbonde aan die Centre for Vision Research aan die York-Universiteit, Totonto, het 500 volwassenes genader om ’n eenvoudige aanlyn gesigsgeheuetoets te doen. Die deelnemers het aansienlik swakker gevaar in die herkenning van gesigte met sjirurgiese maskers; dit sluit ook die gesigte van bekendes in. Ongeveer 13% van die totale groep het só swak gevaar en gesukkel, hulle kon net sowel aan gesigsblindheid gely het.

Gesigsherkenning is ’n gesofistikeerde proses wat holisties, in een oogopslag, geskied. Dit is veral waar in die geval van mense wat mekaar goed ken. In soortgelyke situasies is deelnemers se gesigsherkenningsvaardighede getoets deur die gesigte van bekendes onderstebo te draai, of feitlik heeltemal te bedek, met net een gelaatstrek sigbaar. Die deelnemers is ook gekonfronteer met ’n fusie van bekendes se gelaatstrekke, byvoorbeeld George Clooney se mond en Robin Williams se oë, of die superponering van gelaatstrekke. Vroue se gesigsherkenningsvaardighede is beter as hulle manlike eweknieë s’n. Dit is dikwels ook vroue wat die polisie help om forensiese gesigsketse van vermeende misdadigers saam te stel. Die evolusie van polisiesketse, Identikits en sagteware, wat help om die ‘korrekte’ amalgaam van gelaatstrekke byeen te bring, het intussen geëvoleer tot gesigsbiometrie. Mens sien dikwels in ’n film hoe vroue polisiekunstenaars bystaan met die saamstel van gesigsprofiele – en in die werklike lewe is dit ook die geval. (Mens kan natuurlik byvoeg dat vroue inderdaad ook groter slagoffers van misdaad is.) Hoe dit ook al sy – die binêre opposisie van gesigsblindheid sou waarskynlik superieure gesigsherkenningsvaardighede wees – en, soos genoem vaar vroue beter as mens as dit by die onthou van fynere gesigsdetail kom. Vroue “lees” ook inligting uit ander mense se oë beter as mans. Sulke ooggetuies is van onskatbare waarde vir die polisie as dit kom by die saamstel van gesigsprofiele – wat lei tot latere arrestasies.

Daar is verskille in die lees van gesigte: in Westerse Kaukasiese lande dekodeer mense heelwat inligting uit die mond-area, terwyl Oosterse Asiatiese inwoners hulle inligting oorwegend uit die oog-area genereer.

Die langdurige dra van maskers – byvoorbeeld vir jare aaneen – gaan sonder twyfel ’n latere invoed uitoefen op babas en peuters se vermoëns om gesigte holisties te lees – soos een navorser dit gestel het: Dit sal wees soos om ’n tweede taal aan te leer; een met ’n aksent. En net vader tyd sal leer wat se invloed gesigsverperrings op die langtermyn psigologiese ontwikkeling van kinders sal hê.

Ek ontdek nou die dag ’n nuwe toepassing (app), en die bittere ironie daarvan gaan my nie verby nie. MyHeritage het ’n virtuele speelding, Deep Nostalgia bekend gestel, wat via kunsmatige intelligensie ou foto’s van geliefdes tot lewe wek, amper soos met ’n kort video. Die gesig, gestol in sy ewigheidsekonde, begin te beweeg, die kop draai rond, en die gesig glimlag. Die gedagte is waarskynlik om foto’s van gestorwe familie te aktiveer, alhoewel die toep op enige foto van toepassing kan wees. Terwyl die wêreld vasgevang is in ’n makerade van gesigloosheid, verbeter die tegnologie om gesigte te laat herleef.

Een van ons grootste digters, prof TT Cloete, het aan gesigsblindheid gely. Die liefde tussen Theunis Cloete en Anna van Zyl vorm deel van een van die mooiste liefdesnarratiewe in die Afrikaanse digkuns. Na Anna se afsterwe aan nierkanker kon Cloete steeds nie sy vrou se gesig onthou/herroep nie, en het sy hele huis vol foto’s van haar geraam. In die drie jaar ná haar afsterwe het hy net tien nuwe gedigte geskryf; sewe oor Anna. In 2010 is Uit die wit lig van my land gesny gepubliseer, ’n bloemlesing waain alle gedigte oor sy geliefde Anna gebundel is. Want Anna was die digter, die muse ín hom, het Cloete by herhaling bevestig. En sy sielsgenoot het vir hom gesê hy moet aanhou leef; hy moet skrýf. Cloete het in 2014, op 90-jarige ouderdom sy swanesang, die lywige Karnaval en Lent die lig laat sien – ‘n jaar voor sy dood. In Die groot misterie van twee vroue: Briewe aan Anna (Pooka, 2016) noem Hambidge in ’n resensie dat laasgenoemde ’n brieweboek, ’n liefdesboek én ’n letterkundige verslag van ’n literator en digter is waarin hy ook skryf oor sy eie gesigsblindheid (prosopagnosia).

Cloete het in 2002, nadat Anna siek geword het, begin om vir haar briewe te skryf.  Sy is in 2007 oorlede, maar hy het voortgegaan om vir haar te skryf.

 

28 Februarie 2010

 

My liefde vir jou het gelê in jou bestendige aanwesigheid.  As ek my rose gesnoei het, het ek geweet jy is iewers in die huis doenig.  Ek kan enige tyd my snoeiskêr neersmyt en jou iewers in die huis doenig kry. Of ek kan iewers in die tuin vroetel, dan kom jy na my toe, met tee.  As ek my papegaaie vertroetel het, het ek geweet jy is durend daar.  Ek was vir die kleurryke voëls lief omdat ek vir jou saam met my vir hulle lief was.

Jy was en is my stokperdjie.

Soos ek geloop, gestaan, gelê of gewerk het in jou ononderbroke aanwesigheid, loop, lê, werk, slaap ek nou in die holte van jou afwesigheid. Jou leegte. Jou onvervulde holte. Jou nergens. Jou 0. “

 

Hambidge verwys na Cloete se kommunikasie met Anna as ’n bonatuurlike infra- of ultrakommunikasie. In die onderstaande gedig ervaar die leser iets hiervan; óók van ’n visuele versperring, strofes 4-7:

.

Anna

[…]

Ek herken jou voetstap in ʼn besige straat

in ons dorp van baie ver. Die beste het gebly.

Ek hoor jou stem sonder dat jy praat.

.

Kyk ek sonder jou, is daar skille

oor my diep oogkasse, ek

kyk sonder pupille.

.

Ek soek jou omtrek om my getrek,

ek soek jou in die appel van my oog.

.

Kyk ek na die melkweg, in die gras,

in die water, na die boog

van die aarde, altyd iewers is jy ingepas.

 

Uit die wit lig van my land gesny, 2010.

En hierdie vers, strofes 9-10:

.

Gratis 1

[…]

in die soet trekke wat ek op haar afwesige gesig wil pas

om haar afwesige liggaam wil kontoer na my sin

wat ek liefhet vul sy eiesinnig pynlik anders in

.

sy hou haar ver agter in my oë onsigbaar onuitwisbaar vas

.

Heilige nuuskierigheid, 2007

.

Verwysings

 

https://www.nytimes.com/2020/08/31/health/covid-masks-face-blindness.html?fbclid=IwAR2SU7d30HI5jZHgM_uET8dmZjeEtaNlFhHb2wMB9dNT3hVYnffge206dws

https://joanhambidge.blogspot.com/2017/01/tt-cloete-die-groot-misterie-van-twee.html?m=1&fbclid=IwAR2UQVInRueaDqQCcUYiSslgJnhjm1JtPwo3QMJVNfmIs7HqOAhLcvFA47U

https://www.litnet.co.za/tt-cloete-1924/?fbclid=IwAR1iZxjNYPGb-0_WzrXq_2D1hiAk7osqSuw1xX0wsj-R0XQIZRX03pbGM7A

Facebook: T.T. Cloete – Onthou

 

 

 

Die jongste wêreldnuus aan die poësiefront is die 22-jarige Amanda Gorman se voordrag van haar gedig, “The hill we climb”, tydens die presidensiële inhuldiging van Joe Biden, die 46 ste president van die VSA op 20 Januarie 2021. Gorman het in haar hoedanigheid as poet laureate opgetree. Dié begaafde jong digter, ’n inwoner van Los Angeles, was in 2017 die nasionale jeug-poet laureate. Sy is tans ’n sosiologie-student aan die Harvard-universiteit. Gorman is tot op hede die jongste digter wie dié eer te beurt geval het. Demokrate soos John F. Kennedy, Bill Clinton en Barack Obama het ook poet laureates tydens hulle inhuldigingsplegtighede gehad. Gorman sluit, met haar 5-minute lange gedig, aan by haar ikoniese voorgangers soos Robert Frost, Maya Angelou en Elizabeth Alexander. Maar net twee weke voor hierdie historiese dag het gewelddadige Trump-ondersteuners die Capitol in Washington DC bestorm met vlae, pypbomme en galgtoue. In Gorman se gedig doen sy ’n oproep tot nasionale eenheid, besinning en verandering – met die troos dat Amerika se demokrasie wel seergekry het en tydelik “vertraag” is, maar steeds ’n baken van hoop is wat nooit sal verdwyn nie. Die waarderende tweets het onmiddellik ingestroom, onder meer van Oprah Winfrey, Michelle Obama, Hillary Clinton en die aktivis en politikus, Stacey Abrahams. Gorman se debuut, The one for whom food is not enough het in 2015  verskyn.

Tyd vlieg inderdaad, en ’n mens dink onwillekeurig aan die dag toe Donald Trump ingesweer is as president, op 20 Januarie 2017. Met dié verskil: Trump het nie ’n poet laureate gehuur nie. Nee, hierdie president het dae nadat hy sy amp aanvaar het, ’n liriek, “The snake”, tydens politieke byeenkomste voorgelees – dieselfde liriek wat hy (heel dreigend) tydens verkiesingsveldtogte gelees het. In sy nuuswekker vra Louis Esterhuizen, na analogie van ’n berig in The Atlantic, tereg waar die digters tydens Trump se inhuldigingseremonie was – en of die tradisie van poet laureates dan net ’n gebruik is wat Demokrate aanhang?  https://versindaba.co.za/tag/presidensiele-inhuldiging/?fbclid=IwAR0_O_VNJcDeh58L4I4m6PpOG3BB4Su2V7fa9rzff63US5eK0OiT8SkCAEo

Wys Trump sy misnoeë met bestaande en gerespekteerde protokol só? Wel, dít is dalk lig gestel. Trump het net een (gunsteling) “gedig”, wat inderwaarheid ’n liriek is, genaamd “The snake”, soos reeds genoem. En die voormalige prez sélf het dit tot vervelens toe voorgelees. Die verdraaide vertolking van die liriek was ’n waarskuwing aan die burgery oor die gevare verbonde aan onwettige immigrante, maar die teks kan ook as metafoor van Trump se presidensie gelees word. Dit handel in kort oor ’n vrou wat ’n slang, wat buite verkluim, in haar huis inneem en versorg. Die slang pik dan sy weldoener met ’n dodelike gif. Die liriek is oorspronklik in 1968 deur Al Wilson geskryf, en volgens die burgerregte-aktivis, Oscar Brown dui die lied op die viering van die swart kultuur en gepaardgaande die verwerping van rassisme. Brown se (oorlewende) kinders het Trump gewaarsku om die liriek nie te te demoniseer nie, waarop Trump onderneem het om die voordrag daarvan te staak – maar hy het steeds voortgegaan.

 

 

Geen poet laureate vir Donald Trump nie: hy het gesorg dat hy die kollig opeis, hý alleen, op verskeie geleenthede. O, en het hy dit nie geniet om sy ‘bangmaakgedig’ te lees nie!  Eers sal hy sy leesbril opsit, ernstig, outoritêr, en met groot fanfare begin lees terwyl hy huiwer voor die argaïese en fleurige taalgebruik in die liriek-vers. Mens kan sien hoe hy die naderende klimaks van die slangfabel geniet…met ’n donker, dramatiese stem stuur hy af op die selfverduidelikende kadens, en die gelaaide stilte ná die voorlesing laat die volle implikasie van die verradelike slang vir eers by sy luisteraars insink.

 

The snake

 

On her way to work one morning

Down the path alongside the lake

A tender-hearted woman saw a poor half-frozen snake

His pretty colored skin had been all frosted with the dew

“Oh well,” she cried, “I’ll take you in and I’ll take care of you”

“Take me in oh tender woman

Take me in, for heaven’s sake

Take me in oh tender woman,” sighed the snake

 

She wrapped him up all cozy in a curvature of silk

And then laid him by the fireside with some honey and some milk

Now she hurried home from work that night as soon as she arrived

She found that pretty snake she’d taken in had been revived

“Take me in, oh tender woman

Take me in, for heaven’s sake

Take me in oh tender woman,” sighed the snake

 

Now she clutched him to her bosom, “You’re so beautiful,” she cried

“But if I hadn’t brought you in by now you might have died”

Now she stroked his pretty skin and then she kissed and held him tight

But instead of saying thanks, that snake gave her a vicious bite

“Take me in, oh tender woman

Take me in, for heaven’s sake

Take me in oh tender woman,” sighed the snake

 

“I saved you,” cried that woman

“And you’ve bit me even, why?

You know your bite is poisonous and now I’m going to die”

“Oh shut up, silly woman,” said the reptile with a grin

“You knew damn well I was a snake before you took me in

”Take me in, oh tender woman

Take me in, for heaven’s sake

Take me in oh tender woman,“ sighed the snake

 

Joe Biden se gunsteling digters is van Ierse afkoms, waarskynlik omdat die president self van Ierse herkoms is. Hy het deur die jare by herhaling die Nobelpryswenner, Seamus Heaney, aangehaal, wat terloops ook Bill Clinton se gunsteling digter is. Heaney se werk leen hom wonderlik tot politieke toesprake, het Biden per geleentheid gesê.

 

History says

Don’t hope on this side of the grave

But then, once in a lifetime

The longed-for tidal wave

Of justice can rise up

And hope and history rhyme.

 

(Soos aangehaal uit Heaney se 1991-drama, The cure at Troy.)

 

Maar dit was egter William Butler Yeats se gedigte wat die jong Biden voor die spieël geresiteer het om van sy hakkelprobleem ontslae te raak – ’n raakpunt wat Amanda Gorman met Biden deel, want as kind het sy ook gesukkel met ’n spraakprobleem. As jy leer om bewus te raak van die uitspraak van woorde, raak jy ingestel op die fynere nuanses van klank; dit het my voorberei vir my rol as storieverteller en voordragkunstenaar, het die jong digter bevestig. Gorman se styl herinner aan die performance poetry ter plaatse, en na my mening kan die digter en die gedig tydens die presidensiële inhuldiging nie van mekaar geskei word nie. Die gedig kan ook as ’n soort kanonisering van performance poetry gesien word. Gorman se manier van lees/voordra is besonder ekspressief. Hier volg die volledige gedig:

 

The hill we climb

 

When day comes we ask ourselves,

where can we find light in this never-ending shade?

The loss we carry,

a sea we must wade

We’ve braved the belly of the beast

We’ve learned that quiet isn’t always peace

And the norms and notions

of what just is

Isn’t always just-ice

And yet the dawn is ours

before we knew it

Somehow we do it

Somehow we’ve weathered and witnessed

a nation that isn’t broken

but simply unfinished

We the successors of a country and a time

Where a skinny Black girl

descended from slaves and raised by a single mother

can dream of becoming president

only to find herself reciting for one

And yes we are far from polished

far from pristine

but that doesn’t mean we are

striving to form a union that is perfect

We are striving to forge a union with purpose

To compose a country committed to all cultures, colors, characters and

conditions of man

And so we lift our gazes not to what stands between us

but what stands before us

We close the divide because we know, to put our future first,

we must first put our differences aside

We lay down our arms

so we can reach out our arms

to one another

We seek harm to none and harmony for all

Let the globe, if nothing else, say this is true:

That even as we grieved, we grew

That even as we hurt, we hoped

That even as we tired, we tried

That we’ll forever be tied together, victorious

Not because we will never again know defeat

but because we will never again sow division

Scripture tells us to envision

that everyone shall sit under their own vine and fig tree

And no one shall make them afraid

If we’re to live up to our own time

Then victory won’t lie in the blade

But in all the bridges we’ve made

That is the promise to glade

The hill we climb

If only we dare

It’s because being American is more than a pride we inherit,

it’s the past we step into

and how we repair it

We’ve seen a force that would shatter our nation

rather than share it

Would destroy our country if it meant delaying democracy

And this effort very nearly succeeded

But while democracy can be periodically delayed

it can never be permanently defeated

In this truth

in this faith we trust

For while we have our eyes on the future

history has its eyes on us

This is the era of just redemption

We feared at its inception

We did not feel prepared to be the heirs

of such a terrifying hour

but within it we found the power

to author a new chapter

To offer hope and laughter to ourselves

So while once we asked,

how could we possibly prevail over catastrophe?

Now we assert

How could catastrophe possibly prevail over us?

We will not march back to what was

but move to what shall be

A country that is bruised but whole,

benevolent but bold,

fierce and free

We will not be turned around

or interrupted by intimidation

because we know our inaction and inertia

will be the inheritance of the next generation

Our blunders become their burdens

But one thing is certain:

If we merge mercy with might,

and might with right,

then love becomes our legacy

and change our children’s birthright

So let us leave behind a country

better than the one we were left with

Every breath from my bronze-pounded chest,

we will raise this wounded world into a wondrous one

We will rise from the gold-limbed hills of the west,

we will rise from the windswept northeast

where our forefathers first realized revolution

We will rise from the lake-rimmed cities of the midwestern states,

we will rise from the sunbaked south

We will rebuild, reconcile and recover

and every known nook of our nation and

every corner called our country,

our people diverse and beautiful will emerge,

battered and beautiful

When day comes we step out of the shade,

aflame and unafraid

The new dawn blooms as we free it

For there is always light,

if only we’re brave enough to see it

If only we’re brave enough to be it

 

Die presidensiële inhuldiging met die versoenende tema “America united” was ’n rasende sukses. Die navrae het dadelik ingestroom: wanneer, en waar is Gorman se werk te koop? Binne dae het Gorman se  prenteboek, The change we sing asook die bundel, The hill we climb, wat September vanjaar verwag word, na die boonste twee plekke op Amazon.com opgeskuif. En ja: Die jong digter is ambisieus – sy het in ’n onderhoud met die New York Times genoem dat sy in 2036 gaan terug wees as presidensiële kandidaat.

 

Verwysings

https://www.townandcountrymag.com/society/politics/a35253095/joe-biden-seamus-heaney-irish-poet/?fbclid=IwAR02Qtc2bLSNXopd5Cal1jegCEpiiCZhlkjat8xpHM5ZgEgrgn2VIhPIFsY

https://www.irishpost.com/news/donald-trump-recites-controversial-poem-the-snake-during-rally-196725?fbclid=IwAR2zGhmKCdFxHNqJB0wpmek0ANIf4K9ANH5-itaGTAFErgplt89ce8AJ9u8

https://edition.cnn.com/2021/01/20/politics/amanda-gorman-inaugural-poem-transcript/index.html?fbclid=IwAR3UaLUUQ6zObm8GAL44T1j2QjkVXFOyH0HuEHHPrMdistTNyCjy4dQH5_w

 

Op 27 Mei 2020 ontvang ek ‘n getekende kopie van Gisela Ullyatt se Die waarheid oor duiwe (Protea Boekhuis, 2020). Voorin skryf die digter: “Vir Alwyn. Mag jou eie duiwe losgelaat word een van die dae. Mag ‘n paar gedigte tot jou spreek in hierdie bundel. Duif-groete Gisela”. Dit laat my dink: as gedigte dan met duiwe wat losgelaat vergelyk kan word, is ‘n digbundel seker soos die lugruim wat die voëls in hul vlug huisves. Dié gedagte laat dink my aan Roland Barthes se stelling in S/Z (1974):

The text, in its mass, is comparable to a sky, at once flat and smooth, deep, without edges and without landmarks; like the soothsayer drawing on it with the tip of his staff an imaginary rectangle wherein to consult, according to certain principles, the flight of birds, the commentator traces through the text certain zones of reading, in order to observe therein the migration of meanings, the outcropping of codes, the passage of citations (Barthes, 1974:14).

Die gedigte in die bundel is egter nie soseer van die lugruim nie, maar eerder van ons gebondenheid aan die aarde. Die waarheid oor duiwe word op fenomenologiese wyse benader, wat die menslike belewing van dinge liggaamlik verken.

In die openingsgedig, getiteld “die waarheid oor duiwe” (8) word die waarheid oor duiwe onthul deur ‘n agtjarige kind wat binnein ‘n duiwehok klim om te gaan sien wat daar die hok aangaan:

die waarheid oor duiwe

daar trek die bure in my agtste jaar
na ‘n swanky suburb anderkant
brandkopbrug en los hul duiwehok
by die kweperbome in ons agterjaart

die hok my ogiesdraadkasteel
die lemoenduiwe royalty

eers hou ek hulle dop
deur skrefies en gaatjies beloer ek
gesnaweldes later klim ek versigtig in
sit op flertse duiwemis bestudeer die saad
in die hoop dat hulle uit my hand sal vreet

ek betas flets eiertjies
knus in houtkasnessies
hulle laat my gloei

ek aanskou die fights die jagsheid
die ongenaakbare fladdering

die swanky bure het ná ‘n ruk
hul not-so-swanky hok kom terugvat
en net ‘n leë vierkant
op die vergeelde gras gelos

Uit die blik van die kind word die “ogiesdraadkasteel” as ‘n toweragtige wêreld onthul soos “lemoenduiwe” deur die “gaatjies beloer” word. Dan klim die kind in die duiwehok en “sit op flerste duiwemis” en “betas flets eiertjies / knus in houtkasnessies”. (Hoe mooi die beskrywing van die belewing: “hulle laat my gloei”!)

Met die adjektief, “ongenaakbare”, word die “fladdering” van die duiwe nader gekwalifiseer, wat met “fights” en “jagsheid” gepaardgaan. Die gedig laat blyk dat die waarheid oor duiwe ‘n veelkantige ding is en nie slegs op een manier beskou kan word nie.

Een van die betekenisse van die woord “ongenaakbaar”, soos opgeteken in die WAT, is dit “wat min menslikheid of genade betoon of waaraan nie ontsnap kan word nie”. In die gedig sinspeel die “ongenaakbare fladdering” op weerloosheid wat op verskillende maniere in die bundel uitgewerk word. (Luister na Tinarie van Wyk Loots se voorlesing op RSG se potsending wat hierdie broosheid op ‘n pragtige wyse vertolk.)

Vergelyk ook die uitbeelding van ‘n sterwende man in die gedig “in die tyd van kiewiete” (bl. 14-15), opgedra aan Louis B. Hierin word die “borskas” van die sterwende  met dié van ‘n “kwarteltjie” vergelyk word:

jou vrou probeer jou voer met piesangbrood
maar jou borskas is ‘n kwarteltjie
jou longe ingesonke mynskagte
waarin suurwater drup
jy kyk hoe die kanarie
in sy kou versmoor

Omgewingsbeelde word gebruik om die “longe” van die sterwende as “ingesonke mynskagte” uit te beeld. Ons herken ons eie weerloosheid aan die omgewing waarbinne ons leef.

‘n Gedig opgedra aan Wilhelm Knobel, getiteld “wanneer verse begin droom” (bl. 70) ontvang spesiale vermelding vir Versindaba se lykdig-kompetisie in 2014. Met verwysing na die lewe van Wilhelm Knobel, word in die tweede en derde strofes gewys op die verhoudings van Knobel met sy ouers. Vergelyk strofe drie wat heenwys na Knobel se verhouding met sy vader:

jou vader is ‘n toegerankte
brandpad nooit oopgeskraap nie
elke woord ‘n pendoring jou brein
skarrel soos die vlakhase en tarentale
wat hy stelselmatig afmaai hy stroop jou
koringlande tot slegs
vergeelde stoppels oorbly

Ullyatt kry dit reg om iets omtrent die wesensaard van vaderfiguur vas te vang deur ‘n omgewingsbeeld van onbegaanbaarheid aan die vader toe te dig.

Afdeling twee, ‘n hoogtepunt van die bundel, dui op die wyse waarop die menslike liggaam uitgelewer is aan mediese sorg. Dié strekking hiervan herinner onder andere aan Marlene van Niekerk en Adriaan van Zyl se roman Memorandum: ‘n verhaal met skilderye (2006) en Michel Faber se Undying. A love story (2016).

In die gedig “pâte de fois gras” (26) word die ek-figuur se liggaam met dié van ‘n “galdik gans” vergelyk:

pâte de fois gras

vir tien jaar al voer jy
my vet met pil-orgies
pomp jy my
lewer op tot galdik gans

soggens druk ek
kapsule na kapsule
uit kliniese stulpverpakkings
aropax effexor wellbutrin

geel ligte begin
in my spieëls kaats
ek rys tot ‘n sjiffonkoek
waaruit meelstof sif

in jou kliniese toetskombuis
word ek slow food
jy lig die kastroldeksel op
roer my grysstof om

jy glip jou shiraz uit jou wynrak
jou noritake onbevlek
jou salotte afgesweet
die kaviaar glinster

stetoskopies luister jy
met jou koue pote oor my
smeer my dun vreet my op
met kraakbeskuitjies

vir my volgende afspraak
lui die voorskrif: 1 x lewer in netvet

Dit is nie maklik om oor die bundel te skryf nie.

Ek dink weer aan die metafoor van die duiwe as gedigte wat losgelaat word en aan Barthes se metafoor oor die teks wat soos ‘n vierkant in die lug is waarbinne die wiggelaar die vlug van voëls probeer peil.

Alhoewel Ullyatt se verse nie die waarheid van duiwe noodwendig as iets “moois” uitbeeld nie, is daar skoonheid te vind in die feit dat die verse uiteindelik bo die sinnelike uitreik, wat die grense van die ervaring oorskry.

In “nawoord” (83) sluit sy af:

nawoord

(met ‘n naaldwerkskêr het ek
al daardie duifeiertjies
oopgeknip ‘n paar duiwe
laat uitvlie per ongeluk
ek en die kweperbome
het gekonsulteer getreur
maar van my duiwehok kon
ek myself nimmer losflenter)

Bronne geraadpleeg 

Barthes, Roland. 1974 [1970]. SZ. Vertaal deur Richard Miller. Oxford: Blackwell.

Faber, Michel. 2016. Undying. A love story. Edinburgh: Canongate.

Van Niekerk, Marlene en Van Zyl, Adriaan. 2006. Memorandum: ‘n verhaal met skilderye. Pretoria: Human & Rousseau.