Binneblik
Wednesday, April 6th, 2022
Op Woensdag 13 April vind daar weer ’n aanlyn seminaar van Samespraak plaas. Samespraak is ‘n aanlyn studiegroep wat sigself ten doel stel om gesprekke te inisieer en vensters oop te maak wat ‘n uitsig bied op, naas die duidelike verskille, raakvlakke en kulturele verbande tussen Nederlands en Afrikaans. Samespraak is nie alleen gerig op ondersoekers uit Suid-Afrika, Namibië en die Lae Landen nie, maar ook op ondersoekers uit ander lande waar Nederlands en/of Afrikaans aangebied word.
Almal is welkom om op Woensdag 13 April (van 14:00 tot 15:30) via Zoom in te skakel vir ‘n gesprek van Francine Maessen (UvA) en Alwyn Roux (UNISA) met Els de Groen, Pieter Odendaal en Susan Smith oor die “klimaatdigters”-inisiatief (www.klimaatdichters.org) en hul projekte.
Klik op die onderstaande skakel om die aanlyn seminaar by die woon:
Join Zoom Meeting
https://us02web.zoom.us/j/85690293665?pwd=T3pVZERoeENWTm1Ib3NiRmdFRmR3dz09
Meeting ID: 856 9029 3665
Passcode: 615895
Vir meer inligting kan u vir Alwyn Roux kontak (erouxap@unisa.ac.za).
*
Op woensdag 13 april vindt er weer een online seminar van Samespraak plaats. Samespraak is een online studiegroep die zich tot doel heeft gesteld gesprekken te initiëren en vensters te openen die uitzicht bieden op, naast de evidente verschillen, raakvlakken en culturele relaties tussen het Nederlands en het Afrikaans. Samespraak is niet alleen gericht op onderzoekers uit Zuid-Afrika, Namibië en de Lage Landen, maar ook op onderzoekers uit andere landen waar Nederlands en/of Afrikaans wordt gedoceerd.
Iedereen is welkom om op woensdag 13 april (van 14.00 tot 15.30 uur ) via Zoom in te schakelen voor een gesprek van Francine Maessen (UvA) en Alwyn Roux (UNISA) met Els de Groen, Pieter Odendaal en Susan Smith over het initiatief “klimaatdichters” (www.klimaatdichters.org) en hun projecten.
Klik op onderstaande link om het online seminar bij te wonen:
Join Zoom Meeting
https://us02web.zoom.us/j/85690293665?pwd=T3pVZERoeENWTm1Ib3NiRmdFRmR3dz09
Meeting ID: 856 9029 3665
Passcode: 615895
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Alwyn Roux (erouxap@unisa.ac.za).
Wednesday, February 23rd, 2022
Julle word hartlik uitgenooi na die eerste aanlyn seminaar van Samespraak vanjaar. Dié geleentheid vind op Woensdag, 2 Maart, van 11:00 tot 12:30 (Pretoria) / 10:00 tot 11:30 (Amsterdam) op die Zoom-platform plaas. Tydens dié geleentheid sal Yves T’Sjoen en Alwyn Roux in gesprek wees met Nachoem M. Wijnberg, Daniel Hugo en Martjie Bosman oor Hugo se vertaling van Wijnberg se digbundel Liedjes (2006) in Afrikaans, wat onlangs by Imprimatur Uitgewery verskyn het. Klik op hierdie skakel om die aanlyn seminaar by te woon. Meeting ID: 846 4392 1321 / Passcode: 176708. Vir meer inligting, kontak Alwyn Roux by erouxap@unisa.ac.za.
Thursday, December 2nd, 2021
Samespraak het gedurende 2021 ʼn waardevolle ruimte geskep vir die aanbied van “werk-in-uitvoering” wat in werkswinkelopset aangebied was oor verskillende aspekte van die vergelykende (transnasionale) Afrikaanse en Nederlandse letterkunde.
Op ons Facebookblad gebruik ons juis ʼn aanhaling van prof Yves T’Sjoen, wat Samespraak soos volg tipeer: “Geen leerstoel, maar een internationale en interuniversitêre leertool”. Samespraak het inderdaad ʼn nuttige gereedskapstuk vir kollegas oor die waters heen geword om met mekaar in gesprek te tree oor hulle navorsingswerksaamhede.
Gedurende 2021 was daar 12 referate by Samespraak in werkswinkelopset gelewer, een skrywerswerkswinkel saam met Alfred Schaffer, wat vanjaar ons “skrywer in residensie” was, en ʼn skrywersonderhoud met die Nederlandse digter Nachoem M. Wijnberg, wat ingestem het om gedurende 2022 ons gasskrywer te wees.
Die referate wat vanjaar by Samespraak gelewer was, kan hieronder bekyk word:
Die keerdatum vir die spesiale Schaffer-Samespraak-uitgawe van Stilet is 15 Julie 2022. Hier is die skakel na die oproep om bydraes: https://versindaba.co.za/2021/10/18/oproep-om-bydraes-spesiale-alfred-schaffer-uitgawe-stilet/. Let wel: die spesiale nommer van Stilet word nie beperk tot Samespraaklede nie, maar is ook ʼn oproep aan navorsers wat navorsing doen oor Alfred Schaffer en nie deel was van Samespraak in 2021 nie.
Gedurende 2022 sal die SAVN een van Samespraak se amptelike medewerkers wees. Kyk gerus die aankondiging van die voorsitter van die SAVN, Adri Breed, oor die samewerking tussen die SAVN en Samespraak, sowel as die splinternuwe taalkunde-been van Samespraak vanaf 2022.
Ons is dan ook baie dankbaar vir die finansiële steun van die Afrikaanse Taalraad (ATR), veral rakende die instandhouding van die Samespraakwebblad.
Gedurende 2022 gaan die taal- en letterkundesessies altesaam 18 referaatgeleenthede hê (dit is, altesaam ses ontmoetings, plus ‘n skrywerswerkswinkel en beoogde miniseminaar). Stuur gerus ʼn e-pos aan Alwyn Roux by erouxap@unisa.ac.za indien jy volgende jaar wil deelneem aan ons navorsingsportaal.
Monday, October 18th, 2021
STILET (2022)
34(2)
Alfred Schaffer
Gasredakteur: Alwyn Roux , Yves T’Sjoen, Francine Maessen
Voorstel themanummer
Afgelopen jaar is Samespraak opgezet, een studiegroep die zich richt op vergelijkende Nederlandse-Afrikaanse letterkunde. Het oogmerk van Samespraak is om belangstelling te genereren voor een vergelijkende studie van Afrikaanse en Nederlandse literatuur. Samespraak biedt een online platform voor onderzoekers uit de Lage Landen en Zuid-Afrika (maar ook uit Polen, Tsjechië, Duitsland, Kroatië, Namibië, Suriname, Curaçao en Aruba). Het onderzoekportaal faciliteert seminars, leesgroepen en workshops. Voor het studiejaar 2021 worden in totaal acht lezingen gepland, van januari tot november. Alfred Schaffer is de eerste schrijver in residence. In mei 2021 wordt een speciale schrijversworkshop georganiseerd.
Samespraak moedigt onderzoekers aan voor de duur van het project een vergelijkende studie op te zetten waarin het werk van zowel een Afrikaanstalige als Nederlandstalige auteur wordt besproken. De resultaten van het eerste jaar Samespraak worden bij voorkeur gepresenteerd in een speciale editie van Stilet.
Voor de inhoud van de uitgave stellen wij drie soorten bijdragen voor. Ten eerste academische artikelen, die worden beperkt tot de volgende onderwerpen: vergelijkende (transnationale) studies die deelnemers hebben ondernomen, of een artikel met het academische, creatieve en vertaalwerk van Alfred Schaffer als onderwerp en diens rol als cultureel bemiddelaar tussen Afrikaans en Nederlands. Het tweede type bijdragen dat in aanmerking komt betreft de transnationale receptie van Schaffers werk (in het Afrikaanse respectievelijk Nederlandse taalgebied). Tot slot worden creatieve bijdragen van Schaffer zelf aangeboden, speciaal voor deze uitgave van stilet.digital geschreven. Ook het scheppende werk van gevestigde en jongere schrijvers in reactie op Schaffers oeuvre krijgt in het creatieve gedeelte een plaats.
Het redactieteam bestaat uit prof. dr. Yves T’Sjoen (hoogleraar, Universiteit Gent), drs. Francine Maessen (PhD-kandidaat, Universiteit van Amsterdam) en dr. Alwyn Roux (Universiteit van Suid-Afrika).
Voor aanvullende vragen kunt u ons contacteren op erouxap@unisa.ac.za.
Met vriendelijke groet,
Yves T’Sjoen, Francine Maessen en Alwyn Roux
Indiening van voltooide artikelen (6.000-9.000 woorden) naar Alwyn Roux: 15 juli 2022
Voorstel vir tema-uitgawe
Vroeër vanjaar is Samespraak gestig, ‘n studiegroep wat fokus op vergelykende Nederlands-Afrikaanse literatuur. Die doel van Samespraak is om belangstelling te genereer vir die vergelykende studie van Afrikaanse en Nederlandse literatuur. Samespraak bied ‘n aanlyn platform vir navorsers uit die Lae Lande en Suid-Afrika (maar ook uit Pole, Tsjeggië, Duitsland, Kroasië, Namibië, Suriname, Curaçao en Aruba). Die navorsingsportaal fasiliteer seminare, leesgroepe en werkswinkels. Altesaam agt lesings word beplan vir die akademiese jaar 2021, van Januarie tot November. Alfred Schaffer is die eerste skrywer in residensie. In Mei 2021 word ‘n spesiale skrywerswerkswinkel georganiseer.
Samespraak moedig navorsers aan om vir die duur van die projek self ‘n vergelykende studie van stapel te stuur waarin die werk van beide ‘n Afrikaanstalige en ‘n Nederlandstalige skrywer bespreek word. Die resultate van die eerste jaar Samespraak word by voorkeur bekendgestel in ‘n spesiale uitgawe van Stilet.
Vir die inhoud van die spesiale uitgawe stel ons drie soorte bydraes voor. Eerstens akademiese artikels wat ons wil beperk tot die volgende twee onderwerpe: vergelykende (transnasionale) studies wat die deelnemers tydens die studiejaar onderneem het, of ‘n artikel oor die akademiese, kreatiewe en vertaalwerk van Alfred Schaffer en sy rol as kultuurbemiddelaar tussen Afrikaans en Nederlands. Die tweede tipe bydrae wat in aanmerking kom, het betrekking op die transnasionale ontvangs van Schaffer se werk (onderskeidelik in die Afrikaanse en Nederlandse taalgebied). Laastens word kreatiewe bydraes van Schaffer self aangebied, spesiaal geskryf vir hierdie uitgawe van stilet.digital. Die kreatiewe werk van gevestigde en jonger skrywers in reaksie op Schaffer se oeuvre kry ook ‘n plek in die kreatiewe deel.
Die redaksiespan vir die uitgawe bestaan uit prof. dr. Yves T’Sjoen (hoogleraar, Universiteit Gent), drs. Francine Maessen (PhD-kandidaat, Universiteit van Amsterdam) en dr. Alwyn Roux (Universiteit van Suid-Afrika).
Kontak ons gerus by erouxap@unisa.ac.za vir enige verdere navrae.
Vriendelike groete,
Yves T’Sjoen, Francine Maessen en Alwyn Roux
Voorlegging van voltooide artikels (6 000-9 000 woorde) aan Alwyn Roux: 15 Julie 2022
Monday, August 16th, 2021
Spraakterapie/Speech therapy deur Hanta Henning, Poetree Publications, 2021.
Ek deins altyd terug wanneer dit kom by digbundels wat self gepubliseer is. Mens wonder waarom die digter besluit het om nie by ʼn uitgewer aan te klop nie.
Vir die doeleindes van ‘n kreatiewe skryfkunswerkswinkel by Unisa het ek onlangs die digteres Nkateko Masinga uitgenooi om met my studente te kom gesels. Een van die redes wat sy aanvoer waarom sy self gepubliseer het, is om nie deur enigiemand gesensor te word nie. Sy voer aan dat jy jou sê kan sê op ʼn wyse waarop jy dit wil sê. Dié gesprek het verder gelei tot die vraag na die oorbruging van die kloof tussen ‘n selfgepubliseerde werk en dié by hoofstroomuitgewerye. Myns insiens is dit juis die verwagting van die leser wat anders daar uitsien – van ʼn selfgepubliseerde werk verwag jy nie dat die kwaliteit noodwendig op dieselfde vlak gaan wees as dié van ʼn professionele uitgewersmaatskappy nie.
Die digter en akademikus Hanta Henning se debuutbundel, getiteld Spraakterapie/Speech Therapy (2021) het onlangs op my tafel geland. Henning het haar bundel laat uitgee met behulp van Poetree Publications onder die redaksie van Flow Wellington. Wellington se maatskappy word op die internet beskryf as “one of South Africa’s leading female-, black-owned, independent self-publishing companies that offer writers affordable, tailored packages to create high-quality literary products”. Ander publikasies by Poetree Publications sluit die werk van Engelstalige digters soos Raphael d’Abdon en Sarah Godsell in.
Voorin die bundel word genoem dat twee proeflesers verantwordelik was vir die redigering van die bundel – Anné Guillaume-Combrink en Maureen van Helden. Dit is reeds verblydend om te sien en verleen op die intrapslag swaartekrag aan dié selfpublikasie. Aanvanklik kan mens ook noem dat dié publikasie in beide Afrikaans én Engels uitgegee is, wat reeds as een van die beweegredes vir selfpublikasie gesien kan word, aangesien hoofstroomuitgewers nie daartoe geneig is om tweetalige digbundels te publiseer nie.
Die titel Spraakterapie/Speech therapy laat onmiddellik die betekenisassosiasies van die behandeling van kommunikasieprobleme en spraakstoornisse by die leser opkom. Dié tegnieke wat deur spraakterapeute gebruik word, word spesifiek gebruik om kommunikasie te verbeter. Met betrekking tot die bundel is daar ook metaforiese betekenisse aanwesig, byvoorbeeld die gedagte dat die digproses as sulks gesien word as ʼn vorm van terapie, wat te make het met “spraak” as uiting gee aan jou verstaan van die werklikheid.
Die bundel word opgedra aan Stinkie en Joe, en bestaan uit twee afdelings, naamlik “Selfspraak/Self-speech” en “Haatspraak/Hometalk”. Die eerste afdeling word voorafgegaan deur ʼn motto ontleen aan Coenie de Villiers se “Reisiger” (“steeds bly ek ʼn reisiger/ wat die nate van die wêreld ken”). Die afdelingtitel word soos volg in die gedig “wat was” geïntegreer: “selfbeheersing kwyn/ vreet weg jou/ vrees en angs/ jou haat van self/ jou haat spraak/ raak jou/ kindersondes jou/ selfprofesie/ en als wat soet/ en bitter waak/ drillend en deinsend/ nou geset/ permalae/ van vet op vet”. Hierin word selfhaat terselfdertyd verbind aan die tematiek van liggaams- en selfbeeld, wat deurlopende motiewe van die bundel is.
Interessant is dat die eerste sewe gedigte in afdeling een deur asteriske van mekaar geskei word en nie van titel voorsien word nie. Die suggestie word dus geskep dat dié fragmente deel uitmaak van die digter se selfspraak. Hierby ook die gedagte dat selfspraak soos opdrifsels van gedagtes is wat sigself by die digter as die skrywende instansie aanmeld – vergelyk:
die borrels breek steeds bros
in my borskas
soos ek inasem
asem
asem
om die angs
te kan besweer
kristalhelder sfere van glas
bruis op in my keel
nes ek voel ek kan loskom
van dit wat kom en was
iewers in my voorbrein
speel iets vingerbakatel
slegs skalks ‘n lukrake wiellaer
raak teen ‘n sinaps se swel
woorde word ‘n hersenskim
gedagtes wattewolke
soos ‘n klip in water wyer kring
in die grys diep
dieper
diepste
kolke
Ná ʼn aantal fragmentariese gedigte, vind die leser vyf kwatryne in Engels, getiteld “rhyming quatrains (or, a working mother’s guide to continued mental health)”. Die verwysing na “continued mental health” laat val die klem op die beoefening van digkuns as ʼn vorm van psigologiese verweer. Die eerste kwatryn begin met die idee van ʼn moeder se selfdood, waarvan die nagevolge op ʼn afstandelike, alhoewel onstellende wyse verbeel word. Daaropvolgend borduur die digteres voort op fragmentariese wyse, waarin die digterlike ek besin oor hoe dit sou wees as sy as persoon nooit hier was nie – vergelyk die eerste twee strofes:
mag ek stof word
en op die wind
weg word
mag my geboorte
uitgewis
my spore
woorde
wasem word
“Shrinkage” is ʼn gedig wat die motief van terapie weer eens op die voorgrond plaas. Op treffende wyse beskou die spreker haar lewe op verskillende ouderdomme met spesieke verwysing na die terapie wat sy ontvang het. Die sardoniese kommentaar op die raad wat sy ontvang, gee die trefkrag van die gedig: “when you’re 16/ and you go to a psychiatrist/ they’ll say/ you’re 16/ you’re just sad/ it wasn’t real love/ losing your home was worse for your parents/ take these pills/ and you’ll feel good”. Vergelyk ook “flagellaat (ʼn ope brief aan die akademie)” waarin die spreker op dieselfde sardoniese wyse die akademie beskou as ʼn god waarvoor brandoffers gebring moet word.
Tussendeur die gedigte vind die leser ook persoonlike foto’s van Henning, wat insluit van haar kinderdae, van haar familie, geliefdes en skoolvriende. Dit is ʼn fenomeen wat nie algemeen is van bundels by hoofstroomuitgewers nie en vermoedelik ook een van die redes waarom Henning besluit het om hierdie bundel self uit te gee.
Die tweede afdeling, “Haatspraak/Hometalk” word ingelei deur ʼn motto ontleen aan ʼn gedig van Philip Larkin (“they fuck you up, your mum and dad./ they may not mean to, but they do”). Dit is vreemd dat die tweede afdeling se titel “Haatspraak” in Engels vertaal word as “Hometalk” en nie as “Hate speech” nie. Hierdeur word die suggesie geskep dat “haat” en “huis” metafories gelykgestel word aan mekaar, dit wil sê dat die haat sigself taamlik gewoon voordoen, veral met Larkin se motto ingedagte. Laasgenoemde sou dan ook gesien kan word as ʼn voorbeeld van dit wat ʼn uitgewer besmoontlik sou verander het, alhoewel die teks sigself juis vir hierdie soort interpretasie oopmaak.
Die gedig wat begin met die versreël “veertien reëls in ‘n sonnet” is ʼn liefdesgedig, waarin die liefde tussen die geliefdes vergelyk word met ʼn sonnettekring. Die gedig is speels gedoen met ʼn slim eerste strofe:
italianers skryf
kwatryn maal drie
– die lyf –
gevolg deur
‘n koeplet
in die weste
eers oktaaf
en dan
die rymende
sestet
Ongelukkig word die aanvanklike gehalte van die gedig nie deurgaans gehandhaaf nie. Die speelsheid word te sentimenteel aan die einde van die gedig met woorde soos “siel” en “wese” wat abstrak en geyk voorkom. Nog ʼn voorbeeld van ʼn gedig wat nie sy volle potensiaal bereik het nie, is “prys die heer (op die voortrekkerwysie)”, wat sigself aanvanklik sterk voordoen, maar uitendelik beter kon wees.
Die tweede afdeling bestaan dan ook uit ʼn aantal herinneringsverse, wat spesifiek bemaak word aan gestorwe geliefdes. ʼn Sterk, emosiebelaaide elegie, getiteld “Briewe van die nadood / The book of the dead” betreur die dood van ʼn ou skoolvriend (laasgenoemde lei ek af uit ʼn foto onderaan die derde gedig van die siklus). Hierdie gedigsiklus bestaan uit ses gedigte, wat afwisselend in Afrikaans en Engels geskryf word. Die strekking van die gedig word in die sesde gedig soos volg beklink:
i’m starting to believe
that mourning never truly ends
like the prickling
of a phantom limb
the solar cycle
rocks crumbling into sand
winds buffeting
these arid winter lands
white water
eroding river bends
it’s hard to say
where mourning stops
and dissonance begins –
Nog ʼn voorbeeld van ʼn herinneringsvers is “ek (ont)hou my pa” – vergelyk die eerst etwee strofes: “ek onthou jou/ soos my gisters// onthou vertrekke met/ kleipot en kalbas/ beendere/ grasse en peule/ uitgestal op jou vensterkas”.
Ook tree die digteres gemaklik én heel sukselvol in gesprek met figure van die Afrikaanse poësie, byvoorbeeld met DJ Opperman in “met apologie”:
my pa is in ‘n nartjie
my ma is in kaneel
ek is haar klein papie
‘n ertjie in ‘n peul
soms sê my ma ek’s wonderlik
soms sê sy ek is sleg
ek luister wat sy sê
sluit dit op donker plekke weg
my pa spreek glad geen woorde
behalwe dié wat breek
en die wat brand en dié wat bly
en in die donker plek vassteek
my pa is in sy papie
my ma ‘n voël wat kweel
ek haal die donker woorde uit
en sien dit in die spieël
Een van my gunsteling verse is die gedig “paĉjojn”, ʼn kinderlike aanspreekvorm wat “pappa” beteken. Ek haal die gedig in sy geheel aan:
paĉjojn
my pa woon
by die groot mpopana
daar was rus en vrede
en liefde was
my pa woon
in die malse eikelanings
langs die mooirivier
in die klaskamers
en lesinglokale
wasgoedspruit –
die groot mumvumvu
waak oor sy wese
is sy woord en sy behoud –
hy is steeds en is altyd hier
al is hy nou slegs as
my pa
woon op ‘n heuwel
by die olyfboom
donkerswart
my pa woon
in ‘n huis van leuens
in brixton se vuil strate
by die krematorium
wit rook en as –
die olea europea
werp swart skadu’s
teen sy muur
dig en donker
word die ure
van dit wat kon
en dit wat was
In Hanta Henning se bundel Spraakterapie/Speech therapy is die digterlike ek deurgaans in selfspraak (in stryd met die self). Onderwerpe soos die psigologiese welstand, ouerskap en verhoudings met ouers en geliefdes, staan voorop. Dit is ʼn intieme en persoonlike bundel. Terselfdertyd gee die spreker ook ʼn satirese en ironiese kyk op die sisteem waarin sy haarself bevind.
Een voordeel van selfpublikasie is dat Henning haar eie stempel op die bundel afdruk deur tweetalig te publiseer, en tweedens, deur persoonlike foto’s by die bundel in te sluit. Alhoewel daar ʼn stigma oor selfpublikasie bestaan, is daar ruimte vir selfpublikasie wanneer ʼn bundel keurig uitgegee word. Met talle goeie verse, slaag Henning daarin om dié ruimte op ʼn uitnemende wyse te benut.
Monday, July 26th, 2021
Twee dae, twee bundels. Die meeste sterre is lankal dood (2020) deur Johann de Lange en Bientang (2020) deur Jolyn Phillips. Een gedagte: wat ‘n uitsonderlike oesjaar het die Afrikaanse poësie nie in 2020 opgelewer nie? Albei bundels het by Human & Rousseau verskyn en is keurig uitgegee. Tog is dit twee uiteenlopende bundels.
De Lange se bundel is dié van ‘n bekwame digter. Daarvan is die titels van die onderskeie afdelings reeds sprekend, wat nie net digterlik is nie, maar ook gesofistikeerd in soverre dit met die tradisie in gesprek tree – vergelyk: (1) “Inskaduwings van die lig”, (2) “Die sysies & die spreeue”, (3) “Vergete vuur”, (4) “‘n Beiteltjie”, (5) “Alles van waarde”, en (6) “Gebedewiel”. Afdelings vier en vyf verwys die digter onderskeidelik na twee groot geeste – Van Wyk Louw en Lucebert – met wie hy reeds van sy debuutbundel, Akwarelle van die dors (1982), in gesprek is.
Phillips se bundel, ànders as dié van De Lange, skep nie die illusie van vormvastheid of beheer nie; alhoewel, dit is juis die vloeiendheid van die teks wat jou boei. Dié vloeiendheid vind ‘n oorsprong in ekstase, soortgelyk aan Julia Kristeva se Powers of horror (1982). Wanneer jy begin lees, kan jy nie anders as om iemand anders nader te wink en die opdrag te gee, Lees hier! nie. En dan moet jy net keer dat daardie persoon nie wegloop met jou bundel nie.
Waar lê die poësie? Die poëtiese moment by De Lange is te vind in presiesheid; by Phillips, in oormaat.
Is dit regverdig om te vra watter bundel jy as leser bo die ander verkies? Glo het die huis van poësie vele wonings. Maar dis nie ‘n onregverdige vraag nie. Dit vereis eerlikheid. Is jy dapper genoeg om eerlik te wees? Nee, niemand kon my nog ooit van dapperheid beskuldig nie.
Maar ek kan dit sê: Waar die ervaring by Phillips ontbreek, maak De Lange daarvoor op. Dit beteken egter nie dat ek De Lange bo Phillips verkies nie. Ook: De Lange het ek al gelees; Phillips is nuut. En het ons al ooit só ‘n verruklike stem in Afrikaans aangehoor?
* Die titel is ontleen aan ‘n versreël uit “//Klaas” in Bientang op bladsy 37.
Tuesday, June 1st, 2021
Deleuze en Guattari (1994:163) gaan in hulle teks, What is philosophy? (1994), en meer spesifiek, die gedeelte wat handel oor kuns, getiteld “Percept, Affect, and Concept” (Deleuze & Guattari, 1994:163), van die volgende standpunt af uit: “Art preserves, and it is the only thing in the world that is preserved.” Dié stelling word op sorgvuldige wyse uitgebrei, met insigte rakende kuns, die kunswerk en sy bestaansmiddele (materiale soos steen, skilderdoek, chemiese kleur, ensovoorts), en die verhouding tussen die kunswerk en die kunstenaar. ’n Werksdefinisie van kuns word voorgehou as “a bloc of sensations, that is to say, a compound of percepts and affects” (Deleuze & Guattari, 1994:164). Die “sensasies” is nie ‘n semiotiese konstruksie nie, maar bestaan uit “persepte” (“percepts”) en “affekte” (“affects”), wat in die “afwesigheid van die mens” as “onafhanklike wese” bestaan. Terselfdertyd beteken dit dat persepte nie iets met persepsies, of affekte met affeksies, te make het nie (Deleuze & Guattari, 1994:164).
Die bestaan van kuns word voorafgegaan deur die moontlikheid van die tevoorskynkoming daarvan. Die bespreking hiervan is belangrik, aangesien dit, op ’n soortgelyke wyse as Grosz (2008:1), ondersoek instel na die omstandighede wat kuns moontlik maak: “… I aim to explore the conditions of art’s emergence, what makes art possible, what concepts art entails, assumes, and elaborates.” Dit is veral sensasies soos klanke en kleure wat die tevoorskynkoming van kuns moontlik maak. Simon O’Sullivan se hoofstuk, getiteld “The Ethicoaesthetics of Affect and the Bloc of Sensations” in Art encounters Deleuze and Guattari (2006), plaas Deleuze en Guattari se hoofstuk oor kuns onder die vergrootglas.
O’Sullivan (2006:53) vra of daar nie iets is wat kuns “definieer” vanuit die perspektief van “vervaardiging” nie: Wat is die ding wat kuns konstitueer “anderkant” sy bestaan as brute saak?, en stel dat daar voorlopig met “styl” volstaan kan word. Dit wil sê, styl is dit wat kuns tot stand bring, maar ook ’n spesifieke samestelling van sensasies preserveer. Hiervolgens word kuns verstaan as ʼn “gekomponeerde ding”, wat “verbygaande sensasies” preserveer. Kuns voer ʼn onafhanklike en selfonderhoudende bestaan in die wêreld en funksioneer onafhanklik van sy produseerder. Hiervolgens kan kuns verstaan word as ʼn soort “monument”, selfs al bestaan dit slegs uit ʼn paar lyne. Deleuze en Guattari (1994:164-165) maak gebruik van die voorbeeld van Emily Dickinson: “… that may be contained in a few marks of a few lines, like a poem by Emily Dickinson”. Kuns word dus verstaan as ʼn monument, maar nie ʼn monument wat die verlede herdenk nie; dit het nie ten doel om ʼn “afwesige-aanwesige” op te roep nie; inteendeel, die monument is die komplekse materiaal of samestelling van woorde en klanke, of toon en kleur (O’Sullivan, 2006:54). Hiermee word wegbeweeg van ʼn dekonstruktiewe paradigma, van die “afwesige-aanwesigheid” van die kunstenaar, van kuns as ʼn soort “spoor” of “handtekening”, en weggedoen met representasie (O’Sullivan, 2006:54). Daar word drie monumentale vorms (“great monumental types”) of variëteite, dit is versameling sensasies, onderskei:
… the vibration, which characterizes the simple sensation (but it is already durable or compound, because it rises and falls, implies a constitutive difference of level, follows an invisible thread that is more nervous than cerebral); the embrace or the clinch (when two sensations resonate in each other by embracing each other so tightly in a clinch of what are no more than “energies”); withdrawal, division, distension (when, on the contrary, two sensations draw apart, release themselves, but so as now to be brought together by the light, the air, or the void that sinks between them or into them, like a wedge that is at once so dense and so light that it extends in every direction as the distance grows, and forms a bloc that no longer needs a support). Vibrating sensation – coupling sensation – opening or splitting, hollowing out sensation (Deleuze & Guattari, 1994:168).
Vir Deleuze en Guattari is kuns ʼn komposisie van persepte en affekte, wat bymekaar gebring word as ʼn sekere ritme – kunstenaars is diegene wat nuwe variëteite of verbindings van affekte na die wêreld bring. Hiervolgens word kuns as die aktualisering van die virtuele bedink, dit is die beliggaming van ander moontlike wêrelde. Deleuze en Guattari (1994:177) verwys na ’n “Rembrandt-universem” of ’n “Debussy-universem”, maar hierdie universums is nie virtueel of aktueel nie, maar “moontlikhede”; dit wil sê, die “moontlike” as “estetiese kategorie”, die bestaan van wat moontlik is, hetsy die gebeurtenisse werklik of virtueel is (Deleuze & Gauttari, 1994:177). Die kunswerk is nie ʼn representasie nie, maar ʼn uitdrukking van ʼn spesifieke visie op die werklikheid. Die kunstenaar word dan verbeel as ʼn soort profeet, en het die krag van die lewe gesien wat onderliggend is aan die wêreld wat tipies ervaar word. Deur sy of haar artistieke metodes word die ervaring deur ʼn blok van persepte en affekte staan gemaak (O’Sullivan, 2006:54-55).
“Persepte” word deur Deleuze en Guattari (1994:169) as “non-human landscapes of nature” beskryf, en “affekte” as “non-human becomings of man”. Hierdie “becoming” (of “wording” in Afrikaans) word deur O’Sullivan (2006:56) as kritiek op die begrip “Syn” beskou. Waar “syn” staties is, dit wil sê, wat identiteit vir tyd en wyl vasmaak, is “wording” vloeibaar en dinamies. Wording beteken om sensasies te ondergaan, hetsy deur woorde, kleure, klanke, of steen; kuns is die taal van sensasies. Dit kom deur die kunstenaar se styl tot wording, insoverre die wordingsproses dan die vasvang van sensasies is. Vergelyk Deleuze en Guattari (1994:166) in hierdie opsig: “We paint, sculpt, compose, and write with sensations. We paint, sculpt, compose, and write sensations.” Die deelname aan kunswerke moet verstaan word op die vlak van komposisie waar die materiaal sensasie word. Hiervolgens sou betekenis slegs beskryf kan word as die koppelvlak tussen materiaal en sensasie, en het estetiese figure niks met retoriek te make het nie – hulle is sensasies: persepte en affekte, landskappe en gesigte, visioene en wordings (O’ Sullivan, 2006:56). Kuns het nie “opinies” nie, en die digter gebruik woorde en sintaksis om taal te laat huil en sing, en is dit wat “styl” genoem word (Deleuze & Guattari, 1994:176) .
Vervolgens word daar kortliks gekyk na die drie elemente wat Deleuze en Guattari (1994:178) onderskei, naamlik die “vlees” (of “figuur”), die “huis” (of “raamwerk”) en die “kosmos” (of “heelal”), wat insiggewend blyk te wees in die verkenning van relasies tussen die kunstenaar en die kunswerk, asook betreffende die analise van die kunswerk. Die eerste element, die vlees, word nie beskryf as ’n sensasie nie, maar is wel daarin betrokke om sensasies sigbaar te maak. Die vlees beliggaam nie ‘n sensasie nie, maar is dit wat sensasie konstitueer om byvoorbeeld dier of plant te word, en kan beskryf word as “die termometer van wording” (Deleuze & Guattari, 1994:178-179). Die tweede element, die huis (of raamwerk), word deur “onderdele” beskryf, dit is verskillend georiënteerde vlakke wat die vlees van sy raamwerk bedien – die voorgrond en agtergrond, horisontaal en vertikaal, links en regs, reguit en skeef, reglynig en krom (Deleuze & Gauttari, 1994:179). Die derde element is die heelal of kosmos, waarin nie net die oop huis met die landskap kommunikeer nie, maar ook die mees afgeslote huis met die heelal. Die heelal is nie vlees nie, en het ook nie verdelings nie, maar skakel met oneindigheid. Die heelal verskyn as die area van eenvoudige, eenselwige kleur; die figuur is nie meer ʼn bewoner van die plek of die huis nie, maar die heelal wat die huis ondersteun (wording) (Deleuze & Gauttari, 1994:180-181).
Hierdie elemente is nie net belangrik in die beskrywing van relasies by die analise van die kunswerk, soos ’n gedig of skildery nie, maar ook ten opsigte van die kunstenaar se taak om die kunswerk deur sensasie op sigself staan te maak.
Bibliografie
Deleuze, G. & Guattari, F. 1994. What is philosophy? New York: Columbia University Press.
Grosz, E. 2008. Chaos, territory, art. Deleuze and the framing of the earth. New York: Columbia University Press.
O’Sullivan, S. (2006). Art encounters: Deleuze and Guattari. Thoughts beyond representation. London, UK: Palgrave.
Tuesday, May 11th, 2021
Dis iets waaraan ek elke winter dink. Dit begin tydens die herfs met die verkleuring van boomblare na geel, oranje, rooi, ougoud of ’n pienkerige skynsel. Teoreties gesproke is die kleurstof karotienoïed – die pigment wat die plek van sterwende chlorofil inneem en bome tooi in tradisioneel ‘warm’ kleure. Winterweelde. Die dood is mooi, en sy karotien is koninklik. Hoeveel gedigte en skilderye besing nie herfs- en winterbome nie? Tog is die biologiese agente veel meer poëties as kunstenaars se mimesis daarvan. Die winterboom gebruik nou minder energie: die hele gemenebes moet die koue maande oorleef. Die dooie blare val, word humus om die grond te voed. Dan kom die wintervrugte en sitrus: oranje, rooi, geel en pienk, en dit sinjaleer ’n verhoogde produksie van Vitamien A en C om immuunsiektes teë te werk. Karotien. Vuurlelies, vuurkruid, vuurpyle en vlammende aalwyne: karotien. Veldbrande wek vuurblomme op uit die as, blomme wat as pionierspesies uit blote koolstof en wind ontwaak om met gister se vlamme te spot. Weer loop Winter se sagtewareprogram, amper asof gekodeer: karotien. ’n Rooi pigment, antosianien, word eers in die herfs vervaardig, terwyl karotien gedurende die somer teenwoordig is in die blare, maar eers met die sterwende chlorofil sigbaar word. As daar nie meer chlorofil oor is nie, word ’n populierblaar heldergeel, maar ’n esdoringblaar helderrooi.
Wanneer dit lente word in die verre noorde, kondig die Rooi Kardinaal dit eerste aan. As hy ’n instrument was, was hy ’n trompet; en as hy ’n komposisie was, was hy vir seker ’n overture.
The Red Mist
Die woud verkleur
en dra ’n stiltekleed
soos ’n kardinaal.
Herfs is die strooidood
van gode. Stamme versag
as mis asem, boaards deur
die rooi konklaaf van blare.
Stamme raak lank en dun in eerbied
en wag; krone verdwyn
soos rook in ’n houtskooltekening.
Dan vlam die hemel self
in vuuropaal en die towerwoud
word ’n katedraal.
© Nini Bennett. Donkerwerk, Naledi 2019
Vervolgens dié vers van N.P. van Wyk Louw wat altyd tydloos en klassiek sal staan in die Afrikaanse letterkunde. Uit die siklus, “Vier gebede uit jaargetye in die Boland”:
Vroegherfs
Die jaar word ryp in goue akkerblare,
in wingerd wat verbruin, en witter lug
wat daglank van die nuwe wind en klare
son deurspoel word; elke blom word vrug,
tot selfs die traagstes; en die eerste blare val
so stilweg in die rook-vaal bos en laan,
dat die takke van die lang populiere al
teen elke ligte more witter staan.
O Heer, laat hierdie dae heilig word:
laat alles val wat pronk en sieraad was
of enkel jeug, en vér was van die pyn;
laat ryp word, Heer, laat U wind waai, laat stort
my waan, tot al die hoogheid eindelik vas
en nakend uit my teerder jeug verskyn.
© N.P. van Wyk Louw, Groot Verseboek Deel I, André P. Brink, Tafelberg, 2008
Of dalk hierdie meesterlike vers van Johann de Lange.
’n Blaar van Coleridge se boom
Net die een rooi blaar, die laaste van sy stam,
’n enkele rooi kryger, puntig soos ’n hanekam;
hy hang so lig, hy klim so hoog; – my klein rooi
vlag
wapper aan die uiterste twyg in verset teen die
gram-
skap van die winterlug: laag, omsingelend &
byna nag.
© Johann de Lange. Stil punt van die aarde, Human & Rousseau 2014
|
|
