Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

Robert Johnson was ‘n musikant wat volgens oorlewering sy siel aan die duiwel verkoop het by ‘n kruispad. Die kruispad waar die transaksie plaasgevind het, is die kruising van Hoofweg 61 en Hoofweg 49 in Clarksdale, Mississippi. Pelgrims van bluesmusiek besoek die plek ter nagedagtenis aan die transaksie. Ek dink al ‘n paar dae oor kruispaaie, want ek vermoed dat die beskawing by ‘n kruispad staan. Die probleem is dat die kruispad geen rigtingwysers of predikante het nie.

 

 

 

 

Daar is seker ‘n paar maniere om kruispadbesluite te neem. Ek noem hier ‘n paar, aangesien ek nie weet of daar ‘n regte en verkeerde manier is om sulke besluite te neem nie.

 

Metode 1: Loting

Hierdie manier is eenvoudig: jy breek ‘n stokkie in ongelyke stukke. Elke stuk verteenwoordig dan ‘n pad wat moontlik uit hierdie kruispad kan loop. Ek is ook nie seker of die paaie by ‘n kruispad ‘na’ die kruispad toe loop, of daarvan af ‘wegloop’ nie. Een probleem met ‘n metaforiese kruispad is moontlik dat jy nie weet hoeveel paaie by die kruispad ontmoet nie en waarheen enige van die paaie sou loop nie. Dit sou goed wees om eers te bespreek waarheen jy op pad was toe die kruispad so ongevraagd opgeduik het.

Robert Johnson was op soek na musikale roem en het twee plate in 1936 en 1937 in klein ateljees opgeneem. Die kwaliteit van die opnames was nie in die plate self nie, maar in die invloed wat hy gehad het op musikante wat sy talent jare later probeer naboots het. Daar het slegs twee foto’s van hom behoue gebly en nege-en-twintig liedjies. Sy bekendheid was meestal beperk tot die Mississipi Delta-gebied. Daar is nie veel neergepen oor sy lewe nie, en dit het miskien bygedra tot die legendes wat ontstaan het.

Robert Johnson is in 1938 op die ouderdom van 27 oorlede. Hy is deel van die sogenaamde Klub 27, ‘n groep musikante wat op die ouderdom van 27 gesterf het. Ander lede van die klub sluit Jimi Hendrix, Janis Joplin, Jim Morrison, Kurt Cobain en Amy Winehouse in. Groot name in die musiekbedryf soos Eric Clapton, Bob Dylan en Keith Richards, noem Johnson as ‘n sleutelinvloed op hul musiek.

 

jy het min tyd ‘n pad te beskryf

 

jy het min tyd ‘n pad te beskryf dan

word dit iemand anders se pad

en sal die pad verdwyn. langs die pad staan

‘n koord van voëls op telefoondrade

en as jy afkyk, jou voete en jou hande

die hande word benoem deur palm en vingers

in onsekerheid word dit ‘n vuis.

die gaping tussen die voetsool en die pad soos

die gaping tussen tande en die stil

tong. kom jy by ‘n kruising in die pad nes

the road less travelled twyfel-

agtig die verskil

 

(Deur Gilbert Gibson uit Vry-, Human & Rousseau, 2015)

 

Metode 2: ‘n Kaart

Die kaart het ‘n sprong van papier na digitale GPS gemaak oor die afgelope paar jaar. Dit is amper asof geen naamborde meer nodig is nie. Die meeste mense kyk nie eens meer na naamborde en ander rigtingwysers nie. Hulle vertroue is slegs op die stem wat uit die GPS kom. Ek het ‘n tyd gelede ‘n artikel gelees oor die mens se vervlakking of afleer van kernkennis. Een van die onderwerpe het juis oor die moderne mens gehandel, wat nie meer na bakens rondom hulle soek tydens ‘n rit in ‘n motor of andersins nie. Ons soek nie meer torings of hoë geboue wat gebruik word om rigting te hou nie.

Kommentators is vinnig om uit te lig dat die wêreld verander het, maar hulle noem nie altyd dat die bestemmings steeds dieselfde bly nie. Maslow se lys van behoeftes speel ‘n rol aan die ander kant van die kruispad.

Vorige geslagte het anders na rigting gekyk. Oupa se kaart het kant-aantekeninge gehad. Verder kon vele reisigers van weleer hele roetes uit hul kop onthou. Jy moes sulke reis-raadgewers eers geken het voordat jy ver van jou omgewing gereis het. Die grootste deel van die avontuur was nie altyd om die roete-gesprekke aan te hoor nie, maar ook die stories wat daarmee saamgegaan het. Die plekke waar hul verdwaal het en die plekke waar die spietkops welbekend was.

Ek dink aan hierdie reis-stories wat ek lanklaas aangehoor het en besef dat ek ook nie net per toeval op Robert Johnson afgekom het nie. Ek het ‘n internetsoektog van stapel gestuur om te soek na die mees invloedryke albums van alle tye. Een van die albums was die Rolling Stones se ‘Exile on Main St.’. Die album het ‘n sterk Bluesinvloed. Keith Richards het blykbaar ‘n nuwe manier van kitaarstem uitprobeer en is daardeur geïnspireer. Dit is interessant dat Richards byvoorbeeld nie wegbeweeg het van kitaarspel nie, maar eerder sy kitaarspel verander het om die oplewing van die Rolling Stones se suksesvolle 1970’s kruispad in te lei.

 

Defeat, my Defeat, my deathless courage,

You and I shall laugh together with the storm,

And together we shall dig graves for all that die in us,

And we shall stand in the sun with a will,

And we shall be dangerous.

 

(Uittreksel uit ‘Defeat’, soos saamgevat in ‘The Madman’ deur Khalil Gibran)

 

Metode 3: Volg die ander

‘n Derde manier is om bloot by die kruispad te wag totdat ‘n ander reisiger verbykom. Deur daardie reisiger te volg, kan jy moontlik die hoofroete bepaal. Dit is nie altyd sleg om die trop te volg nie. Veral as jy veilig wil speel, sou dit ‘n goeie manier wees om die kruispad in jou lewe te hanteer. Ons loop ons hele lewe op die grens tussen die aanvaarde optredes en die verandering van aanvaarde optredes. Daar sal altyd iemand wees wat die derde pad uitwys by ‘n pad waar jy slegs twee opsies oorweeg het.

Ek lees ook van die Britte se gewoonte om mense wat selfmoord gepleeg het by kruispaaie te begrawe. Dit het ‘n parlementêre besluit in die 19de eeu geverg om hierdie gewoonte stop te sit. ‘n Mens staan nie altyd by ‘n kruispad omdat dit jou keuse was nie. ‘n Spreker waarna ek op ‘n keer geluister het, het daarop gewys dat dit min kere gebeur dat ‘n fisiese kruispad ‘n geestelike kruispad vooruitgaan. Jy het heel waarskynlik daardie kruispad besoek voordat jy fisies by die kruispad opgedaag het.

In ‘n sekere sin sou Robert Johnson ook aan homself moes sterf deur sy siel te verkoop. Die storie van die bekende vioolspeler, Paganini, het raakpunte met Robert Johnson se storie. Beide musikante word daarvan beskuldig dat hulle besondere musikale sukses die konkelwerk van die duiwel sou wees. Dit is interessant dat goeie talent dikwels met konkelwerk vergelyk word. Enige musikant wat by ‘n soortgelyke kruispad uitkom, sal daardie kruispad nooit verlaat indien hul musikale roem buite hulleself gaan soek nie.

Hoe dit ookal sy – hier is ons nou by die kruispad. Die vraag is of ons Robert Johnson se voorbeeld moet volg en ons belangrikste besittings moet ruil vir iets wat meer waarde vir jou as vir die duiwel sou inhou. Korttermyn- en langtermyn-duimgooiers staan by die kruispad in hul beste pak klere. Dit is natuurlik ook nie altyd moontlik om terug te draai nie. Die vrees vir die onbekende klim soos Uniondale se spook langs jou in. ‘n Kruispad is amper soos die outydse sentrales se gekruisde lyne – jy weet nie mooi na wie om te luister nie. Die probleem met so ‘n gekruisde lyn, is dat jy ook later nie meer weet wie om te antwoord nie.

 

The Road Not Taken
deur Robert Frost

 

Two roads diverged in a yellow wood,

And sorry I could not travel both

And be one traveler, long I stood

And looked down one as far as I could

To where it bent in the undergrowth;

 

Then took the other, as just as fair,

And having perhaps the better claim,

Because it was grassy and wanted wear;

Though as for that the passing there

Had worn them really about the same,

 

And both that morning equally lay

In leaves no step had trodden black.

Oh, I kept the first for another day!

Yet knowing how way leads on to way,

I doubted if I should ever come back.

 

I shall be telling this with a sigh

Somewhere ages and ages hence:

Two roads diverged in a wood, and I —

I took the one less traveled by,

And that has made all the difference.

 

 

Bronne:

https://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Johnson

                                                     vriende, medesterwendes

hier lyk ons nog ewe windgat

maar eintlik het die insamel

van bewuswording mét begeerte of sonder sin

met ander woorde die byna vol

genoeg om leeg te wees

geskep uit stamelende bestaan ook tyd genoem

ons faktap geslaan

ontdaan van sin en vleeslike vergestalting

 

ontdaan van syn en vleeslike vergestalting

hang ons nog ‘n oomblik aan

die skyn van te bestaan het

ten minste vir die skryf van hierdie

woorde met blinde gesigte na die lig gekyk

en die arms om mekaar se gedaantes gewaan

 

Die pampoen is verorber in al haar skoonheid van geel tot soet. Dis die 19de September. Gister het ons ‘n wilde olyfboom vir my broer geplant in die beskerming van eike op die oewer van ‘n stroom, en daar was reiers wat kom kyk het, en ‘n valk en ‘n glinsterende kriek en ‘n verkleurmannetjie op ‘n tak tussen blare. Uit ‘n kissie is die asse tussen die wortels gestrooi, dit het water gekry sodat die boompie kan groei en sterk mag wees.

Ek wil dankie sê vir al julle wonderlike gasvryheid, vir die menswees, vir die oomblikke van vashou, vir die nugter-weet-van-waar insigte soms, vir die bloedmaan, vir die vloed van herinneringe. Vir die musiek. Veral vir die musiek en die gedagtes soos musiek. Omdat dit verbygaan sal dit bly. Dis nie reg om name te wil noem nie – daar is te veel.

Ek wil om verskoning vra dat ek by tye stuurs, afwysend, steeks en selfs beledigend en lelik-met-die-mond-saam was. Daar’s geen verskoning voor nie. Miskien die verduideling dat dit te oorweldigend was, dat ek bang was vir die seerwees en al die liefde in hierdie land, nie wou onthou nie, nie méér wil weet nie. Ek is jammer, mense.

En nou is dit tyd vir omdraai. Om terug te gaan na die stiltes en die bymekaarmaak vir oor tagtig jaar. Ek belowe ek gaan my beter gedra. Ons sien weer, ons gesels weer. Die mense wat geklankdig op die bygaande foto so kyk na waar daar niks is nie is nie noodwendig dié hier ter sprake nie. Dis ter gedagtenis aan ‘n bymekaarkom van pampoenboere in Francis Galloway se boek.

Liefdegroete

Ka’afir

Ewigdurende uit die vlietende

Andries Bezuidenhout, Boodskap ter herdenking van Breyten Breytenbach se tagtigste verjaarsdag, Tuin van Digters, Breytenbach-sentrum, Wellington
13 September 2019

Ek sien so daarna uit om te hoor wat ander mense gaan sê en gaan sing dat ek hierdie inleiding kort en lig gaan hou – ʼn voorgereg, of  ʼn aperitief. Dis egter nie so kort soos Breyten Breytenbach se gedig “Andries se besinning” nie. [1] Ek het my besinning neergeskryf om dit die sweem van gewigtigheid te gee, maar ook omdat ek die geleentheid om vanaand iets te sê so intens waardeer. Wat ek sê kom uit die hart, omdat dit is waar gedigte, skilderye en sketse uiteindelik kom lê.

Wat kom eerste: die beeld of die woord? Grotendeels lees ʼn brief van Breytenbach, per elektroniese pos of soms gebundel, eerder soos ʼn gedig. Soms is gedigte briewe, soms dra skilderye woorde saam. Gedigte word soms met etswerk, skildery of foto gebundel. Meestal, met ʼn kunstenaarsverbeelding soos dié van Breytenbach, sukkel jy met kanon, klassifikasie, of die netjiese verpakking van sy gedigte, opstelle, skilderye, briewe en klankopnames in kartondose met etikette. Met die kunstenaarsverbeelding gaan dit nie oor beeld of woord, hoender of eier, pampoen of pit nie, nee, dit gaan oor dít wat jy sukkel om vás te vát.

Vir Breytenbach kan jy dus nie vasvat nie. Hy’s die nomadiese kunstenaar, wat sy verbeelding in tussenin ruimtes vind. Hy’s die een met vele mombakkies en name, hy’s die reisiger, hy’s die nie-burger van die middelwêreld, soos hy self daaroor skryf – die drywende wêreld, “the floating world”, soos daarna in Japan verwys word, dalk die vlietende wêreld in Afrikaans. Die ewigdurende, die standhoudende, kom vir Breytenbach as kunstenaar juis uit die vlietende, uit die besef dat die niet solied is, dat die niks ook als behels.

Nee man, gee ʼn oorsig van sy lewe, sê Francois Lötter. Vir diegene wat jonger as tagtig is, of selfs veel jonger, dus ʼn kort oorsig, as onbeholpe poging om tóg iets vas te vat:

Gebore op Bonnievale op 16 September 1939, ouers Hans en Kitty Breytenbach (Oubaas en Ounooi), broers Jan, Cloete, Sebastiaan (Basjan), suster Rachel. Verhuis op ouderdom vyf na die plaas Kafferkuilsrivier, distrik Riversdale, en in 1948 na Wellington, waar die familie ʼn winkel en ʼn losieshuis – hierdie huis – tot en met 1970 bedryf.

Matrikuleer in 1957, studeer daarna Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van Kaapstad (Boerneef en Opperman as dosente), asook beeldende kunste aan die Michaelis-kunsskool.

Werk in ʼn boekwinkel, by ʼn uitgewer, ontmoet mense soos Jan Rabie en Marjorie Wallace, Peter Clarke, Ingrid Jonker, Abraham de Vries en Marius Schoon.

Reis in 1960 per skip na Europa, rondom die Middellandse see, gee Engels by ʼn skool in Noorweë.

Begin in Junie 1961 om in Parys te skilder, hoe dan anders?

Ontmoet vir Huâng Liên Ngo, of Yolande, wat ook aan die Sorbonne studeer, hulle trou in 1962 in Londen. Hulle koop ʼn woonstelletjie in Parys, het dit maar skraps. Skilder, raak in die anti-Apartheidsbeweging betrokke.

Chris Barnard kom kuier in Parys, por Breyten oor skryfwerk, stuur twee manuskripte Suid-Afrika toe. Dit word in 1964 as Die ysterkoei moet sweet en Katastrofes gepubliseer, albei bekroon met broodnodige kontantpryse.

Nog bundels volg, groot drama rondom sensuur en komitees oor pryse, veral die ontwykende Hertzogprys.

Breyten en Yolande kan Suid-Afrika nie besoek nie weens die Wet op Gemengde Huwelike (1949). ʼn Visum word toegestaan in 1973. Lewer ʼn toespraak: “Ons is ʼn bastervolk met ʼn bastertaal. Ons aard is basterskap. Dis goed en mooi so. Ons moet kompos wees, ontbindend om weer in ander vorme te kan ontbind.” Pandemonium.

Stig terug in Frankryk Okhela, besoek Suid-Afrika in 1975 as Christian Galaska, word gevang en gevonnis, tronk toe, twee jaar in eensame aanhouding. Mag skryf, maar nie skilder nie.

Ounooi sterf in 1978, mag nie die begrafnis bywoon nie, hulle hou die sel se lig aan, kyk deur die loergat.

Publiseer gedigte, pryse oorsee, plaaslik verban.

Op 2 Desember 1982 verbygelaat, terug Frankryk toe, word Franse burger in 1983.

In 1984 kom die Hertzogprys uiteindelik, maar nee dankie. [2]

Besoek Suid-Afrika saam met Yolande in 1986 vir die Rapport-prys.

Speel in die laat-1980s ʼn belangrike rol om gesprekvoering tussen Suid-Afrikaanse opponente aan te help, geskiedkundige ontmoeting by Dakar.

In 1989 weer ʼn gestoei oor visums om Oubaas se begrafnis by te woon.

Belangrike toesprake vanaf 1990, bedank uit die openbare lewe.

Stal in 1993 vir die eerste keer in Suid-Afrika uit.

Kwessies oor taal: “Net omdat die Fascis in ons midde in die water gepis het, beteken nie julle mag nie meer die woord water in die mond neem nie.”

Poetry International in 1994 in Rotterdam, te veel pryse om op te noem volg.

Die toneelstuk Boklied in 1998 by die KKNK, pandemonium.

In die 2000s, klasgee in New York, Kaapstad, voortgesette betrokkenheid by die Goreé-instituut.

Word in die 2000s ʼn rockster, met klankopnames soos Mondmusiek en Lady One.

Wys in 2005 weer ʼn toekenning van die hand, dié keer aan die hand van Pallo Jordan.

In Februarie 2007 word die Breytenbach-sentrum in Wellington geopen, Yolande stal van haar werk uit.

Sedertdien nuwe digbundels, essays, versamelbundels, pryse, al gaan hy net sy gedigte aan ʼn paar vriende wys. [3]

Dat die Breytenbach-sentrum hier in Wellington ʼn kunsgalery het, is dus nie om dowe neute nie. Ek het twee jaar gelede by die Johannesburgse Kunsbeurs in Sandton ʼn plesierige oomblik beleef, toe ek William Kentridge stip na ʼn akrielskildery van Breyten Breytenbach sien staar het. Ek wou ʼn foto met my selfoon neem, maar ek is bly dat ek daarteen besluit het – jy respekteer ander mense se tweegesprekke met kunswerke. Is dit effe banaal om die oomblik dan in woorde te beskryf? Ek hoop so. As Kentridge na ʼn kunswerk kyk, kyk hy stip – hy staan terug, sit dan sy neus amper teenaan die werk, bestudeer die tegniek. Sy gesigsuitdrukking verraai nie wat hy dink of voel nie.

Met Breytenbach se eerste kunsuitstalling in Suid Afrika is ʼn pragtige bundel, Painting the Eye, met afdrukke van skilderye en opstelle oor Breytenbach se kuns gepubliseer. In sy opstel gebruik John Miles die beeld van ʼn blinde bergklimmer uit ʼn Breytenbach gedig om oor sy kuns te skryf. Hoe kan ʼn blinde mens dan ʼn landskap waardeer? Miles skryf oor hoe Breytenbach in sy kuns probeer wys wat ons nie kan sien nie – die wind, liefde, toeval, verhoudings. As die wind jou hoed van jou kop af waai, gryp jy die hoed, nie die wind nie. Hoe skilder jy dít wat ons nie kan sien nie? Hoe skryf jy oor dít wat ons nie kan sê nie. Jy skilder daaroor, jy skryf daaroor. John Miles kom tot die gevolgtrekking: “Dit alles word geldig gemaak op die utopie van die papier en die doek. Utopie: die nie-plek, die groot ontstellende leegte. Want daar is niks buiten die bewussyn nie en die bewussyn is niks.” [4]

In dieselfde bundel skryf Breytenbach oor die kunsmaakproses as anargie: “Only anarchy can save us from mayhem. Our innocence was to believe in the kindness of the human spirit and the perfectibility of the human intellect. The anarchy I’m proposing has to do with the unremitting questioning of all shapes and exercises of power. The human condition, as far as I’m concerned, ought to be that self-incendiary moment of uprising and derision in the no-time void. You have to work through the layering of painting to attain the nakedness of non-being. Along the way the I must be ceaselessly invented, if only to have a (disintegrating) observation post.” [5] Ek dink hierdie aanhaling praat oor kuns, maar ook oor ʼn politieke verbeelding. Is dit waaraan Kentridge staan en dink het? Jy vat Breytenbach se kuns nie maklik vas nie.

Tóg is hierdie ontwykende Breytenbach ook lyflik. Hy’s gebore en soos almal van ons het hy met sy geboorte reeds begin sterf. As hy skryf oor toe hy op 16 September 1939 op Bonnievale uit sy ma se skoot gebeur het, was die verderf reeds in sy pa se saad. Sy heel eerste gedigte gaan oor doodgaan – ons weet die dood begin by die voete – en sy heel laaste gedigte, oor so paar dekades, sal steeds oor die dood gaan. Hy moet sy vyandige voete paai, skryf Breyten, “want ek moet nog leer om te sterf/ want ek moet nog besluit omtrent die wyse waarop”. [6]

Telkens bewonder ek hierdie sterwende Breytenbach wat so met sy vyandige voete kan dans, wat so soepel beweeg. Ek onthou hoe Breyten en Bibi Slippers by die Dansende Digters-fees kon dans, Ko Un wat al Koreaans om hulle draai. Is daardie gedigte oor die dood ʼn tipe portret van Dorian Greyten Greytenbach? Nee, ek dink dit het meer met die dissipline van joga te doen. Om immers vir die dood reg te maak, is juis om te lewe.

As Breytenbach oor die middelwêreld skryf – daardie wêreld van nie-burgers, diegene sonder staat, vlugtelinge, kunstenaars wat deur hul eie mense onteien is – verwys hy na Hannah Arendt se beskrywing van Heimatlosen en Jacques Derrida wat beskryf hoe die wêreld se gasvryheid teenoor vreemdelinge taan. [7] Ontheemdes as kunstenaars, as reisigers, as mense wat aansukkel sonder visums en ander papiere. Juis uit daardie vlietende wêreld kom betekenis, nuwe vorme van bestaan en begrip – ʼn kunstenaarsverbeelding, maar ook ʼn politieke verbeelding.

Breytenbach is Parys, waar hy skilder, hy’s Vietnam, van waar hy liefde vind en voorvadergrafte besoek, hy’s New York, waar hy in kreatiewe skryfkuns klas gee, hy’s Goreé Eiland, waar hy help om kerkers en kettings in ontmoeting en verbeelding te omvorm, hy’s Spanje, waar, vermoed ek, hy werklik tuis voel as sy buurman hom uiteindelik nooi om uit sy eie vaatjie wyn te drink, maar ook ʼn plek is waar taal en identiteit so onverbiddelik aan die vorm van die nasiestaat beur soos hier ter plaatse, sodat mens daaraan herinner word dat ʼn tuiskoms altyd tentatief is.

Tog sukkel ek met die idee van Breyten Breytenbach as ʼn ligvoetige kosmopoliet, iemand wat van nêrens vandaan kom nie en daarom orals tuis kan wees. Ek beleef hom as ʼn Bolander – jy hoor dit in hoe hy praat, jy sien dit in hoe hy lyk – niemand kan die Boland in Breyten mis hoor of mis kyk nie. Dis in sy brei, dis in hoe hy beweeg, dis in sy wynglas. Telkens is ek jaloers op daardie tipe behoort aan ʼn plek met ʼn diep geskiedenis – ewenwel een van baasskap en slawerny, maar ook een van ʼn wedersydse verstaan en verstandhouding, gevorm deur berge en plase waar die sakrament van brood en wyn in die seisoenale ritme van winterreën verbou word. Dis ʼn stuk Mediterreense beskawing wat die noorde van Afrika, die suide van Europa en die weste van Asië hier in die suide van Afrika oorvertel. Daardie klimaat, daardie boustyl, daardie handelsroetige hibriditeit van menswees, is ég Boland. My indruk van Breytenbach is dat hy so nomadies kan wees júis omdat sy menswees so diep in die Boland lê.

Dis net dat die see hier rond so anders as die Middellandse See is, soos Breytenbach in “Septembersee”, ʼn gedig oor exile, skryf: “onthou jy hoe witmaan-hoë branders/ flink agtermekaar/ soos muilspanne op ʼn skou/ af kon donder op die Strand se sand …” Dit teenoor die exile see, die een aan die Italiaanse kus, “ʼn ander, platter see, ʼn see sonder tornyne, ʼn see sonder skop” waar ʼn vissersboot “oor die einder kraal […] ʼn druppel aan die wimper van ʼn groen oog”. [8]

Om een van die belangrikste digters uit die vlietende wêreld effe aan te pas: ʼn Mens sou seker kon sê dat die Boland aan Breyten ʼn wonderlike reis geskenk het, sonder die Boland se helder berge sou hy nooit vertrek het nie, ook dat die Boland nou niks meer oor het om aan Breyten terug te gee nie. Om te kan vertrek, moet jy behoort. Deur te vertrek, behoort jy egter aan baie plekke – elk met ooreenkomste, maar ook ʼn eiesoortigheid wat die verbeelding op hol neem – ʼn wêreld met losieshuise, of dit nou Wellington of Ithaka is.

Laat ek dan afsluit met ʼn verwysing na ʼn gedig oor jeug en oudword, daardie gedig as vorm van berou, die een oor die “babelaasoggende” waar Breytenbach skryf oor toe hy en sy vriend “uit kon stap met ge-oliede koppe en lywe met nuwe krake in iedere sit en lit.” Waar hy skryf oor ’n “bliksemse son” wat “naaldskerp ’n wit doek aan die aarde probeer stik”:

om met spesiale lippe ’n eerste

bewerige koppie koffie af te sluk –

destyds, tjom, toe ons nog jonk genoeg was

om ons dronk vás te kon vát! [9]

Notas

[1] Uit die bundel Huis van die dowe (1967)

[2] Breytenbach het die prys van die hand gewys, omdat hy nie ʼn prys van die Akademie wou ontvang terwyl Nelson Mandela in die tronk was nie. Toe die Hertzogprys vir poësie veel later weer aan hom toegeken is, het Mandela hom persoonlik gebel om hom te oortuig om die prys in ontvangs te neem. Sien ook Francis Galloway se hoofstuk hieroor in breyten breytenbach: woordenaar woordnar (2019, Protea), hoofstuk 9.

[3] Hierdie kort oorsig saamgestel uit LitNet se biografie van Breytenbach, asook Francis Galloway se Breyten Breytenbach as openbare figuur (1990, HAUM-Literêr) en haar meer onlangse hoofstuk in breyten breytenbach: woordenaar woordnar (2019, Protea), hoofstuk 8.

[4] John Miles, “Ons reis deur die landskap, die groot-groot nie-plek.” Painting the Eye (1993, David Philip), pp. 51-52.

[5] Breyten Breytenbach, “The first hand-story (working notes).” Painting the Eye (1993, David Philip), p. 70-72.

[6] “Die dood begin by die voete” en “geb. 16 Sept. 1939, Bonnievale” uit Die ysterkoei moet sweet (1964).

[7] Sien Breyten Breytenbach, Notes from the middle world (2009, Haymarket Books), pp. 138-139.

[8] Uit die bundel Kouevuur (1969).

[9] Uit nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde (1993).

Daar woed op die oomblik meer as 2500 brande in die Amasonereënwoud. Dit is baie meer as vorige jare. Daar is ‘n brand binne ‘n brand, ‘n vuur binne ‘n vuur. Die rivier kronkel deur die woud. Daar is ‘n rivier binne die rivier. Sosiale kommentaar reken dat die mensdom meer bekommerd was/is oor die Notre Dame-brand as die brand in die Amasonereënwoud. Dieselfde vuur wat in die Notre Dame-katedraal gebrand het, woed nou in die reënwoud. Die vuur in ons harte behoort dieselfde vir die Notre Dame en die Amasone te wees.

Bo: Prent is saamgestel uit verskeie nuusberigte

Bewus of bewustheid is ‘n kernbegrip van bewusmaking. Daar is bewustheid in die hart van bewusmaking. Op watter manier is jy bewus van die brand of vuur in die Amasone? Watter bewustheid resoneer in jou hart?

Miskien kan ‘n eenvoudige samevoeging van prente (‘n prent binne ‘n groter prent) ons laat resoneer met die Amasone. Wat is die groter prent? Alles is verwant of verbind met gare.

Bo: Alles is verbind deur ‘n fyn garedraad

Die digkuns neem ons na plekke. Dit plaas ons in dorpe en stede wat ons nooit andersins sou kon besoek nie.

Joan Hambidge skryf die volgende in Indeks (2016):

Metafisiese indeks

HJS

Waar was jy toe Ek die aarde gegrond het? Gee te kenne as jy insig het.
Job 38: 4

O goedheid Gods hier nooit volprese,
my eerste mantra roepend, ‘n hert in dorre streke;
versies soos braille in ‘n blou onderstreepte Bybel:
ek het jou by die naam geroep, jy’s myne …

In Jerusalem hoor ek: aanbid die Seun van God.

Verloor my geloof tog later.
Sartre en Camus, die Eksistensialisme,
“God is dood”, “die hel is ander mense”,
geleer as jong student in die filosofie.

In Pamukkale weet ek wees eerder koud as lou.

Net soms, net soms laat Hy van hom hoor:
skryf met ‘n penstreep teen die lug oral oor,
stuur ‘n teleks per aardbewing (woedend en koud)
of praat woordeloos in ‘n magiese oerwoud.

In Manaus verkies ek God bó niks.

Van Wes na Oos alleen vertrek:
Die Bybel, Ateïsme, Boeddhisme verken.
Die krag van meditasie of stil gebed
nie meer langer deur my ontken.

In Nepal word ek eindelik één met God.

In Jerusalem, Pamukkale, Manaus en Nepal
verbind ek die Onsigbare,
daardie Iets, daardie Onverwoordbare krag,
genaamd die Metafisika.

– die strofe “net soms, net soms” kom uit Verdraaide raaisels. (1990)

 

Miskien het Neruda as Suid-Amerikaanse digter iets van die oerwoud in ons elkeen verstaan:

 

Lost in the forest, I broke off a dark twig
and lifted its whisper to my thirsty lips:
maybe it was the voice of the rain crying,
a cracked bell, or a torn heart.

Something from far off it seemed
deep and secret to me, hidden by the earth,
a shout muffled by huge autumns,
by the moist half-open darkness of the leaves.

Wakening from the dreaming forest there, the hazel-sprig
sang under my tongue, its drifting fragrance
climbed up through my conscious mind

as if suddenly the roots I had left behind
cried out to me, the land I had lost with my childhood—
and I stopped, wounded by the wandering scent.

– Pablo Neruda

 

Hoe hou ‘n mens nabetragting oor ‘n brand of skade wat deur ‘n vuur aangerig is? Hoe lyk rou binne rou? Die Amasone brand. Ek rou om dit aan jou te vertel.

Bedekte naak

‘n Gloed dra ek
tussen die wêreld en my bloed
meer myne, meer eie aan my as enigiets
‘n sonder-naam
wat, om te vernietig
sou wees vernietiging van my:
o ondraaglike, tere, weerlose hemp van vlam.

– deur Sheila Cussons

 

 

‘n Mens moet weet wanneer om hande te klap by skoletennis. Ek het baie tyd gehad om hieroor na te dink. ‘n Saterdag-oggend voel lank terwyl jy wag tussen wedstryde. Jy weet nooit presies wanneer dit die regte tyd is om die toebroodjies uit te haal nie. Daar is wel ‘n ongeskrewe stel reëls wat bepaal wanneer dit die regte tyd is om hande te klap. (Indien daar nog nie so ‘n stel reëls is nie, behoort daar so iets te wees.)

Reël 1: Moenie hande klap as iemand die punt verloor nie

‘n Mens wil graag jou eie kind motiveer met jou handeklap. Ons almal weet dat dit net ‘n spel is, maar een so ‘n wedstryd kan nog lank inwerk op die kind se onderbewussyn. Jy wil natuurlik ook die ouers van die ander kind wys dat jy ‘n gebalanseerde individu is. Soos ek sê: die wedstryd kan ‘n langdurige impak op die speler hê. Vir ‘n oomblik is jy self daar op die baan – by jou kind. Jy dink aan jou eie ondervinding by die skooltennis.

Die positiewe ding om te doen, is natuurlik om die kind te beloon wanneer hy of sy ‘n goeie hou geslaan het. Jy wil nie wys dat jy bly is dat iemand verloor nie, maar eerder ekstra dryfkrag ontsluit. Jy dink terug aan die tyd toe jy die wil om te wen begin kry het. Dit is ‘n fyn lyn – amper soos die lyn tussen die netbalbaan en tennisbaan wat op dieselfde oppervlak geverf is. Jy moet weet vir watter lyn jy moet kyk.

Reël 2: Klap eers hande wanneer die punt klaar is

Die begin van ‘n punt is maklik om te bepaal. Daar is ‘n dien. Die spelers staan op bepaalde plekke. Die einde van ‘n punt is moeiliker om te bepaal. Jy is nie altyd seker of jou kind die punt gekry het as die bal in die hoek van die baan en aan die teenoorgestelde kant aarde toe gekom het nie. Dit is goed om hande te klap tydens so ‘n situasie. So ‘n handeklap oordeel nie – dit is meer van ‘n aanmoediging om aan te beweeg.

Hoe weet ons in elk geval wanneer iets klaar is? Nie alles het lyne nie. Is dit die laaste kunsuitstalling? Is dit die laaste keer wat ek ‘n kliënt sal moet besoek? Die lyne op sement tennisbane vervaag na jare se spel. Dit vervaag ook na jare van ongebruik. Die presiese lyne aan die oorkant van die baan is moeilik om te bepaal.

“Tennis is a lifting game.”

Die tennisafrigters van my jeug kom sit in die gees langs my terwyl ek by die baan vir my kinders kyk. Een van die belangrikste dinge in tennis is waar jou rakket eindig. Goeie houe eindig gewoonlik met jou houe wat van onder na bo beweeg. Ek onthou hoe een van my afrigters, die woorde in my gedagtes ingeprent het: ‘tennis is a lifting game’. Kyk waar jou rakket eindig, want dan het jy beter beheer oor die bal.

Ek ry deur woonbuurte met vervalle tennisbane. Ek het op ‘n stadium by ‘n klub gespeel wat voortdurend gesukkel het met inbrake. Boemelaars het gereeld probeer nes skrop in die klubhuis. Hoe verander die ‘lifting game’ in ‘n ‘uplifting game’ sou ‘n mens kon vra. Is dit die moeite werd om die klubhuis veilig te hou? Dit raak dan ongelukkig te gevaarlik vir kleiner groepe om die bane te gebruik en dit veroorsaak dat die klubhuis selfs minder gebruik word.

“Jou voete is lui”

Ek is versot op daardie soort aanmerkings of opmerkings. Een van my speelmaats het een dag na ‘n wedstryd vir my vertel dat die hoofrede dat hy my wen, my voete is. Hy was vas oortuig dat ek beter sou speel as ek my voete beter gebruik. Dit is seker so en ek neem aan dat my voete steeds lui is. Die rede waarom ek hou van daardie tipe aanmerkings, is omdat dit my voete ‘n persoonlikheid van hulle eie gee. Ons verlengde persoonlikhede raak metafore. Iets soos: my voete speel tennis op ‘n Saterdagmiddag. Ek wonder hoeveel my studies sou verbeter as my hand meer deur die boeke sou blaai. Die ander rede hoekom ek van daardie tipe aanmerkings hou, is omdat dit vir my ‘n area gee om op te fokus. Hoe sou ek aan my lui voete kon werk as dit nie buite my gestaan het nie?

Reël 3: Moenie handeklap na elke punt nie

Nie alle punte verdien ‘n handeklap nie. Handeklap is gemaak om iets te laat uitstaan. Die waarde van handeklap gaan verlore as jy na elke punt handeklap.

Ek oordink die munisipale merkers vir ‘n woonbuurt wanneer ek verby die vervalle tennisbane en geroeste skoppel(in sy)maaie ry. Ek sien die leë munisipale swembaddens en die bushaltes wat sonder dakke staan. Ek het eers gedink dat die hoeveelheid badkamers in huise as merkers vir munisipaliteite dien. Daar moet tog sekere munisipale merkers wees wat deur stadsbeplanners gebruik word om die hoeveelheid en tipe dienste in ‘n woonbuurt te bepaal. Ek het toe uitgevind dat stadsbeplanners eerder na kombuise kyk, wanneer hulle bepaal hoeveel dienste aan ‘n sekere woonbuurt gelewer moet word. Ek wonder dus wat die kombuise van ‘n woonbuurt behoort te wees. Op watter manier kan tennisbane die kombuise of prioriteit van ‘n woonbuurt word?

Ek dink aan daardie ongeskrewe reëls en merkers wat ons tennisbane vir ons wys. ‘n Mens moet weet wanneer om hande te klap en wanneer om te werk aan jou spel, sodat die mense op die pawiljoen kan sien dat jy ‘n handeklap verdien. Ek droom graag oor ongeskrewe reëls wanneer ek langs tennisbane sit en vir my kinders kyk. Ek sien hoe hulle tennis speel en ek wonder of hul eendag sal verstaan hoekom ek handeklap.

 

jou kind se eerste tenniswedstryd

die oorwinning
is ‘n dbv-winkelrakket
wat niks het
om te verloor nie

elke tree is uitgetrap
een hou op ‘n slag
in die groewe
van ouboet se skoene

en met die opgooi van die bal
is icarus deur die lig verblind
maar sy vlerke smelt nie
en sy vere is een wedstryd

nader aan die son

 

 

1.

 

Ná daardie ysingwekkende nagmerrie oor die hanswors het ek geweet ek moet dringend uitvind wat die simboliek beteken. Ek het die begrippe evil clown, fool, joker en jester in die soekenjin gevoer en hoe meer ek nagelees het, hoe meer het die boeiende narratief ontvou.

Die moderne argetipe van die bose hanswors, oftewel die evil/creepy clown het sy beslag gekry in 1986 met die verskyning van Stephen King se gruwelroman, It. Die antagonis is Pennywise the Dancing Clown, ’n hanswors wat jag maak op kinders. Dis interessant om te noem dat King se bose hanswors-karakter geskoei is op die bestaande reeksmoordenaar, John Wayne Gacy wat in 1978 in Chicago gearresteer is is vir die moorde op 33 tienerseuns. Hy is met die dodelike inspuiting tereggestel. Deel van Gacy se modus operandi was om kinders te vermaak tydens kinderpartytjies, kompleet met ’n hansworskostuum en witgeverfde gesig. Die pers het Gacy die ‘Killer Clown’ gedoop; sy oorspronklike alias was ‘Pogo the Clown’. En gaan ’n mens verder terug op die tydlyn van die bose hanswors, dan merk jy dat Gacy op sy beurt beïnvloed was deur die moorddadige hanswors in ’n strokiesprent, The evil clown, wat in die National Lampoon verskyn het.

 

 

Die herkoms van hierdie anti-sosiale hanswors is nie heeltemal duidelik nie, alhoewel die prototipe volledig deur die populêre kultuur geabsorbeer word in die films, musiek, rekenaarspeletjies en animasiekuns van die onlangse verlede. Vroeëre verwysings na ’n moordenaar-hanswors kom voor in Edgar Allan Poe se kortverhaal, “Hop-Frog” (1849), en kan verder teruggevoer word na die pantomime-kunstenaar, Joseph Grimaldi, wie se alter-ego ’n hanswors genaamd Joey was. Dan dink ’n mens ook aan die koning se hofnar tydens die middeleeue, of die sogenaamde archimimus, daardie wrede mimiekkunstenaars wat die spot met oorledenes gedryf het (op hulle eie begrafnisse!) in antieke Rome. Hoe dit ook al sy: volgens kenners is die bose hanswors as moorddadige psigopaat volledig ’n ikoon van die moderne tyd, gevorm tydens die Inligtingsera – ‘n fassinerende persona wat beter belig kan word aan die hand van Jung se werk of Mikhail Bakhtin se teorie van die karnavaleske.

Die impak van ’n blitsverkoperroman op ’n gemeenskap is enorm. Na die verskyning van It het staaltjies en gerugte van hansworse, wat amok maak dwarsoor die VSA, voorgekom. Op 26 Mei 1990 het Marlene Warren van Wellington, Florida, haar voordeur oopgemaak vir ’n bruinoog-hanswors wat vir haar blomme en ballonne gebring het – en sy is noodlottig gewond. Eers in 2017 is Sheila Keen Warren (wat met Marlene Warren se wewenaar getrou het), gearresteer vir die moord op Marlene Warren. Al hoe meer kinders het voorvalle van bose hansworse begin rapporteer, vrese wat waarskynlik aangevuur is deur die ritualistiese satanistiese ontvoerings en moorde op kinders tydens die tagtigerjare (in omgangstaal bekend as die ‘satanic panic’). Dit is moeilik om te onderskei tussen verbeelding en vrees: die polisie het hulle hande vol gehad met geestesversteurdes en misdadigers se bisarre ‘nuwe’ modus operandi. Al hoe meer hansworse het dorpe of begraafplaas op horings geneem…Van die gerugte van bose hansworse wat kinders in woude of bosse probeer weglok het, toon ’n interessante ooreenkoms met die legende van die Rottevanger van Hamelin. Koulrofobie, ’n irrasionele vrees vir hansworse, het met rasse skrede toegeneem.

Maar is/wás ’n hanswors ooit ‘goed’, om mee te begin? Volgens Wolfgang M. Zucker, wat hansworse bestudeer, is die antwoord nee. Mense hou as ’n reël nie veel van hansworse nie, al is dit ook ’n ‘goeie’ een. Veral kinders voel ambivalent teenoor die onpeilbare figuur met die vreemde, ouwêreldse kostuum en witgeverfde gesig wat insgelyks aan ’n dodemasker herinner, maar wat op donker humor en die eksploitasie van ander kapitaliseer. ’n Hanswors is altyd in beheer; hy sê net wat hy wil en hy kom weg met die gevolge daarvan. Laasgenoemde is ook die eienskappe van die koninklike hofnar. Voorts beskik ’n hanswors oor die vermoë om soos ’n kulkunstenaar van gedaante te verander; hy is ’n klassieke metamorf of shapeshifter. Zucker beweer dat die bose hanswors met verloop van tyd gereïnkarneer het tot die internettrol, soos ons dit vandag ken. Die (vals) skuilprofiel is figuurlik gesproke die kostuum/masker – en die trol kom weg met sy wrede poetse, geterg en emosionele aftakeling van ander internetgebruikers, alles vir die trol se eie “vermaak”.

Die gesigsverf van ’n hanswors herinner aan verskeie kulturele uitbeeldings van demone. Volgens antieke Gnostiese sienings is die trickster-god ’n wese wat van gedaante kan verwissel, soos reeds genoem; en hy kan enersyds kinderlik en saggeaard, of andersyds vreesaanjaend en konflikterend optree – ’n verwronge god wat op ’n diaboliese wyse teer op die onskuld van mense. Die begrip trickster-god is so oud soos die mens self en het vele gesigte en name, byvoorbeeld die Sumeriese god Nergal, die Noorse god Loki, Pan, die god van chaos, ensovoort.

Die bose hanswors word ook as wisselterm gebruik vir die begrippe jester, fool, trickster en joker. In ’n pak speelkaarte is die joker bekend as die verkleurmannetjie, die kaart wat kan instaan vir die waarde van enige ander kaart. En in ’n pak Tarot-kaarte word die joker die ‘fool’  genoem: die kaart beskik oor ’n nul-waarde, dit kan dui op die begin of die einde van die Arkana. Dit is alles of niks.

En van die diaboliese na die dualistiese. Die Switserse Gotiese musiekgroep, Lacrimosa, se logo op al hulle musiekalbums vertoon ’n hanswors, wat op sy beurt die lewe in al sy tragikomiese fasette voorstel.

 

 

Die Brechtiaanse punk-kabaretgroep, The Tiger Lillies, se voorsanger, Martyn Jacques tree altyd op in ’n hansworskostuum en bypassend geverfde gesig. Jacques is bekend (of berug) vir sy satiriese, onthutsende en soms erg ontstellende lirieke.

 

 

En van lirieke gepraat: die Nobelpryswenner, Bob Dylan se oeuvre word al vir jare deur akademici en literêre kenners bestudeer vir die simboliese koderings van die begrippe clown, fool of joker.

Van die musiek na die poësie. In Jaco Barnard-Naudé se eksistensialistiese lesing van Marais se “Skoppensboer” maak hy hierdie interessante slotopmerking: Tog is daar in die poging om die lewe as ’n ‘komedie’ voor te stel steeds ’n tragiek: ons is ‘geblinddoek met ’n lamfer-lap’. Die wrang opgewekte luim van die slot gee aan die gedig ’n soort groteske lading, ’n versteurdheid, iets soos die grynsende, geraamte-mombakkies waarmee die Dood konvensioneel esteties verpersoonlik word.

Klik gerus op dié skakel vir die volledige blog:   https://versindaba.co.za/2014/03/19/jaco-barnard-naude-eksistensialisme-in-skoppensboer/?fbclid=IwAR2sgJpDz55L-tbjUnJdsd_UahelJ8VXokW2UhO3pq_kE1CjUTkC5Wq1cq8

 

Skoppensboer

 

I

 

’n Druppel gal is in die soetste wyn;

’n traan is op elk’ vrolik’ snaar,

in elke lag ’n sug van pyn,

in elke roos ’n dowwe blaar.

Die een wat deur die nag

ons pret beloer

en laaste lag,

is Skoppensboer.

 

II

 

Gewis en seker is die woord:

die skatte wat ons opvergaar,

ondanks die sterkste slot en koord

word net vir mot en roes bewaar.

Net pagters ons

van stof en dons

om oor te voer

aan Skoppensboer.

 

III

 

Die heerlikheid van vlees en bloed;

die hare wat die sonlig vang

en weergee in ’n goue gloed:

die dagbreek op elk’ sagte wang

en oge vol van sterreprag

is weerloos teen sy groter mag.

Alreeds begint die rimpel sny;

oor alles hou die wurm wag

en stof en as is al wat bly:

Want swart en droef,

die hoogste troef

oor ál wat roer,

is Skoppensboer.

 

IV

L’ENVOI

 

Gewis is alles net ’n grap!

Ons speel in die komedie mee

geblinddoek met ’n lamfer-lap

wat selfs die son ’n skadu gee.

Wat treur ons tog?

Viool en fluit maak nog geluid;

en lank die nag wat voorlê nog.

Al kan ons nooit volmaaktheid raak,

nog blink die oog en gloei die huid

wat heel die winter blomtyd maak.

Dus onverlee

lag ons maar mee

met elke toer

van Skoppensboer!

 

Eugène N. Marais

 

Hierdie ikoniese gedig kan waarskynlik ook gelees word as ’n tipe spel (‘toer’) van die trickster (of trickster-god).

 

2.

 

G 1 2 3 4 3 2 1

 

Die eerste blok, en nog een. My asem brand, maar die hanswors bly op my spoor; hy kom koggelend nader soos ’n Daddy Long Legs met sy groot, dwars voete en lenige treë.

Ek kyk om na die witgeverfde gesig met die rooi neus en hare, die Renaissance-krawat, en versnel. Hy hardloop geluidloos en ék nael — die intervalle tussen my tekkies rek.

Verby ’n huis met ’n hoë palissade en die Rottweiler met die vlammende tande en skuim om die bek. Toe die hond die hanswors gewaar, gaan sit hy tjankend op sy agterstewe. Om ’n blinde draai gee ek vet, swenk in ’n stuk veld in, kortpad hospitaal toe. Dáár is mense, hulle sal my help.

Ek kyk om. Die hanswors het afgedraai in die teenoorgestelde straat.

In die verte dyns die silwer en blou spreiligte. Ek hardloop; ’n stukkende wekker, ’n metronoom waarvan die hart onreëlmatig begin afloop en my lyf verdwyn tot ek net voete is, een-voor-een-agter-een-voor-een-

In die hospitaal se parkeerarea is daar nie ’n mens in sig nie. Motors glim in die bleeklig, die getuie van ’n verskriklike ontruiming. Niemand. Dan, die geronk van ’n enjin. ’n Ambulans! Die agterste deure is oop, maar daar is nie ’n siel nie. Ek buk vorentoe; betrag die donker kolle soos motorolie op die sement. Die tekstuur is taai as ek daaraan raak. Bloed, al is daar geen teken van die bestuurder of pasiënt nie. Maar ek het nie tyd om te verspeel nie. Ek moet skuiling vind, die hanswors sou kon raai dat ek hierheen gekom het.

Die opname-area is heeltemal vakant. Geen sekuriteit; net ’n stompie wat verlate op die randsteen lê en smeul.

Geen personeel tussen die hokkies met die rekenaars met die flikkerende groen oë nie. ’n Halfgedrinkte beker koffie langs ’n telefoon.

In die wagarea is ’n strooikussing op ’n rusbank ingeduik, asof iemand nog flussies daarop gesit het. ’n Oop tydskrif; bladsye in ’n rolnaat na buite gevou.

Skielik raak ek bewus dat ek bloei — ek trek die sintetiese stof van my pienk bloes weg van die wond, dit kleef daaraan, dit syg dieper in die sypelende maagwond, dit suig. Ek het nog nooit van pienk gehou nie. Nóú is my grootste bekommernis die wond in my buik. Of loop ek al vir lank daarmee — dalk jare — dat die hospitaal bloot ’n kataklismiese sneller in die sigbaarmaking daarvan is? En waarom ervaar ek hoegenaamd geen pyn nie? Ek het nie ’n benul hoe ernstig dit is nie (dit mag fataal ook wees): ek sal ’n drukverband of iets in dier voege in die hande moet kry.

Ek loop na die hysbakke toe, kyk op, die rooi syfers wat ongeduldig bly flits.

Tjieng. Die deure ruis oop. Ek voel die temperatuurverandering, die koel trek wat die geopende staaldeure gewoonlik meebring.

Voor my staan ’n verpleegster met ’n onverbiddelike gesig en groot bril soos dié wat vrouens in die tagtigerjare gedra het en wat haar donker oë nog broeiender laat vertoon. Op ’n trollie ets ’n blou laken die kontoere van ’n lyf. Die gesig is bedek. Ek weet. Ek weet wat dit is. Maar daar is genoeg plek vir ons altwee in die hysbak, waarom gluur sy so na my? Of waarom stap sy nie uit nie, sy en haar trollie? En: waarom gaan sy weer óp as die hysbak in die eerste plek vir die grondvloer bestem was?

Ek kyk na haar groeiende indeksvinger tot sy ’n knoppie druk en die deure weer toesuig. Die volgende oomblik is daar ’n helse slag, soos ’n skag wat val: die reuk van gebrande rubber en metaal gevolg deur ’n oomblikfloute.

Kragonderbreking. Ek voel ’n trilling onder my voete, dan flits die ligte weer aan, Eskom ten volle funksioneel. Vir die eerste keer gewaar ek die geel staandriehoek met die rooi letters: DANGER. Dit was nie voorheen daar nie, of was dit? Was dit?

Die haaigrys deure suis oop, maar waar die hysbak se vloer moet wees, is daar nou net vallende duisternis. ’n Afgrond gaan oop in my keel en ek gil en gil sonder enige geluid.

Voor my staan die hanswors. Hy takseer my lank; dan glimlag hy met sy skerp gevylde tandjies en sê uiteindelik: Hierdie hysbak gaan net áf.

 

Verwysings:

 

https://www.groundzeromedia.org/evil-clown-evil/?fbclid=IwAR3fr_3UCkIaxobsyruNct_–8hVTXEWqLDNJtbYYifISOIeZaA9BIcLbfs

http://www.bbc.com/culture/story/20161019-a-surprising-history-of-the-bad-clown?fbclid=IwAR2kKYImlmw9cIk_TaqGB8MO4eLjhtTuA_q1FI8DW3Ln9wGYZMOvKcuUfaY

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Evil_clown?fbclid=IwAR3A6BOSC3H8JbAoGfnwGFrzK_nFTmt7dVXc3Swe5Du-fIjlXwk-ABzo4QA

https://www.trickedbythelight.com/tbtl/TricksterGod.shtml?fbclid=IwAR2RxlW4P-Fw8eUWfMpqkvxMj7fOpMpXEM1EYud3712-lGbAZw_BZQJLwFg

 

 

 

 

 

“Haar oë glim soos ’n roofdier s’n van honger en dissipline.” Só beskryf Etienne van Heerden ’n dame, wat altyd op dieet is, in sy roman Casspirs en Campari’s. En ’n mens dink onwillekeurig aan die tagtigerjare met sy dieetfoefies soos Fibretrim, Nataniël se bruinrys-en-lensie-dieet, amfetamien-eetlusdempers wat bewerasies en paranoïa veroorsaak, en nog later, die Tim Noakes-dieet. Om enkeles te noem.

Anoreksie, of anorexia nervosa en haar nare tweelingsuster, bulimia nervosa het as die twee bekendste eetversteurings in wese dieselfde gebly. Maar daar het iets bygekom, ’n belangrike impetus wat as’t ware hierdie eetversteurings voed: ons sosiale media-platforms. Lys dan manoreksie, oftewel anoreksiesimptome wat waargeneem word by manlike modelle en die sogenaamde plankdun ‘metromanne’ …of orthoreksie, ’n ongesonde obsessie met gesonde kos en die lys raak kommerwekkend. In die geval van orthoreksie meng die preokkupasie met ’n gesonde leefstyl in met die lyer se algemene welsyn en kan die persoon gemoedsversteurings ontwikkel of homself sosiaal isoleer om ‘verkeerde’ kosse te vermy. Hierdie mense is lief om hulle etes af te neem en byvoorbeeld op Instagram te plaas. Die bord kos word as ’n reël vergesel van ’n rits hutstekens langer as ’n spoorlyn, en kan iets in dier voege wees: feeling great, gevolg deur nonerefinedsugar, glutenfreevegan, dairyfree, lactosefree, ensovoort.

 

 

Sedert die begin van die internet het #anoreksie, of kortweg #pro-ana en bulimie, of #pro-mia op webtuistes en mediaplatforms as gemeenskappe begin floreer. Hierdie destruktiewe gedrag word aangebied as ’n ‘leefstylkeuse’; en lyers leef in interaksie met ’n virtuele gehoor wat ’n subkultuur van koestering en aanvaarding bied. Só sal ’n anoreksielyer byvoorbeeld op Instagram suggereer dat een like gelykstaande is aan een uur se vas, en dan, met die aanmoediging van haar gehoor, haarself stelselmatig verder uithonger. Sosiale netwerke bied oorgenoeg kameraderie van gedeelde obsessies, vergelykings, kompetisie, wenke en bemoediging tussen mense wat gewig wil verloor. Motto’s soos pretty girls don’t eat, skip dinner, be thinner, thinspirational en bonespo word na dese gesensureer om die uitdyende gemeenskap van mense met dieetsiektes teen hulself te beskerm. Daar is ’n verbod op sekere memes; in stede hiervan verskyn skakels na webtuistes wat hulp of rehabilitasieprogramme aanbied vir mense met eetversteurings. Sommiges omseil die internetsensuur bloot deur ‘TW’ (trigger warning) by hulle profiel te voeg, of te kenne te gee dat hulle reeds ’n rehabilitasieprogram volg. Wanneer ’n persoon behandel word vir ’n eetversteuring, sal die terapeut waarskynlik voorstel dat die pasiënt sy sosiale media-rekeninge sluit, omdat laasgenoemde platforms moontlik ’n rol in die patologie kan speel. The Agency for Healthcare, Research and Quality het beraam dat daar in 2008/2009 ’n 24% toename in eetversteurings was – en dat die lyers almal oor meer as een sosiale media-profiel beskik het. Grafika wat ’n mens dikwels teëkom, is selfies van uitgeteerde figure met kringe onder die oë, selfoon in die hand, die ribbes sigbaar ontbloot. Waar anoreksie & kie voorheen dieetsiektes was wat gekenmerk is deur meisies wat uit ’n tradisioneel wit, hoër middelklas-omgewing kom, raak eetversteurings vandag mans sowel as vroue: mense van alle rasse, kulture en substrata van die samelewing is slagoffers.

Die ánder sondebok in hierdie verband is die toename in apps, oftewel selfoontoeps wat mense help om gewig te verloor. Daar is toeps wat raad gee met eetplanne, die energiewaardes van kosse lys, kalorieë (en die verbranding daarvan) bereken….en daar is toeps wat jou help oefen, byvoorbeeld ’n pedometer wat jou treë tel en bereken hoeveel meter/kilometer jy deur die loop van ’n dag gestap het. Hierdie toepgedrewe oefenkoors word aangevuur deur die mildelike en onmiddellike beskikbaarheid van inligting rondom energieverbruik. Jare gelede was die voedingswaardetabelle, as deel van kosverpakkings, maar skaars – en mense minder selfbewus oor die voedsel wat hulle inneem. Anoreksielyers (die honger beheervrate, en ek sê dit met deernis) neem deeglik kennis van die tweede doodsonde. En vraatsug vra vir boetedoening en die verbranding van kiloujules. Dit is interessant om hier te noem dat kenners die uitgeteerde staat van anoreksie inderdaad as ’n tipe stigmata (en selfmutilasie) sien; en daarmee saam herinner die obsessiewe ritualistiese gedrag van die pasiënte mens aan religieuse rites.

Van selfbewustheid gepraat: verbeel ek my of is daar deesdae ’n groter sensitiwiteit rondom kos en voeding as jare gelede? ’n Bord kos is nie meer onskuldig nie. Sommige mense se identiteit, self, of self-beeld word inderwaarheid gedefinieer deur dit wat hulle eet, byvoorbeeld in die geval van orthoreksie. Heilsame kos = ’n gesonde Self. Die berekening van energie word ’n fyn kuns – of is dit ’n wetenskap? Gonswoorde soos keto en banting is aan die orde van die dag, alhoewel baie mense nie weet wat die mediese prosesse van ketose behels nie. Ons word gebombardeer met keuses: organiese kos is waarskynlik gesonder, dit is vry van MSG, aspartaam en tartrasien… En hier moet ek bieg: ek kwel my nie oor pienk Viennas nie en ek wonder ook nie oor die koolstofvoetspoor wat ek agterlaat met my eetgewoontes nie. Mense is meer gesondheidsbewus as voorheen, maar die Angst rondom kos het ook toegeneem. In teenstelling hiermee is daar ’n oorvloed kos- en resepteprogramme op televisie en ’n toename in aanlyntoeps vir die bestel en aflewering van wegneemetes. En dan, onrusbarend, die statistiek van The Food and Agriculture Organization of the United Nations. In Desember 2016 het 815 miljoen mense uit die 7.6 biljoen aan wanvoeding gely. Dit beteken dat ongeveer een uit elke tien mense in die wêreld op daardie gegewe tydstip honger was. En dít is ’n tragedie.

Met al die moderne elektroniese en digitale platforms ten spyt, het die patologie van dieetsiektes nie veel verander nie. Anoreksie, soos enige ander onderwerp, vind uiteraard ook neerslag binne die Afrikaanse poësie. In haar taksering van die balletpoësie van Aniel Botha (Pirouette, 2012) wys Marlies Taljard op die destruktiewe aard van eetversteurings wat by ballerinas aangetref word. Klik gerus op die onderskeie twee skakels om hierdie blogs te lees:  https://versindaba.co.za/2018/06/24/marlies-taljard-inwaarts-en-immer-opwaarts/ asook  https://versindaba.co.za/2018/06/29/marlies-taljard-op-soek-na-die-wildehond-wat-in-haar-hou/

In 1980 verskyn hierdie gedig in Annesu de Vos se bekroonde debuutbundel, Gebed van ’n groen perske. Die psigiese en liggaamlike aftakeling word duidelik verbeeld deur die vers se gestroopte aanslag en minimalisme, wat uiteindelik ook die siekte voorstel.

 

anorexia

 

ek proe jou

sonder ophou

in my elke dag

se hongerdood

 

want weet jy nie

wit godekind

jy is my vleis

my bloed

my brood

 

 

Verwysings:

 

https://www.usatoday.com/story/news/nation/2014/06/01/social-media-helps-fuel-eating-disorders/9817513/

https://www.vrouekeur.co.za/nuus-vermaak/organiese-kos-het-jy-geweet

https://www.worldhunger.org/hunger-quiz/how-many-people-are-hungry-in-the-world/?fbclid=IwAR1PfFWjROpN912YgL3MCLzsH2eu4hsR1xWb1aVORJhMg-_7a9Ux68pFIw4

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4737215/?fbclid=IwAR2F2M2i-08rIW-dqjoqX8PWBBH4eAgtpUSVKcphUJBZhyucIeIoFTAU9Dg

De Vos, A.  1980. Gebed van ’n groen perske. Kaapstad: Tafelberg.

 

 

 

 

Ek word bekoor deur plekke wat leegstaan. Miskien moet ek dit anders stel: Sonder inhoud, maar tog nie regtig leeg nie. Daar is baie sulke plekke rondom ons. Plekke wat deur vure verwoes is of plekke wat in die vagevuur van afgestorwe boedels se fynskrif toegesluit staan. Terwyl die horlosie se wysers draai en die kalendermaande een na die ander afgeskeur word, staan hierdie plekke en wag. Hulle wag op die lewe wat eens deur hul gevloei het.

Bo: Foto’s van ‘n bouval in Midrand (Foto’s met toestemming van die fotograaf, Candice Brophy, geplaas.) Die brand van die grasdak, het die einde van hierdie huis beteken.

 

Sondagmiddag

die ruïne waar ek en jy rondkrap
een Sondagmiddag, lustelose honde, ná
die middagmaal (die mense slaap in die huis)
oplaas moeg gebaklei, versigtig die woorde
wat ons kies, tingerige sinne, geluide eintlik
maar om mekaar oor stilte se rand
te help, op so ‘n Sondagmiddag, die ruïne
op julle plaas: ag, ‘n blote bouval eintlik
‘n huis sonder herinneringe, net fondasie
en halwe mure wat nog staan, jare gelede
al tot toeval en stof gedoem: tussen
klippe kry ek die geraamte van ‘n akkedis
en wonder of ek en jy dan so voorspelbaar
soos ‘n Afrikaanse liefdesgedig is, en jy maak
‘n stok tussen ‘n paar bakstene staan:
dit was seker ‘n vuurmaakplek
‘n oorstaanplek een nag
skaars wegkruipplek

– deur Desmond Painter uit ‘Nuwe Stemme 5’ (Tafelberg:2013)

Bo: In Hillbrow

 

 

huise. melville/weltevredenpark

in elke vertrek
sien ek ‘n optekening
van ‘n skerf geskiedenis
om soos ‘n afgesplinterde geen
iewers vas te kleef –

‘n portret of meubelstuk wat weinig

vooraf verraai
en niks daarna

want alles is maar slegs
‘n bietjie brood en suiker
lank gelede uit my huis
vlytig soos miere aangedra
na die eerste eie nes –

wie weet
op ‘n dag moet dit ‘n blom word oor ‘n wond
op ‘n dag word dit ‘n duif in ‘n leë kamer
‘n blaar se drif op die wind
deur uitsiglose vensters in ‘n buurt

selfs hier

nog steeds

sal ek oor die merke
van my lessenaar streel en dink:

hier het my vader gesit

en hier
het sy hand gerus

– deur Marlise Joubert uit ‘bladspieël’ (Human & Rousseau:2015)

Bo: Johannesburg Algemene Hospitaal

 

Ons drome van gister
Word somber en sinister
Want kyk alles het ‘n vasgestelde uur
Ons beplan toringblokke
Maar die slopers is betrokke
En ons drome is bloot skadu’s teen die muur

– deur Koos du Plessis uit ‘Skadu’s teen die muur’

 

Bo: Kempton Park Hospitaal

Die foto’s vang slegs ‘n klein gedeelte van die bekoring vas. Dit vang die leegheid wat nooit werklik leeg is nie tussen die mure van die bouvalle en ruïnes vas. Die kaggel brand steeds, al is dit net in ons gedagtes. Die kinders speel en die kos word steeds in die kombuis gemaak. Dit resoneer en herinner ons aan die bouvalle en ruïnes wat ons in ons drome besoek. Die bekoring lê eintlik in die dinge wat was en die dinge wat weer kan wees. Die bekoring lê in die bouvalle en ruïnes van ons gedagtes.