Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Op 27 Mei 2020 ontvang ek ‘n getekende kopie van Gisela Ullyatt se Die waarheid oor duiwe (Protea Boekhuis, 2020). Voorin skryf die digter: “Vir Alwyn. Mag jou eie duiwe losgelaat word een van die dae. Mag ‘n paar gedigte tot jou spreek in hierdie bundel. Duif-groete Gisela”. Dit laat my dink: as gedigte dan met duiwe wat losgelaat vergelyk kan word, is ‘n digbundel seker soos die lugruim wat die voëls in hul vlug huisves. Dié gedagte laat dink my aan Roland Barthes se stelling in S/Z (1974):

The text, in its mass, is comparable to a sky, at once flat and smooth, deep, without edges and without landmarks; like the soothsayer drawing on it with the tip of his staff an imaginary rectangle wherein to consult, according to certain principles, the flight of birds, the commentator traces through the text certain zones of reading, in order to observe therein the migration of meanings, the outcropping of codes, the passage of citations (Barthes, 1974:14).

Die gedigte in die bundel is egter nie soseer van die lugruim nie, maar eerder van ons gebondenheid aan die aarde. Die waarheid oor duiwe word op fenomenologiese wyse benader, wat die menslike belewing van dinge liggaamlik verken.

In die openingsgedig, getiteld “die waarheid oor duiwe” (8) word die waarheid oor duiwe onthul deur ‘n agtjarige kind wat binnein ‘n duiwehok klim om te gaan sien wat daar die hok aangaan:

die waarheid oor duiwe

daar trek die bure in my agtste jaar
na ‘n swanky suburb anderkant
brandkopbrug en los hul duiwehok
by die kweperbome in ons agterjaart

die hok my ogiesdraadkasteel
die lemoenduiwe royalty

eers hou ek hulle dop
deur skrefies en gaatjies beloer ek
gesnaweldes later klim ek versigtig in
sit op flertse duiwemis bestudeer die saad
in die hoop dat hulle uit my hand sal vreet

ek betas flets eiertjies
knus in houtkasnessies
hulle laat my gloei

ek aanskou die fights die jagsheid
die ongenaakbare fladdering

die swanky bure het ná ‘n ruk
hul not-so-swanky hok kom terugvat
en net ‘n leë vierkant
op die vergeelde gras gelos

Uit die blik van die kind word die “ogiesdraadkasteel” as ‘n toweragtige wêreld onthul soos “lemoenduiwe” deur die “gaatjies beloer” word. Dan klim die kind in die duiwehok en “sit op flerste duiwemis” en “betas flets eiertjies / knus in houtkasnessies”. (Hoe mooi die beskrywing van die belewing: “hulle laat my gloei”!)

Met die adjektief, “ongenaakbare”, word die “fladdering” van die duiwe nader gekwalifiseer, wat met “fights” en “jagsheid” gepaardgaan. Die gedig laat blyk dat die waarheid oor duiwe ‘n veelkantige ding is en nie slegs op een manier beskou kan word nie.

Een van die betekenisse van die woord “ongenaakbaar”, soos opgeteken in die WAT, is dit “wat min menslikheid of genade betoon of waaraan nie ontsnap kan word nie”. In die gedig sinspeel die “ongenaakbare fladdering” op weerloosheid wat op verskillende maniere in die bundel uitgewerk word. (Luister na Tinarie van Wyk Loots se voorlesing op RSG se potsending wat hierdie broosheid op ‘n pragtige wyse vertolk.)

Vergelyk ook die uitbeelding van ‘n sterwende man in die gedig “in die tyd van kiewiete” (bl. 14-15), opgedra aan Louis B. Hierin word die “borskas” van die sterwende  met dié van ‘n “kwarteltjie” vergelyk word:

jou vrou probeer jou voer met piesangbrood
maar jou borskas is ‘n kwarteltjie
jou longe ingesonke mynskagte
waarin suurwater drup
jy kyk hoe die kanarie
in sy kou versmoor

Omgewingsbeelde word gebruik om die “longe” van die sterwende as “ingesonke mynskagte” uit te beeld. Ons herken ons eie weerloosheid aan die omgewing waarbinne ons leef.

‘n Gedig opgedra aan Wilhelm Knobel, getiteld “wanneer verse begin droom” (bl. 70) ontvang spesiale vermelding vir Versindaba se lykdig-kompetisie in 2014. Met verwysing na die lewe van Wilhelm Knobel, word in die tweede en derde strofes gewys op die verhoudings van Knobel met sy ouers. Vergelyk strofe drie wat heenwys na Knobel se verhouding met sy vader:

jou vader is ‘n toegerankte
brandpad nooit oopgeskraap nie
elke woord ‘n pendoring jou brein
skarrel soos die vlakhase en tarentale
wat hy stelselmatig afmaai hy stroop jou
koringlande tot slegs
vergeelde stoppels oorbly

Ullyatt kry dit reg om iets omtrent die wesensaard van vaderfiguur vas te vang deur ‘n omgewingsbeeld van onbegaanbaarheid aan die vader toe te dig.

Afdeling twee, ‘n hoogtepunt van die bundel, dui op die wyse waarop die menslike liggaam uitgelewer is aan mediese sorg. Dié strekking hiervan herinner onder andere aan Marlene van Niekerk en Adriaan van Zyl se roman Memorandum: ‘n verhaal met skilderye (2006) en Michel Faber se Undying. A love story (2016).

In die gedig “pâte de fois gras” (26) word die ek-figuur se liggaam met dié van ‘n “galdik gans” vergelyk:

pâte de fois gras

vir tien jaar al voer jy
my vet met pil-orgies
pomp jy my
lewer op tot galdik gans

soggens druk ek
kapsule na kapsule
uit kliniese stulpverpakkings
aropax effexor wellbutrin

geel ligte begin
in my spieëls kaats
ek rys tot ‘n sjiffonkoek
waaruit meelstof sif

in jou kliniese toetskombuis
word ek slow food
jy lig die kastroldeksel op
roer my grysstof om

jy glip jou shiraz uit jou wynrak
jou noritake onbevlek
jou salotte afgesweet
die kaviaar glinster

stetoskopies luister jy
met jou koue pote oor my
smeer my dun vreet my op
met kraakbeskuitjies

vir my volgende afspraak
lui die voorskrif: 1 x lewer in netvet

Dit is nie maklik om oor die bundel te skryf nie.

Ek dink weer aan die metafoor van die duiwe as gedigte wat losgelaat word en aan Barthes se metafoor oor die teks wat soos ‘n vierkant in die lug is waarbinne die wiggelaar die vlug van voëls probeer peil.

Alhoewel Ullyatt se verse nie die waarheid van duiwe noodwendig as iets “moois” uitbeeld nie, is daar skoonheid te vind in die feit dat die verse uiteindelik bo die sinnelike uitreik, wat die grense van die ervaring oorskry.

In “nawoord” (83) sluit sy af:

nawoord

(met ‘n naaldwerkskêr het ek
al daardie duifeiertjies
oopgeknip ‘n paar duiwe
laat uitvlie per ongeluk
ek en die kweperbome
het gekonsulteer getreur
maar van my duiwehok kon
ek myself nimmer losflenter)

Bronne geraadpleeg 

Barthes, Roland. 1974 [1970]. SZ. Vertaal deur Richard Miller. Oxford: Blackwell.

Faber, Michel. 2016. Undying. A love story. Edinburgh: Canongate.

Van Niekerk, Marlene en Van Zyl, Adriaan. 2006. Memorandum: ‘n verhaal met skilderye. Pretoria: Human & Rousseau.

 

 

 

Ek het eintlik hierdie die onderhoud met Lynthia Julius bedoel vir vrouemaand, wat pas verby is, hoewel ek dink mens behoort nou al ‘n vrouedekade uit te roep, as mens na die nuushooftrekke kyk. Ongelukkig het Lynthia-hulle toe ‘n dood in die familie gehad wat ons tydsberekening so ‘n bietjie omver gewerp het. Nou het daar egter weer ‘n nuwe krisis opgeduik wat inspeel op die titel van Lynthia se bundel – die hare-kwessie en al die pyn en woede wat deur ‘n enkele advertensie aangerig is.

Die bundel “Uit die kroes” bly ‘n goeie aanknopingspunt vir ‘n gesprek oor vorue, vroueregte, vroue-onderdrukking en vrouemaand in Suid-Afrika. Ek het heerlik gelees aan Lynthia se eerlike antwoorde op my vrae. Dankie Lynthia, dat jy ten spyte van lewenskrisisse met my gepraat het.

 

Marlies Taljard: Daar is twee belangrike gedigte in “Uit die kroes” wat verwys na herkoms. In “Ontheemding” (p.41) skryf jy:

as ek in Springbok kom is ek te stad

in Kimberley te Nama

En in “Die intellektualisme van goed” (p.54-55) staan:

Ek wou hardloop

die Noord-Kaap al in

verby Griekwastad, Groblershoop, Upington, Keimoes,

Kakamas, Pofadder, Aggeneys

ek wou hardloop en hardloop tot in Mamma se huis (…)

 

Vertel tog seblief vir ons iets oor jou grootwordjare, jou grootwordplekke en die wyse waarop dit jou lewensiening en natuurlik jou digkuns beïnvloed.

Lynthia Julius: Ek is gebore in Springbok en het grootgeword in Kimberley. Maar my hart bly altyd in Namakwaland. Ek het nie aangepas in Kimberley alhoewel ek al die jare hier gebly het. Toe ek klein was het ek elke keer as ons uit Springbok ry heel pad Kimberley toe gehuil. My ma-hulle het dit altyd die ‘Tranedal’ genoem. My leefwêreld is onlosmaaklik deel van my gedigte. Die skoonheid van die Noord-Kaap, die mense. Ek sou nie kon skryf soos ek skryf as ek nie ’n Noord-Kapenaar was nie.

 

MT: Lynthia, wanneer jy skryf oor die vrou Sara (p.7), oor Aurora (p.11), Amria van Bengale (p.12), “die meid wat haar wangedra het” (p.13) en al die baie ander vrouekarakters in die bundel, hoeveel daarvan is (verkapte) outobiografie? Sou jy die bundel “Uit die kroes” as (outo)biografies beskou, of as verwysend na die vrou as sodanig – die argetipiese vrou … of dalk die vrou in Afrika? Is daar ‘n verskil tussen al dié vroue?

LJ: Dis nie vir my outobiografies nie. Die gedigte is hulleself. Na ek dit geskryf het het hulle nie meer aan my behoort nie. Elkeen het aan die vrou behoort oor wie ek geskryf het. Dit was nie my storie nie, dit was hulle s’n. Die karakters is gekies oor hulle ander vroue en hul rol verteenwoordig. Die vrou van Afrika, die vrou wat ‘other’ is. Hulle is hulle eie agente van die wêreld. Ek is aangetrokke tot karakters van my eie kultuur en grootword, maar ek wil nie hulle stories net myne maak en hulle as myne eis nie. Ek wil plek los vir die leser om te vereenselwig met die verskillende vrouens.

 

MT: In die titel, “Uit die kroes” resoneer die uitdrukking “deur die smeltkroes gaan” duidelik saam. Volgens die primêre bronne oor liminaliteit (soos Van Gennep, Turner en Eliade) is pyn en verwonding een van die belangrikste aspekte van die liminale toestand (soos dit byvoorbeeld in inisiasierites voorkom) ten einde ‘n nuwe identiteit te konstrueer. Daar is talryke gedigte in jou bundel wat oor fisieke sowel as geestelike pyn handel. Is dit ‘n pyn wat uiteindelik tot ‘n soort bevryding kan lei, of is dit tevergeefse pyn? Is dit pyn waaruit daar uiteindelik nuwe identiteit kan groei, en sou dit kon lei tot bevryding van die ou, gestigmatiseerde identiteit wat deurgaans uit die gedigte haar stem laat opklink? Sou ‘n mens jou bundel as ‘n metafoor vir inisiasie kon beskou?

LJ: Ek glo nie pyn kan tevergeefs wees nie. Dit is soos Eugene Marais gesê het; ‘Alle bewussyn is pyn.’ Dis vir my hartseer dat dit so moet wees en voel soms onregverdig, maar die mens is mos, maar ’n gekompliseerde ding. Die loutering is ’n seer proses, maar hoe sal jy maak? Dit aanvaar en aangaan. My bundel kan as ’n metafoor vir inisiasie beskou word. Ek dink nou aan Totius se ‘O, die pyn gedagte.’ Dat so ’n goeie gedig uit soveel pyn moet kom.

 

MT: Daar is verskeie gedigte in jou bundel wat my letterlik na my asem laat snak het. Met verwysing na enkelgedigte, wat is volgens jou mening die grootste onreg wat teenoor vroue gepleeg word, in Suid-Afrika én elders?

LJ: Die feit dat mans hulle baas gehou het oor vrouens en hulle stem van hulle af geneem het. Daar’s baie goed wat ek in die lewe nog sal oor kom, maar ’n man sal my nie besit nie. Die vrouens voor my tyd het te hard geveg daarvoor. Om te kan besluit en nooit daarvoor verskoning te vra nie is vir my kardinaal. Dat hulle mans se besitting gemaak was is vir my die grootste onreg wat teenoor vroue gepleeg was en nog steeds in sommige plekke plaasvind. Daai goed speel nie op my tv nie.

 

MT: Die voor-die-hand-liggende betekenis van “kroes” slaan op hare, soos in die slotgedig (p.82-83):

 

ek was te kroes om ‘n Kimberley Coloured te wees

te glad om opreg Khoi te wees

te gemeng om wit te wees

ek het uit die as opgestaan met my kroes hare, Mamma

sukkel-sukkel die krulnukke in my hare uitgekam

en met die loskomsels op die kam besef:

fok glad wees (…)

 

Kan jy, met verwysing na die bundel “Uit die kroes” vir ons as lesers die dilemma skets wat die tema van die bundel vorm, maar ook hoe (dele van) die dilemma op alle vroue van toepassing is. Indien jy ons Suid-Afrikaanse samelewing kon nuut maak, hoe sou jy dit doen? Verwys gerus terug na die gedigte in die bundel.

LJ: Vrouens is al die jare voorgesê hoe hulle moet lyk en hoe hulle moet wees. Vir my is die ergste dat vrouens ander vrouens verdruk het met die ideologieë van mans oor vrouens. Ek het laas ’n aanhaling gelees wat my geruk het. Dit lui; ‘We teach our sweet little girls to be liars and fakers from a young age: No, I’m not hungry. Wow, that feels great. No, I don’t blame you. Yes, I love you. No, I’m fine.’  Indien ek dit nuut kon maak sou ek vrouens leer om nie vir ’n man te skrik nie. Om luidkeels te praat oor wat haar nie lekker sit nie, oor wat haar ongemaklik maak. Ek sou vrouens leer om hulle waarheid te sê en nie eenmaal verskoning te vra daaroor nie. Om nie hulleself aan die brand te steek om enigeen warm te hou nie. ’n Gedig wat hieroor praat is, Die vrouens in my familie; Die vrouens in my familie het hulle stemme ingeboet vir hulle mans s’n.

 

 

Twee maande gelede het ek ’n pleidooi vir die oprig van ’n aanlyn nagraadse studiegroep vir Afrikaans en Nederlands gelewer. Ek is opgewonde om aan te kondig dat die Samespraakwebblad op 1 September geloods is. Remona Voges het die ontwerp van die webblad behartig.

Die oogmerk van Samespraak is die kweek van belangstelling in die vergelykende bestudering van Afrikaanse en Nederlandse letterkunde. Samespraak bied ʼn aanlyn platform vir nagraadse studente en postdoktorale ondersoekers van die Lae Lande en Suid-Afrika (maar ook Pole, Tsjeggië, Duitsland, Namibië, Suriname, Curacao en Aruba) waarop seminare, leesgroepe en werkswinkels gefasiliteer word. Altesaam agt lesings word vir die 2021-studiejaar beplan, wat strek van Januarie tot November 2021. Alfred Schaffer is Samespraak se eerste skrywer in residensie en ʼn spesiale skrywerswerkswinkel word vir Mei 2021 in die vooruitsig gestel.

Die vereiste vir deelname is dat kandidate vir ’n MA of PhD in Afrikaans en/of Nederlands by ’n universiteit geregistreer moet wees. Postdoktorale ondersoekers en akademici wat belangstel in die vergelyking van Afrikaanse en Nederlandse letterkunde word ook uitgenooi om deel te neem.

Indien jy belangstel om deel te word van die Samespraakgemeenskap, voltooi asseblief die vorm op die Samespraakwebtuiste voor of op Maandag 16 November 2020. Volg ons Facebook en Instagram vir sosiale media.

Alwyn Roux, namens die Samespraakbestuur

 

 

I wish I’d said…SO1E09

 

Dit is die nostalgie van stofstrate, donkiekarretjies en rieldanse. Die Noord-Kaap; die leefwêreld van Lynthia Julius.

“Ek is 25 jaar oud en ’n digter,” sê sy pront. Met die eerste ontmoeting danksy AVBOB se gewilde poësieprogram besef ek dadelik: hiér is ’n baie sensitiewe digter. Mens wil haar vasdruk, haar beskerm teen die aanslae van die lewe. Maar Lynthia het in haar jong lewe reeds haar kwota pyn en swaarkry leer ken. Eers was dit die ontwrigting toe hul gesin moes wegtrek van haar geliefde Springbok na ’n klein dorpie, Ritchie, 40 km suid van Kimberley. En dan was daar die selfdood van ’n vriendin; die diagnose van ’n stoornis by Lynthia waarmee sy moes leer saamleef…en ’n selfdoodpoging van haar moeder. “Ek was kaal in my kuns, ek was naak en eerlik,” vertel sy van haar AVBOB wengedig (2017). Lynthia het ontdek dat sy haar verdriet kon myn tot poësie.

 

Vir Al Jarreau

 

Allerliefste, ek stuur vir jou

’n please call me

want niemand sal ’n student wat broke is

blameer nie

 

my ma het selfmoord try pleeg

en ’n houer pille geword

nou maak die nikotien nie die duiwels stil nie

en wyn bring nie waarheid nader nie

 

en as jy bel stuur tog jou hande

en as jy kom bring tog jou hitte

nie jou mond nie

ek weet jou mond word stom oor goed wat breek is

bring jou arm en ’n been

jou bene dra my as my oë glas is

 

bel tog

kom tog

 

ek weet nie

ek weet nie

of sy orrait gaan wees nie

ooit weer godin sal wees nie

ek is bang.

ek is bang sy dood

ek is bang sy lewe en sy’s dood

 

bel tog

kom tog

ek het nie airtime nie.

 

“Ek het altyd soos ’n buitestaander gevoel,” vervolg sy. “Ek het gevoel ek is anders as ander mense.” Dit is hierdie einste buitestaanderskap wat bygedra het tot die vorming van Lynthia se digterskap – en die kuns om fyn waar te neem. Die aanpassing as student aan die Noordwes-Universiteit het egter sy eie uitdagings gebied en sy het terugverlang huis toe. Springbok toe. Áltyd Springbok. Na legendes soos Oom Piet wat kitaar speel en vals sing met sy wyn by sy linkertekkie en ’n daggastompie by sy regtertekkie terwyl die braaivleisvure brand.

“Ek was moeg van die intellektualisme van goed / moeg van Celan en moeg van Chopin / moeg van Foucault, Mbembe, Nagel, Chomsky/ ek was moeg van die intellektualisme van goed / ek wou hardloop / die Noord-Kaap al in verby Griekwastad, Groblershoop, Upington, Keimoes / Kakamas, Pofadder, Aggeneys / ek wou hardloop tot in Mamma se huis / tot in die buitetoilet (…)”

Die narratief van die AVBOB Poësieprojek is dat daar vertroosting, genesing en hoop volg na die dood, of ná ’n pynlike, simboliese aflegging van iets kosbaar vir die digter. Verlies. En dít is met Lynthia ook die geval. Sy het die genesende krag van die woord leer ken. Nou kan sy lag oor die gedigte wat sy ingestuur het vir die AVBOB Poësiekompetisie: “Jy kry “we come bearing good news”, óf “we have carefully considered your poem”, dan weet jy jou gedig is nie aanvaar nie! Ek het ’n klómp gedigte ingestuur.”

Na afloop van die I wish I’d said-program het my gedagtes bly terugdwaal na daardie fyn nuanses tussen woord en beeld wat vir kyker verborge bly. Ek wou meer oor Lynthia uitvind en het besluit om haar te kontak vir ’n gesprek.

NB:  Lynthia, 2020 is ’n bedrywige jaar vir jou as digter. Eers het jou debuutbundel, Uit die Kroes die lig gesien – baie geluk daarmee! – en toe verskyn jy as een van die gekose digters op I wish I’d said. Jy vertel in die program van die blootstelling wat jy geniet, maar ook van die dualisme dat jy eintlik vir jouself, en nie vir ’n gehoor wil skryf nie – maar in dieselfde asem noem jy dat jy besef jou stem móét gehoor word. Vertel asseblief meer.

LJ:  Ek sukkel om gewoond te raak aan die blootstelling. Die I wish I’d said-program is in 2018 geskiet en toe het ek nog nie ’n clue gehad oor wat nog gaan kom nie. Daar’s ’n liedjie, “Dear old Nicki”, van Nicki Minaj (wat ek baie lief voor is) waar sy met haarself praat. Sy sê vir haar ou self “I live the life now that we would day dream.” Ek sou graag as twaalfjarige Lynthia wou hoor dat my melancholie nie my skuld is nie, dat depressie soos enige ander siekte is en daar hulp is. As ek nou kan ’n depressiewe kind help sal dit mos baie selfsugtig wees om te swyg.

NB:  Jy verwys na ’n onstellende diagnose, ’n geestesstoornis, waarmee jy moet saamleef. As mens kyk na die biografiese geskiedenis van sommige skrywers, skilders en komponiste, dan blyk dit dat stoornisse soos byvoorbeeld depressie of bipolariteit ironies ook hulle “voordele” gehad het as dit kom by die skeppingsproses. Melancholie is onder meer die katalisator van skeppende idees, ensovoort. Wat is jou siening of belewenis hiervan?

LJ:  Melancholie is die katalisator. Ek stem met dit saam, maar ai, hoe onregverdig is dit dat dit die prys van kuns moet wees. Ek lees laas ’n aanhaling raak wat lui, “You write so beautifully – the inside of your mind must be a terrible place.” Dit het my hartseer gemaak oor dit so waar is. Ek praat nou die dag met my vriend Douglas Reid Skinner die storie van die kunste wat uit soveel seer uit kom. Hoe sal ons maak? Vat, maar jou goijna (puch) vat en baie water drink.

NB:  Jy noem dat jy spyt is dat jy nie volledig in Nama gedigte kan skryf nie, en die taal baie graag wil aanleer. As jy jou drome rakende die oordrag en uitbou van die taal vrye teuels kon gee, wat sou dit wees?  Wat se projekte? Vertel ons asseblief, sonder énige beletsel op jou drome.

LJ:  ’n Kunsskool. ’n Kunsskool in Namakwaland. Ons van die Noord-Kaap moet gedurig plekke soos Joburg of die Kaap toe gaan om diep in die kunste te gaan. Ons het nie eers ’n kunstefees nie en hier is soveel talent en ons het soveel om te bied.

NB:  I wish I’d said…SO1EO9 is ’n aangrypende program en dit vang die essensie van die digter, Lynthia Julius, treffend vas. Vertel ons van jou belewenis van die verfilming van die produksie. Enige hoogte- of laagtepunte?

LJ:  Dit was lank. Ons het die Vrydag en Saterdag geskiet. Justin Strydom, wat die onderhoud met my gevoer het, was fantasties. Hy’t my op my gemak laat voel en ek het dit baie geniet, maar hier namiddag toe skop die moeg in en ons moet nog skiet. Dit was uitdagend. Ek weet nie hoe akteurs dit uithou nie. Ek het nooit beplan om oor Ritchie te praat nie. Ek het dit nie eens as iets gesien wat ’n belangrike rol in my lewe gespeel het nie. Toe my ma begin praat van hoe ek ontwortel was (sy het nooit voorheen daaroor gepraat nie), het ek eenkant gesit en begin huil. Ek het eers met die verfilming rêrig besef wat die trek Ritchie toe aan my gedoen het. Ek het dit al die jare net uitgeblok en nie daaroor gepraat nie. Dit was ’n eye opener.

NB:  Temas wat sentraal staan in die werk van bruin digters, is die heling van (heterogene) identiteite. Waarom dink jy is poësie so kragtige medium in die uitdrukking en genesing van hierdie identiteite?

LJ:  Ek dink nie mens moet ’n sekere tema as sentraal sien bloot oor die groep digters dieselfde ras het nie. Ek het altyd gehoor daar word gepraat oor digters in Afrikaanse poësie, maar in dieselfde asem word daar gepraat van ‘bruin digters.’ Ek het ’n broertjie dood daaraan. Ek hoor al hoe meer en lees al hoe meer raak dat ek ’n jong bruin digter is, of ’n jong bruin stem is. Niemand plaas die term ‘wit’ voor digters wanneer daar oor digters van my ouderdom geskryf word wat nie bruin is nie. Ek is baie huiwerig om vrae te beantwoord waar daar van bruin skrywers gepraat word.

En die wenner is…

Die groot dag het uiteindelik aangebreek: Op 6 Augustus het AVBOB hulle poësiepryswenners vir 2020 is tydens ’n aanlyn galageleentheid bekend gemaak. Maretha Maartens het weggestap met die eerste prys, ’n bedrag ter waarde van R10 000 en ’n boekgeskenkbewys van R2 500. Tydens hierdie spoggeleentheid is die AVBOB Poësie-bloemlesing, volume 3, ook bekendgestel. Op ’n AVBOB Poësieblog word die belangrikheid van dié projek onderstreep: “Met die vierde kompetisie wat op 1 Augustus geloods is, sou ’n mens weliswaar kon redeneer dat die projek as ’n nasionale juweel beskou moet word – ’n kernbelangrike argief wat ons kultuur getrou boekstaaf, en ’n sosiale hulpbron wat mense in staat stel om hul emosies te verwoord en uitdrukking te gee aan hul waarhede op maniere wat nie in die gewone daaglikse handel en wandel moontlik is nie.”

Vir meer inligting besoek www.avbobpoetry.co.za

Verwysing:

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=3414610435269516&id=100001617786153

 

 

N.P. van Wyk Louw en die teodisee-idee in die Afrikaanse poësie

 

Ons bevind ons in die 50ste doodsjaar van N.P. Van Wyk Louw. Geen ander digter in Afrikaans is méér sinoniem nie met die idee van ’n wroeging oor God en sy relevansie vir die moderne mens as juis hierdie digter.

’n Onderafdeling van die Godsgeding in die digkuns, soos dit bekendstaan, is die teodisee-idee in die leterkunde (my beskrywing). Laasgenoemde kom in verskeie vorme voor oor die hele spektrum van digkuns, soms net as ’n flikkering binne ’n reël, soms as ’n strofe, soms as hele gedig.

Terloops, die feit dat “God” in “Godsgeding” of “geding met God”, met ’n hoofletter gespel word is al klaar ’n afsluiting tot deelversameling van die gesprek wat hier moontlik is …

Die impuls om te wil aansluit by hierdie genoemde refleks in die moderne letterkunde, in watter vorm ook al – om die noodsaak vir teodisee te bevraagteken óf om dit te bevestig –is by ons veral deur Louw gevestig.

Hier is ’n “teodisee-flikkering”, lukraak gehaal, en dit uit ’n gedig: “Dat pyn bestaan is onnodig, Heer/ ’n blom het nie tande nie.” Die digter is Breyten Breytenbach, uit Die ysterkoei moet sweet (Afrikaanse Pers-Boekhandel, 1964). En hy roep ’n kwatryn deur N.P. van Wyk Louw voor die gees, wat min of meer ’n teodisee-gedig is, “Ignatius Loyola bid vir sy orde” (Nuwe verse, 1954).

En so kan mens voortgaan met jou kartering van hierdie refleks in ons leterkunde.

Daar is teodisee-momente in die gedigte van Johan Myburg, Nini Bennett, Louis Esterhuizen, en die en daai en dalk bykans álle Afrikaanse digters se werk.

In Myburg, wat pas die Hertzog-prys vir poësie toegeken is, gewaar ek ’n effense renons aan teologiese dogma en iets soos ’n volstaning by die blote misterie van die gewaarwording. By Esterhuizen lees ek ’n negatiewe gevoel, maar sulke afwysings is myns insiens ook alternatiewe “teodisee”-momente. By Bennett sien ek ’n aangryp van die twyfel as positiewe bydrae tot geloof.

Hierdie digters en hoe ek daar te lese gaan is lukrake voorbeelde vir die onderwerp van hierdie skrywe. Hulle val, op dese oomblik, bloot uit my vuis.

Baie interessant is dat die defininisie van “teodisee” wat in die nuutste HAT 6 (Woordeboek van die Afrikaanse Taal) aangegee word verskil van die definisie in die vroeër HAT. Dit was eers: “Leer van die Godskennis volgens die natuurlike rede”.

In die HAT 6 staan: “Verdediging van die goedheid/ almag van God, gesien in die lig van die bestaan van die bose.” Myns insiens is die nuutste inskrywing enger en meer teologies as omvattend woordkundig gestel. Die nuutste Pharos woordeboek lys beide hierdie betekenisse in baie mooi definisies.

Godsopvattings in die Westerse tradisie (om nie eens te praat van in ander tradisies nie) is van velerlei aard. Daar is byvoorbeeld die monoteïsme (Geloof aan een God), die politeïsme  (oftewel geloof in die veelgodedom), en die afwesige, “God-niks” van die Boeddhisme, om maar net ’n paar te noem.

Interessant is hoe die politeïsme en die monoteïsme vir baie lank in die Westerse tradisie naas mekaar bestaan het, en dalk nog steeds naas mekaar bestaan. Die Griekse gode het nie met die Oud-Grieke verdwyn nie. Die groot Duitse skrywer Johann Wolfgang Goethe, byvoorbeeld, beskryf homself so laat as 1830 as ’n aanhanger van die politeïsme, en hierin was hy nie alleen nie!

As ek myself kan waag aan ’n beskrywing van wat ’n godsopvatting vir my is, sal ek sê:  Dis die beliggaming, in terme van subjektiewe omskrywing, as metafoor, van invoelings oor onbeskryfbare kragte.

In hierdie gees wil ek afsluit met ’n teodisee-gedig van my eie (nog ene, ja …) – hieronder – wat uit my bundel Al die lieflike dade (Tafelberg, 2014) kom. Ek dink die gedig kan dien as kantlyn-illustrasie by bogenoemde bespreking.

Ten slotte, ’n staaltjie: Ek sal nooit een van my grootste ontnugterings as kind, wat grootgeword het met die dogma van die Protestantse God, vergeet nie. Ek het ’n onderhoud in ’n vrouetydskrif met die aktrise, Mia Farrow, gelees. Sy is gevra wat sy die graagste in haar lewe nog sou wou vind. Haar antwoord: “’’n God wat by my behoeftes pas.”

Maar is daar dat meer as een God, was my eerste gedagte. Daar is mos God, en dan is daar die res, wat almal afgode is, dan nie? En is God dan nie die een by wie jy jou behoeftes aanpas nie, eerder as andersom?

Tik my destyds om met ’n veer! Maar deesdae, vele jare later, kan ek ’n agting bymekaarskraap vir wat sy bedoel het. En geldig lyk dit wel.

Graag dra ek my huidige plasing aan Van Wyk Louw op. Daar is geen beter manier vir ’n digter om ’n seminale voorganger te eer  nie as met sy of haar blote self nie.

 

’n Kraak in die pleister

– Middellande, van Natal sowel as elders

 

Om oor God te dink

moet mens dalk vergeet

van die groot waarheidskoepel

of die omvattende wand wat alles omsluit.

 

Beter om te soek

na die wink

van ’n klein-klein skeur

in ’n rotsformasie of diep in die brein,

waardeur lig van binne af ánders deurskyn.

 

Die ligte

wat sonderling en oombliklik verdwyn op water

 

of die senuhaartjie in ’n binneoor,

een van die tallose

wat net-net nog lewe in ’n lyk

 

bevat dalk ’n soort ewigheid

wat groter as die heelal

en ánders goddelik

en bestaansgewys verwikkeld is

as die aardbol,

 

want binne sy eie matesis.

Élke flitswêreld het sy grootse katedrale.

 

Elke dwarrelbries dra sy blare

soos die matte van ’n ou beskawing.

 

Die singende luik wat oopmaak op onbevatlike teses

is die pas verbleikte verledetydkeuse.

 

Om (byvoorbeeld) te kies

vir die wonder

om met minder omring te word:

Dis jou verjaardag, en jou geskenk is

ʼn ding minus, wat die somtotaal

van een meer is.

Jy kan nie wág vir die herfs nie

as die bloeisels uit die knop breek;

en jy sien daarna uit dat niemand kom kuier nie

sodat dae wat onvergeetlik was, onbelangrik kan bly.

Om nie vooruit te gaan nie,

uit liefde daarvoor!

 

Die deurtjie wat verbloem

word agter die nog ongeskilderde skildery,

maak oop op ’n trapstel

wat oploop na ’n praalkamer waarin minder

as niks is, jy moet dit net vind –

wat daar is

net vir jóú om die rame op die veelkleurige mis

van molekules

(gasruimteskepe)

oop te gooi teen ’n onverwagte skuinshoek,

sodat protone en elektrone kan inswerm en plons

en aanklots soos vlermuise, soos waansinnige pluimballe

opgeskud uit die ademend deinende, vlooibespikkelde

vangnet-met-sterre buite jou venster.

En dis maar een

van vele heelalle uit die einderlose na binne

en buite werwelende patrone

 

op God se mou; nee ’n baie klein mougod sélf,

wat aankom uit die wapperende klusters pouoë

van wandelende Paisley

en kolkende wolkestelsels

 

in die domein van die ongedinkte.

 

Ek onthou nie meer

hoe ek deur die kier geglip het nie,

deur ’n kraak in die pleister;

of ’n wêreld deur rook gesien het, waarin alles seismies swem

soos van voor ons dit tot vastigheid gedink het –

 

kriewelklein is die mens

en sy vertolkings

op ’n handpalmgrootte stukkie eindeloosheid;

op ’n weerkaatste ruitjie

skaats hy deur die ruimte.

 

Ek stap toe deur ’n woud spierwit berke,

versteen in ’n tydlose winter;

en die enigste monoliet

wat nie groter as die ander was nie

en daarom die grootste,

is Niegod genoem;

 

al vier seisoene was gelyktydig aanwesig:

kaalkeiserskille, elkeen, wat eenselwig

en voortdurend in die weifelende lig vervang is

maar uniform die dooie aarde bedek het,

 

terwyl die sjibbolet – volstrek die enigste

(dus wat nie lote maak nie)

wat ’n gees tot hierdie namaals kan toelaat –

Takbok! is.

 

’n Waas muggies dans in die somerskemer op ’n stoep,

’n kolletjiesproei

wat homself in figure hekel;

 

daar hang dit oor die rietjiestoel

soos ’n ou man wat opstaan,

 

en daar oor die koel plaveisel stap dit

soos ’n jong ma wat haar babatjie sus.

Dit warrel in die gestalte van Ovidius,

 

en vervloei tot ’n boom, ’n voëltjie,

of ’n godheid met ’n boodskap.

 

Die muur met sy ingemesselde rivierklip

loop lui langs die mirt, soos die kolle van ’n luiperd.

 

God, mens, ding:

wolke, elkeen met sy eie spoed.

 

 

 

 

A brother may not be a friend, but a friend will always be a brother. – Thomas Jefferson

 

Ek besoek sy laaste plasings. Dit is die Facebook-blad van die skrywer, Jaco Botha, wat in 2016 oorlede is. Ek bevind my in die digitale nalewe. Ek kyk na die flikkerende pikselbeelde, tot lewe gewek deur algoritmes en bloot ’n simulasie van dít wat was. Die bodemlose skerm is ’n heelal waarin alles beskryf, maar niks verstaan kan word nie. Met die koms van  inligtingstegnologie is alles nóg lewend, nóg dood.

Daar is diegene wat onkundig is oor Jaco se afsterwe: Hulle wens hom geluk met sy verjaardag. Hy word gemerk in Spotify-plasings, of vir ’n virtuele aansit by ’n gunsteling-restaurant. Die lewe gaan voort. Maar dis die laaste plasing – die een heel bo aan die Facebook-blad – wat my aandag trek: Tom Dreyer is with Jaco Botha and 6 others. I wish I’d said…SO1E05.

Daar is drie soorte dood, skryf David Eagleman in sy versameling essays oor die mitologisering van die nalewe. Die eerste dood is wanneer die liggaam, die menslike masjien, afskakel. Die tweede dood is wanneer daar afskeid geneem word van die liggaam, die teraardebestelling of die verassing. En die derde dood is daardie onbepaalde oomblik iewers in die toekoms wanneer jou naam vir die laaste maal genoem word.

Afrikaanse poësielesers was in beroering oor Tom Dreyer se AVBOB wengedig (2019), “Slaap jy solank, dan hou ek die fort.” Jaco, oftewel Tien, het een ’n noodlottige dag in Oktober 2016 sy eie lewe geneem. Sy bynaam was Tien, omdat hy met net tien persent sig gebore is maar ten spyte van sy swaksiendheid ’n vervulde lewe gelei het. Nee, die derde dood het nooit vir Jaco aangebreek nie. Hy is verewig in Tom se elegiese vers. Anders gestel: Tom en Jaco sal altyd sinoniem wees met dié AVBOB wengedig. Want ’n digter, die magiër van ouds het die gawe om hulle geliefdes wat hul voorgegaan het, se lewe en nalatenskap lewend te hou.

In die negentigerjare het my paaie ook die van Tom en Jaco s’n gekruis. Jaco was die eerste MA-student in skeppende skryfkuns in die land, en het in 1999 hierdie graad met lof onder leiding van Etienne van Heerden verwerf. Daarna het Tom en ek gevolg. Ons was al drie wenners van die M-Net-beurs vir skeppende skryfwerk. En ons het al drie blinkoog uitgesien na ons publikasies wat sou spruit uit ons onderskeie MA-verhandelings. Met my eerste ontmoeting met prof van Heerden het hy gespog met sy studente: Ek kan nie voorbly om vir Tom papier te stuur nie, het hy geglimlag, terwyl hy lof gehad het vir Jaco se gestroopte skryfstyl.

I wish I’d said…SO1E05

Tom Dreyer is gebore op Parow, die jongste van vier kinders. “Ek was die nar in die gesin,” lag hy. Sy wilde hare herinner aan Beethoven. Hy vertel van sy kinderjare, hoe sy ouers die grondslag in die vorming van hul onafhanklike denke gevorm het. “Ons is aangemoedig om vir onsself te dink. Daar was baie debatte in die huis,” vervolg hy. Geen wonder dat Tom hom op skool tuis gevoel het by die nerds en die jocks nie. Die skrywer praat vinnig, val homself in die rede. Die teken van ’n intellektuele gimnas, dink ek.

Hy lag weer, die keer oor die gewraakte oproepinstruksie om Upington toe te gaan om aan te meld vir nasionele diensplig. Daar was kadette op skool en uniformdraers het oral die septer geswaai. Dit was die 80’s, die Bosoorlog, en hý wat Tom is het dit nie vrygespring nie. En dan vertel hy van daardie keer toe hy in Tygerberg-hospitaal opgeneem is vir depressie en hoe sy pa, met trane op sy wange, deur die hospitaal se parkeerterrein bly ry het. Tog; in retrospeksie was dit alles vormende faktore wat tot Tom se belowende en latere suksesvolle loopbaan as skrywer en digter sou lei. Die kamera zoem in op die romans wat reeds uit sy pen verskyn het: Erdvarkfontein, Stinkafrikaners, Equatoria, Dorado, en die bundel kortverhale, Polaroid. Sy werk is onder meer bekroon met die Eugène Marais-prys vir Letterkunde.

Hy vertel van die aanvanklike invloed van Taratino op sy werk – die viering van die oppervlak, noem hy dit, ’n soort hipervisualiteit, ’n gulsige en gejaagde verbruikerskultuur. En die estetika van geweld. Ek het Erdvarkfontein in die 90’s gelees en onthou die gewelddadige tonele se aanbod as komies en hoogs vermaaklik. Oorspronklike en verfrissende skryfwerk, inderdaad.

En dan is daar Jaco Botha, Tom se skrywersvriend. “Jaco was Tom se skrywersbroer,” herinner Tom se lewensmaat, Vasti, hom. Want Jaco was immers die subjek van Tom se wengedig.

“Aanvanklik het ek gedink Jaco is bietjie van ’n poephol,” en hy lag weer. Dan, op ’n ernstiger noot: “Jaco was kompleks. Kwasterig en charismaties.”

Ons was boemelaars,” spot hy oor hulle vervloë studentedae en voeg nostalgies by: “Die wêreld met sy vreemdheid en malheid het oor ons gespoel.”

Dan volg ’n insetsel van Jaco, besig om kitaar te speel en te sing:

Sê my was daar nog ’n blommetjie

sê my was daar nog ’n roos

 

 

“Jaco het ’n rare blik op die lewe gehad. Hy kon dinge distilleer…hy was soos ’n Afrikaanse Raymond Carver.” ’n Baie akkurate taksering van hierdie skrywer se oeuvre, dink ek, en Jaco se rasperstem sing weer:

en waar’s die liefde,

die liefde, vanaand

Jaco se dood was ’n geweldige skok. Daar was nog so baie wat hierdie twee vriende saam wou doen: projekte, soos om tydens ’n road trip stories oor die Karoo te skryf. “En nou is alles so abrup verby. So onwerklik.”

sê my waar’s daar nog ’n skuilplek

en sê my waar’s daar nog troos

Sommige herinneringe is bittersoet. Daar is die boek, steeds in manuskripvorm, wat Tom en Jaco saam geskryf het: Skuins voor Armageddon, deur Roy Braxton.

“Roy Braxton is die commonste naam waaraan ons kon dink.” Weer die lag. Dan ernstig. Dit is die gevoel van leegheid, van die onvoltooidheid van hierdie hegte vriendskap wat die digter genoop het om troos te soek by die muses. “Die koerante…LitNet het my gevra om iets oor Jaco te skryf, maar ek kon nie. Die gedig was ’n knoop in tyd.”

Die gedig het ontstaan toe Tom en Jaco se gesamentlike vriendekring nog rou was ná hul vriend dood. En dit was die katarsis van nagelate woorde wat uiteindelik heling vir almal sou bring.

.

Slaap jy solank, dan hou ek die fort 

(vir jaco botha 17 sep 1972 – 19 okt 2016)

.

beteuterd soos twee pienk kwitansies

pas ontvang vir twaalf kopieë

van ons m.a.-verhandelings

dwaal ek en jy na die middel-kampus

van uct platane platane en ’n flitsblik

van die see onthou jy hoe jy daai aand

in ons gehawende flat neffens de waal-park

mooitjies vir jou ’n sigaret uit jou kwitansie rol

sodat jy weer behoorlik kan asemhaal?

.

onthou jy die nag toe ons bo enigiets op aarde

die more wou sien breek oor magersfontein?

met die wegtrek het jy nonstop gepraat

oor die verskille tussen fisante en patryse,

maar skuins ná drie was die maan kil

oor clanwilliam se water die more ver

patryse net so stom soos fisante ons was koud

en moerig individueel maar meestal vir mekaar

.

ek sien jou oplaas op die gewel van jou kothuis staan

en botweg weier om af te kom ek hoor jou kla dis

gevaarlik daaronder en ek weet wat jy bedoel nes daai

aand by die kknk toe jou trane so vryelik soos gemorste

whisky op die kroegtoonbank spat, en jy sê: kom ons gaan

slaap eerder, tom, dan is ons ten minste nie meer wakker nie.

ek verstaan my tjom my tjom slaap jy solank want die nag

is lank en die son sal basically forever oor magersfontein verrys

.

intussen sal ek nog vir ’n rukkie dié kant die fort probeer hou

solank ek nog onthou solank ek nog onthou solank ek

onthou kan jy met ’n halwe glimlag op jou gewel blý

staan: wagtend op daardie onverstaanbare golf wat toe

meer verwoestend as enige woord oor jou sou breek

.

Hoe het Tom die produksie en verfilming van AVBOB se gewilde poësieprogram, I wish I’d said, ervaar?

“Die verfilming het oor twee dae gestrek. Ons het die vorige dag teruggekom van België en die katte was oorstelp – hulle het op my skoot gespring en teen die kamera opgeklim. Hulle wou ook op die program verskyn,” lag hy.  En vertel van die begeleidende verse wat hy geskryf het vir die kunstenaar, Liza Grobler se Everard Read-uitstalling wat op dag twee van die verfilming gehou is. “Justin Strydom en sy kameraspan het alles ongelooflik professioneel hanteer.”

Tom Dreyer is ’n geliefde en bekroonde prosateur, maar sy lesers – en die literêre landskap – sien reikhalsend uit na sy digdebuut.

Onthou om Saterdaemiddae om 14:00 op SABC 2 in te skakel vir I wish I’d said. Nóg ’n ligpunt in hierdie onseker tyd van Covid-19 is dat die AVBOB Poësiekompetisie weer op 1 Augustus vanjaar afskop. So, as jy nog nie ’n profiel geskep het nie, of gedigte wil instuur, besoek die AVBOB Poetry Facebookblad of www.avbobpoetry.co.za vir meer inligting.

 

Verwysing:

www.avbobpoetry.co.za.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tomas Tranströmer, die Sweedse Nobelpryswenner vir Letterkunde in 2011, se siening en vertolking van die wêreld en werklikheid om hom transendeer die beperkinge van ’n bepaalde land, kultuur en taal. Dit bied ’n universele kyk op die lewe wat in die meeste van sy gedigte spruit uit die waarneming van ’n alledaagse verskynsel: landskap, ’n voël, die see, ens. Die gedig word dan opgebou uit hierdie oënskynlik eenvoudige begin.

Met die lees van ’n Tranströmer-gedig word die leser dieper en dieper in die vreemde denkwêreld van die digter ingelei en algaande ontdek mens die onverwagte verwantskappe wat daar bestaan tusssen entiteite en begrippe; en hoe ons as mense in verband staan met die wêreld om ons.

In die volgende kort gedig kom die leser die abstrakte idee van herinneringe teë wat onder Tranströmer se hand lewende entiteite word wat kan sien en asemhaal.

 

Minnena ser mig

 En junimorgon då det är för tidigt

att vakna men för sent att somna om.

 

 

Herinneringe kyk vir my

Een oggend in Junie wanneer dit te vroeg is

om op te staan, maar te laat om weer te slaap.

 

Ek moes uit die struike kom, versadig

met herinneringe, en hulle oë volg my.

 

Hulle is onsigbaar, hulle versmelt heeltemal

met die agtergrond, presies soos ’n trapsuutjies.

 

Hulle is so naby, ek hoor hulle asemhaal

die voëlgeluide is oorverdowend.

 

Om beter te verstaan

Elke vertaler het sy eie benadering tot vertaling en werk vanuit ’n eie filosofie ten opsigte van hierdie moeilike bedryf. Hoe kan jy ’n greep kry op die digter wat jy wil vertaal, se werk? Hoe kom mens agter die kap van die byl? Een van die strategieë wat ek volg om ’n digter beter te verstaan, en dus beter te vertaal, is om gedigte te skryf in die styl en toonaard van die bronteks, om as’t ware te skryf asof ek die oorspronklike digter is.

John Dryden (1631 – 1700), die groot Engelse digter, dramaturg, kritikus en vertaler en die eerste Poet Laureate, het hoofsaaklik uit Latyn vertaal. In die sewentiende eeu was dit algemeen aanvaar dat klassieke Latyn en Grieks die tale van fyn beskawing is en modelle is waarvolgens ’n goeie skrywer moes skryf. Dryden het interessante menings gehad oor vertaling. Sy idee van “imitation” is hier ter sake.

John Dryden oor nabootsing of naskrywing*:

“I take imitation of an author … to be an endeavour of a later poet to write like one who has written before him, on the same subject; that is, not to translate his words, or to be confined by his sense, but only to set him as a pattern, and to write, as he supposes that author would have done, had he lived in our age, and in our country.”

Ek het hierbo gepraat van die tegniek wat ek aanwend om ’n digter wie se werk ek wil vertaal, so goed as moontlik te verstaan en te internaliseer. Die doel is om ’n ’n gedig te skryf wat so oortuigend is dat dit miskien sou kon gesien word as ’n gedig van die Sweedse meester. Dit moet as’t ware in die spore volg van die digter wie se werk vertaal moet word.

Ek praat dus van ’n “volgvers”, ’n vers wat die aard en gevoelswaarde van ’n ander digter so noukeurig as moontlik volg. Om dit te demonstreer, volg hier nou so ’n gedig wat ek geskryf het. Dit is in die styl van ’n tipiese Tranströmer-gedig geskryf en is gebaseer op die tweede strofe van sy gedig “Afgesonderde Sweedse huise”. Maar eers Tranströmer se gedig.

 

Svenska hus ensligt belägna

 Ett virrvarr av svarta granar

och rykande månstrålar

 

 

Afgesonderde Sweedse huise

 

‘n Wirwar van swart spardenne

en smeulende maanstrale.

Hier onder lê die kleinhoewe

en dit lyk leweloos.

 

Tot die oggend-dou murmel

en ‘n ou man sy venster

– met bewende hand – oopmaak

en ‘n uil uitlaat.

 

En in ‘n ander rigting

staan ‘n nuwe gebou en stoom

met die wasgoed-skoenlapper

fladderend op die hoek.

 

In die middel van ‘n sterwende woud

waar die vermolming

deur ‘n bril van sap

die bedrywigheid van houtboorders lees.

 

Somer met vlasblonde reën

of ‘n enkele donderwolk

bokant ‘n hond wat blaf.

Saad skop in die aarde.

 

Oproerige stemme, gesigte

vlieg in telefoondrade

op verkrimpte vinnige vlerke

oor die vleiland myle.

 

Die huis op ‘n eiland in die rivier

broei op sy klipfondament.

Aanhoudende rook – iemand verbrand

die woud se geheime papiere.

 

Die reën wentel in die lug.

 Die lig slinger in die rivier.

 Huise op die hoogte hou toesig

oor die waterval se wit osse.

 

Herfs met ‘n swerm spreeus

wat die dagbreek skaakmat.

Mense beweeg styf

in die lamplig se teater.

 

Laat hulle geen vrees ken nie

die gekamoefleerde vleuels

van God se energie

opgekrul in die donker.

 

Religieus by uitsondering

Tranströmer roer ’n hele paar punte aan in hierdie gedig. Behalwe die ou man en die uil is daar die aanduiding van ander mense, die ander huis met wasgoed aan die lyn. Dan kom die natuurbeelde, die woud, vermolmde hout, saad in die grond, wolke. Dan weer tekens van die mens in die landskap, die telefoondrade en die huis op die eiland. Aan die einde van die gedig kom ons uiteindelik ander mense teë – maar hulle is “styf” en laat mens dink aan marionette soos hulle beweeg in die “lamplig se teater”.

Hierdie is een van die min Tranströmer-gedigte waarin ’n religieuse element eksplisiet en duidelik na vore kom: “God se energie opgekrul in die donker”.

Ek het ’n “volgvers” geskryf wat konsentreer op net twee van die idees wat in die Sweedse gedig voorkom. Die ou man en die uil. Hier is die gedig:

 

Uilgesprek

 

Vanoggend sluimer die huise nog.

die uil kyk

die vreemde dag in.

 

Stadig syfer

die donkerte weg

in die mond van gister.

Sneeu is die wit van wange

net waar die son skyn,

elders is dit blou

en byna die swart

van die Baltiese See in Desember.

 

Die ou man

kyk uit deur die krakende luik,

soekend na die uil.

Hulle het ’n gesprek gedroom

wat nie afgesluit is nie.

 

Die gesprek is ’n trein

wat deur die nag geloop het,

alle sinjale geïgnoreer het.

 

Die wind leun

’n stuk bleek koerant teen die heg.

Daar is ’n opskrif:

Dit is gevaarlik

om asem te haal.

 

Ek het ook ’n tweede volgvers geskryf wat ander klemme lê, Die ou man en die uil bly sentrale karakters.

 

Bestuiwing

 

Die ou man

in sy hemelsblou huis

maak die venster oop

en laat die uil uitvlieg.

Hoër en hoër vlieg die uil.

Onder hom

trek die landskap saam,

’n kuslyn verskyn, dan

word die ronding van die aarde sigbaar.

Vastelande staan bruin uit

teen die donkerblou see.

Die aarde is ’n groot bol,

geil van lewe

in die swart heelal.

 

Kleiner en kleiner

word die bol

tot dit ’n ligpunt is

tussen eindelose ander.

 

Die uil vlieg

onvermoeid

tussen die sterre deur,

swenk weg van suiende donker kolke,

ver verby woedende novas,

draai rond hier en daar

om sonne met troppies planete,

soek

na nog ’n uil.

 

Die byl kap

Om mee af te sluit, bied ek ’n derde volgvers wat ek geskryf het in navolging van Tomas Tranströmer. Hierdie een verwys nie direk na ’n spesifieke gedig of strofe nie. Hierin het ek daarna gestreef om die soort beelde en atmosfeer te skep wat ek dink Tranströmer sou kon gebruik het.

In hierdie gedig kom daar ’n ontmoeting en ’n gesprek voor tussen ’n mens, die weduwee, en ’n voorwerp, die klavier. Dit is die soort terloopse surrealisme wat tipies is van die Sweed. In sy gedig, “Die paleis” is daar iets soortgelyk. Die spreker in daardie gedig beland in ’n groot, leë saal waar daar ’n standbeeld van ’n perd is. Maar in die loop van die gedig blyk die standbeeld lewendig te wees en het baie duidelike en sterk menings van sy eie.

Ek verbeel my ek sien Tranströmer, met ’n byl in die hand, kap aan ’n dennestomp, besig om ’n beeld daaruit te dwing. Ek kyk en kyk en verbeel my ek begin effens agter die kap van sy byl te kom.

 

Morgon och piano

Det är kallt nog

för havet att tysta

gråmusik med vita måsar,

spridna musik noter.

 

Oggend en klavier

 

Dit is koud genoeg

vir die see om stil te lê,

grys bladmusiek met wit meeue

as verspreide note.

 

Die klavier kom met swaar pote

afgestap teen die steil trappe

na die hawe.

Dit neurie ’n andante

wat Chopin nooit gekomponeer het nie.

 

Onder op die kaai

gaan staan die klavier kortasemig

en knoop ’n gesprek aan

met ’n weduwee wat nog daar wag

vir niemand wat kom nie.

 

Die Baltiese lug

val uit oor die landskap,

nog klam van die seeswelling

om die kus van Runmarö.

 

Uiteindelik laat die klavier die weduwee toe

om ’n paar note te druk –

hulle beweeg stadig weg

die yl oggend in,

geklee in die donker pakke

van afgetrede skeepskapteins.

 

 

* Uittreksel uit John Dryden se “preface to his translations of Ovid’s Epistles, 1680”.

 

---

 

 

1.

 

Op 6 Junie vanjaar het die meertalige AVBOB Poësiereeks, I wish I’d said, afgeskop. 13 digters, 11 tale, 30 dorpe en stede en 11 000 km dwarsoor Suid-Afrika – die reeks vertoon op SABC 2 elke Saterdagmiddag tussen 14:00 – 14:30, en bestaan uit 13 episodes. Die digters bied elk ’n intieme binnekyk op hul lewens en digterskap; hulle grootwordjare…en dít wat hulle inspireer om te dig. Dit is die egtheid van die reeks wat opval. Die digters gesels – heel outentiek – in hulle onderskeie moedertale en die anderstalige kykers kan die programme volg via die Engelse onderskrifte. En, vir diegene wat hierdie kleinodes misloop word daar na afloop van elke program ’n YouTube-skakel beskikbaar gestel.

Digters is tradisioneel die profete, lofsangers, trabadoers en genesers van ’n samelewing, maar hulle nie sal huiwer om sosiale kritiek te lewer indien nodig nie. Deels dokumentêr, deels reis en deels ontdekking: In vanjaar se I wish I’d said maak die kyker kennis met ’n werker by ’n kragsentrale, ’n Swazi-prinses, ’n hoenderboer en ’n universiteitsdosent, om enkeles te noem. Poësie en storievertel loop immers hand aan hand en verhale uit die omgewing van Verdwaal en Ficksburg, Gemsbokspruit en Ga Matlala kry gestalte as die vorige AVBOB Pryswenners hulle harte teenoor kykers oopmaak. Elke program is ’n digterlike reis in eie reg.

Sedert die aankondiging van die AVBOB Poësiekompetisie op Mandeladag 2017, is daar reeds oor die 80 000 gedigte ontvang waarvan 10 000 op AVBOB se Poësiewebtuiste gepubliseer is. 2019 se Ek wou nog sê…-reeks het gefokus op Afrikaanse digters, terwyl vanjaar s’n ’n polifoniese klank het. Poësie – in al elf landstale – reik egter duskant geografiese of kulturele versperrings en die reeks verenig ons ryke diversiteit in ’n kollektiewe mosaïek van verlies, liefde en genesing.

 

2.

 

I wish I’d said…SO1E01

We are born of the same black womb

We originate from one bone and feed from one bowl

– Tieho Mkhendane

 

In Komati, ’n uur se ry vanaf Middelburg, kom ons die 2017-Sotho AVBOB Pryswenner teë. Tieho Mkhendane is ’n algemene werker by die plaaslike kragsentrale. Hy is ‘n sensitiewe man en praat sag; vertel van sy kinderjare wat hy as ‘normaal’ (nie goed nie en nie sleg nie) beskryf. Twee van sy sibbe het jonk gesterf en hy het sonder ’n pa grootgeword. “My moeder het haar swaarkry vir ons weggesteek,” sê hy peinsend. “Sy het half ses soggens van die huis vertrek en saans sesuur teruggekeer.” Tog; ten spyte van armoede en uitdagings is Tieho dankbaar dat hy ’n goeie opvoeding gehad het. “My moeder se gebede het my saans aan die slaap gesus. En as ek soggens wakker geword het, het sy steeds gebid. Haar gebede was my alarm.” Die kamera toon ’n vrou se hand wat herhaaldelik deur ’n Bybel blaai. Tieho se moeder se geloof sou later ook sý rigtingwyser word.

Die digter se gesig helder op wanneer hy van sy ouma vertel. Skoolvakansies was die hoogtepunt as die uitgebreide familie se kinders by nkgono gaan kuier, dan het sy die lekkerste kos gekook en daar was selfs genoeg vir ‘n tweede opskep ook! Vir ’n oomblik sien die kyker iets van Tieho se edel en onbedorwe karakter, en kyk verder, knop in die keel. Dit was egter met sy ouma se afsterwe dat Tieho sy passie vir poësie ontdek het. “Skryf ’n treurdig,” het Mampone, soos hy teer na sy moeder verwys het, voorgestel. “Wat is ’n treurdig?” wou die seun weet. En sy het verduidelik dat hy al die hartseer wat hy in hom opkrop, op papier moet neerpen.

Die lig het vir die jong digter opgegaan, want hy het immers gereeld poësie gelees. “Almal in die kerk was aangedaan en het gehuil toe ek my gedig voordra. My moeder het aanvanklik nie geglo dat ek dit sélf geskryf het nie!” voeg hy trots by. Ná die skryf van sy ouma se begrafnisvers het Tieho ’n merkbare emosionele verligting ervaar, en besef dat die weg van poësie in die toekoms inderdaad een van ontlading sou wees. Dat hy ook die seer namens ánder kon verwoord, en so genesing vir talle van sy lesers sou bring.

Die program berig oor Tieho se jeugjare in Masaleng-laerskool en die gelyknamige hoërskool tot op Wits se studentekampus, waar hy as jong student Politieke Wetenskap wou studeer. Maar dit was nie die loopbaankeuse wat hy in gedagte gehad het nie: Tieho het homself op nóg ‘n kruispad bevind – en besluit om ’n priester te word. En die jongman het vertrek na Vrede, na die kweekskool om die nodige opleiding te kry.

Maar ook hier, op Vrede, het Tieho ironies genoeg nie sy vrede gevind nie. Hy kyk reguit in die kamera en bieg, doodmenslik: “’n Rooms-katolieke priester mag nie vrouvat nie. En ek kan nie sonder ’n vrou leef nie.”

Terug op Ficksburg het Tieho die liefde van sy lewe ontmoet en getrou. Sy droom om gesinsman te word, is bewaarheid. Maar die verlange bly altyd dié digter se deelgenoot… as gevolg van werksverpligtinge sien hy sy gesin net een maal ’n maand.

Hoe het die plaaslike gemeenskap Tieho se digtalent raakgesien?

’n Vriend vertel hoe Tieho ’n gedig voorgedra het tydens ’n Kaizer Chiefs- en Pirates-wedstryd. “Ek het net hierdie wondermooie stem in die agtergrond gehoor, maar sou nooit kon droom dat dit Tieho se gedig is nie…”

Dit was toe die dood vir die derde maal aan Tieho se deur kom klop, dat hy trefseker geweet het wat sy roeping in die lewe is: Hy moes sy digterskap uitleef; dit uitdra na ander sodat die bloeigrond van sy eie verdriet ook vir hulle genesing sou bring.

Wie was dit? Wie het die dood kom haal? Die digter laat sak sy kop. ’n Aar bult op sy voorkop en sy pyn is tasbaar. Mampone. Sy geliefde moeder is op 29 Desember 2016 onverwags aan ’n asma-aanval oorlede. “Sy het geweet sy gaan dood,” sê hy moeisaam. “My kinders,” was haar laaste woorde toe sy twaalfuur die nag almal byeen geroep het. “Sy het vroeër die dag al ons wasgoed gedoen.” Die kamera toon ’n paar wasgoedpenne wat verwese aan ’n kaal wasgoedlyn bly dobber. En weer tref dit my: I wish I’d said se beeldmateriaal beweeg soos vloeibare poësie self – danksy die direkteur van fotografie, Phumelani Mdlalose en sy span wat die kinematografie behartig het.

Vir die soveelste maal vee Tieho die trane weg. “My moeder het bevestig dat ek ’n digter is. Ek het nie die kwalifikasies nie, maar in my hart weet ek ek is ’n egte digter, een in murg en been.”

Dan helder sy gedig op en hy vertel van die AVBOB Poësieprys wat sy lewe onherroeplik verander het. Afgesien van ’n welkome kontantbedrag, is dit die digkunsreuse en mentors wat deurlopend in sy talent belê met raad en leiding. Tieho is ook die trotse eienaar van ’n Facebook-digblad, genaamd “Mohloding oa Lethabo”, waar hy oor bykans enige onderwerp dig.

 

3.

 

Vanjaar, met die uitbraak van Covid-19, is die AVBOB Poësieprojek meer relevant as ooit. Ons almal staar dood en verlies in die gesig; al is dit dalk nie dood in die letterlike sin van die woord nie, is dit waarkynlik ekonomies. Of metafories. Suid-Afrika treur, en gewone mense, ontluikende digters en lesers uit alle strata van die samelewing sal opnuut die transformerende krag van poësie ontdek. Ten spyte van die verdelende magspolitiek van politici, is die boodskap van dié projek dieselfde: dit is ’n oproep na eenheid en genesing. Daar is hoop en daar ís lewe na die dood.

Hier volg die volledige programskedule:

Episode 1: Tieho Mkhendane (2017 AVBOB Poetry Prize Sesotho)

Episode 2: Nokukhanya Mahlalela (2018 AVBOB Poetry Prize Siswati)

Episode 3: Kutsi Emmanuel Lindinkosi Mpanza (2017 AVBOB Poetry Prize isiZulu)

Episode 4: Kgabo Sebatjane (2018 AVBOB Poetry Prize Sepedi)

Episode 5: Tom Dreyer (2018 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 6: Nthabiseng Cujane (2017 AVBOB Poetry Prize Setswana)

Episode 7: Kedibone Mphethi (2019 AVBOB ‘What if, South Africa’ Prize English)

Episode 8: Patrick Khosa (2018 AVBOB Poetry Prize Xitsonga)

Episode 9: Lynthia Julius (2017 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 10: Mfana Solomon Skhosana (2018 AVBOB Poetry Prize isiNdebele)

Episode 11: Simphiwe Nolutshungu (2018 AVBOB Poetry Prize isiXhosa)

Episode 12: Caroline F Archer (2017 AVBOB Poetry Prize English)

Episode 13: Maṱodzi Magoro (2018 AVBOB Poetry Prize Tshivenda)

Die AVBOB Poësiekompetisie skop vanjaar af op 1 Augustus en sluit op 30 November. Die wenners van die 2019 AVBOB Poësiekompetisie word in Augustus aangekondig. Vir meer inligting besoek die AVBOB Poetry Facebookblad of www.avbobpoetry.co.za.

 

Verwysings:

www.avbobpoetry.co.za.

https://www.avbobpoetry.co.za/Blog/View/42