Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

Dit is dalk nie toeval dat die god Apollo geassosieer word met digkuns en genesing nie. Inteendeel: dié Griekse en Romeinse god word gesien as die historiese landmerk in die ontstaan van poësieterapie, soos ons dit vandag ken. Of, om dr Louis Hoffman, ’n kliniese sielkundige van Colorado, aan te haal: “Before there was psychotherapy, there was poetry, which can be recognized as one of the oldest healing arts that has been utilized across many different cultures throughout history.” In The Natural and Cultural History of Tears verwys Tom Lutz na die heel eerste geskrewe rekords van ’n mens wat huil – wat ook heel waarskynlik die eerste geskrewe elegie vorm, naamlik die Ras Shamra-tekste. Hierdie Kanaänitiese kleitablette, gedateer in die veertiende eeu v.C, is in 1928 opgegrawe in Sirië. Dit het waarskynlik aan die antieke stad, Ungarit behoort en het verlore geraak tydens ’n aardbewing. Op ’n tablet is daar ’n narratiewe gedig oor die dood van Baäl, ’n aardgod wat deur verskeie antieke Midde-Oosterse kulture aanbid is. Volgens Lutz vertel een van die fragmente hoe Baäl se suster, die maagdelike godin Anat, die hartseer nuus aangehoor het en “haarself versadig het aan trane; sy het haar trane soos wyn gedrink.”

Die terapeutiese waarde in die lees en skryf van poësie lê in die verwerking van emosie. Die doel van terapie is onder meer om die pynlike ervaring te besoek, te herleef, afstand te kry daarvan, dit weer te besoek…in die proses om sin te maak daaruit op emosionele, sowel as kognitiewe vlak. Daar is dus parallelle tussen psigoterapie en poësieterapie. ’n Gedig is ’n veilige plek om in die diepste registers van verdriet te delf, sonder die inmenging van kommentaar of rede. En om te skryf is ’n daad van geloof, om Ingrid Jonker aan te haal. Om oor persoonlike trauma te skryf, skep die moontlikheid dat iemand daar buite – ’n leser – mag resoneer met die vers en sal ‘antwoord’ deur empatiese aanvaarding. Effektiewe psigoterapie bied emosionele ontlading. Pasiënte beskryf dikwels hoe “lig” hulle voel na ’n sessie; eienskappe wat inderdaad met dié van poësieterapie korreleer.

In die Chinese taal bestaan die woord “poësie” uit twee letters: die eerste een beteken “woord”, en die tweede een “tempel”. ’n Gedig is met ander woorde ’n woordtempel; of poësie is die gebruik van die sakrale woord. William Wordsworth, op sy beurt, beweer: “Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings; it takes its origin from emotion recollected in tranquility”. Om poësie te skryf, beteken dat jy diep in jouself moet soek na ’n outentieke stem in die strewe na selfrealisering. Ons stem is tog die beliggaming van wie ons is, hetsy gesproke of geskrewe. Ons stemme verskil in terme van ritme, tonale verskeidenheid, variasie, en die idiosinkrasie van assosiasies, beelde of ander somaties-sensoriese metafore. Om psigiatriese medisyne te drink, gee gestalte aan die wetenskap van pyn; en poësie – aan die kuns van pyn. Medisyne se verhouding met pyn is dus ’n verdowende of narkotiese een, terwyl die simbiose tussen poësie en pyn vra vir ekspressie: vir die artikulasie van die pyn. Om te genees beteken etimologies gesproke om heel te maak; om met poësie die geestelike laserasies te heg en die persoon te herenig met die wêreld om hom. En vir diegene wat eensaam of depressief is, bied poësie ‘n sensitiewe deelgenoot om, metafories gesproke, beter in die donker te kan sien. Die Ierse digter, Alice Kinsella vertel van haar belewenis met depressie tydens die skryf van haar bundel, Flower Press: “Writing these poems became a way for me to simultaneously remember and let go. I could honour the past while giving myself permission to heal. Perhaps it’s the same for many poets who write after a loss. Writing allows us to feel the consolation of memory, without feeling haunted.”

Ten spyte van individuele verskille, is ons almal uiteindelik uitgelewer aan dieselfde lot – ons is gewikkel in ’n ewige dialoog met siekte, dood en sterfgang. En ons moet konformeer; ons kan nie pal loop en kla oor die laste van die lewe nie. Poësie, egter, is die volmaakte medium om uitdrukking te gee ons pyn en verlies – woorde gelei én dit genees.

Die gewilde en hoog aangeskrewe AVBOB Poësieprojek is ’n meertalige webtuiste en platform waar digters en lesers verenig rondom die genesende krag van poësie. Besoek www.avbobpoetry.co.za as jy nog nie ’n profiel geregistreer het of gedigte ingestuur het nie. Die kompetisie sluit 30 November om middernag.

Gemeenskappe wat treur

Na die terreuraanval van 11 September 2001 het poësie van oraloor opgeskiet. In ’n artikel in die New York Times is dié verskynsel gedokumenteer: “In the weeks since the terrorist attacks, people have been consoling themselves—and one another—with poetry in an almost unprecedented way … Improvised memorials often conceived around poems sprang up all over the city, in store windows, at bus stops, in Washington Square Park, Brooklyn Heights, and elsewhere…” Gemeenskappe wat treur, begin poësie te skryf (en te lees). In ’n vorige blog beskryf ek ook die webtuistes wat oornag ontstaan het ná die aardbewing van 11 Maart 2011 in Japan (https://versindaba.co.za/2018/08/19/nini-bennett-voetstoots/). Slagoffers en oorlewendes is na ’n sosiale katastrofe stomgeslaan, letterlik en figuurlik, en reik uit na poësie om die onmoontlike, die onuitspreeklike, te probeer verwoord of te verstaan. In sommige kulture in Korea en Indië huil professionele roubeklaers by sommige oorledenes (gewoonlik mense van statuur) se begrafnisse.

Ongeag die onmoontlikheid, die pyn of angs van ’n situasie: digters het nog altyd dwarsdeur trauma geskryf. Wilfred Owen, ’n bekende Engelse digter het tot met sy dood op die slagvelde van die Eerste Wêreldoorlog sy verse in sy dagboek gepen. Hannah Szenes het op soortgelyke wyse haar gedigte vir haar ma bewaar – nadat sy gevang, gemartel en uiteindelik tereggestel is as Joodse SOE-agent. Paul Celan het sy gedigte tydens WO II in ’n Roemeense oorlogsghetto geskryf. Ook gevangenes skryf poësie as deel van hulle rehabilitasieprogramme. Terminaalsiekes, en mense wat palliatiewe sorg ontvang, lees poësie as eufemisme vir hulle lyding – en dit is iets wat doulas, hulle sterwensbegeleiers, goed verstaan; daar bestaan selfs webtuistes van hierdie begeleiers se keuse van poësie. Die meeste doulas is vroulik. Dit is vroue wat tradisioneel die liggame van geliefdes uitgelê, versorg, of gebalsem het; en dit is vroue wat blomme op grafte sit. Dit is vroedvroue wat kinders help om gebore te word, en dit is vroue wat help om die laaste uitvaart of oorgang te versag. Die ewige begeleiers van lewe en dood. Die onderstaande gedig van Arseny Tarkovsky is vir my ’n sublieme vergestalting van hierdie efemere aard van dinge:

 

And this I dreamt, and this I dream,

And some time this I will dream again,

And all will be repeated, all be re-embodied,

You will dream everything I have seen in dream.

 

To one side from ourselves, to one side from the world

Wave follows wave to break on the shore,

On each wave is a star, a person, a bird,

Dreams, reality, death—on wave after wave.

 

No need for a date: I was, I am, and I will be,

Life is a wonder of wonders, and to wonder

I dedicate myself, on my knees, like an orphan,

Alone—among mirrors—fenced in by reflections:

Cities and seas, iridescent, intensified.

A mother in tears takes a child on her lap.

 

Soos uit die Russies vertaal deur Virginia Rounding.

 

Die helende metafoor

Linguiste, sielkundiges, filosowe, skrywers en literêre kritici se bemoeienis met die metafoor is welbekend. In sy essay, The Poet, verwys Ralph Waldo Emerson na die ontwikkeling van taal as “fossielpoësie”. Idiomatiese taalgebruik en clichés is voorbeelde hiervan. Wat vandag sal deurgaan as ’n futlose segging, was eens op ’n tyd ’n vars en skerpsinnige metafoor. Afrikaanse voorbeelde is waarskynlik uitdrukkings soos “die uurglas loop leeg”, of “elke donker wolk het ’n silwer randjie”. Hierdie trope en beeldgebruik (die fossiellae van die taal) herinner ons aan die eens lewendige poëtiese oorsprong van so segging.  En dit is hoe die mens sin maak uit nuwe verskynsels – hy vergelyk dit met die bekende in sy kultuur, omgewing en identiteit. Volgens Aristoteles lê die waarmerk van goeie digterskap in die gebruik en aanwending van die metafoor: “But the greatest thing by far is to be a master of metaphor. It is the one thing that cannot be learnt from others; and it is also a sign of genius, since a good metaphor implies an intuitive perception of the similarity in dissimilars.” Tog is metafore nie beperk tot die argitektuur van taal nie; dit is intrinsiek deel van die mens se verbeelding en denke – en dis ’n verlengstuk van die bewussyn. ’n Metafoor is die knoop tussen woord en beeld; tussen taal en sensoriese ervarings; en tussen taal en narratiewe. ’n Metafoor noop ’n digter, skrywer of leser tot figuurlike rollespel; om jouself op metaforiese wyse te verplaas in iemand anders se skoene en die sensoriese en emosionele belewenis van daardie persoon te deel. Met analogisering soos hierdie loop identifikasie en empatie hand aan hand.

’n Metafoor is ook die die draer van ’n ‘storie’, byvoorbeeld in Richard Dawkings se River Out of Eden (1995) word die konseptuele metafoor van “the river of genes” gebruik. Die rivier kan vertak met verloop van tyd; óf hierdie vertakkings kan uitmekaar dryf om nuwe spesies te vorm; óf die takke kan opdroog (uitsterf); óf die takke kan herhaaldelik verdeel en bly eskaleer in die 30 miljoen takke, soos ons dit vandag ken. Wetenskaplikes maak mildelik gebruik van uitgebreide metafore om ’n konsep te verduidelik. Ook die nimlike wetenskaplike, Carl Sagan, dwing bewondering af met die gebruik van sy besonder poëtiese taal.

Narratiewe medisyne

“One sheds one’s sicknesses in books,” het D.H. Lawrence op ’n keer gesê. Tog is biblioterapie al vir eeue met ons, en is daar heelwat professionele biblioterapeute in lande soos die VSA en Kanada. In Dante se tyd is boeke in apteekwinkels verkoop – letterkunde is met ander woorde gesien as ‘medisyne’: leesstof met farmaseutiese eienskappe. “Prose not Prozac”, lui die voorskrif. Of: “Literature not lithium”, is bekende kwinkslae onder die moderne voorstanders van biblioterapie. Volgens Samuel Crothers, die man wat die konsep biblioterapie gemunt het, dui die begrip op woorde wat emosies heel; die gebruik van lektuur om mense te help met emosionele, sielkundige of sosiale probleme. Biblioterapie het sy ontstaan te danke aan die antieke beskawings van 300 v.C se biblioteke, waar inskripsies by die ingang van die geboue beloof het dat die lees van boeke genesing vir die siel inhou. Volgens Crothers bestaan biblioterapie uit drie dele: identifikasie, katarsis en insig. Die veronderstelling is dat ’n leser (sal) identifiseer met sekere aspekte van ’n verhaal, en na ’n katarsis verligting sal ervaar via die gedeelde emosies met die karakters in die verhaal; en uiteindelik tot nuwe insigte sal kom in die hantering van soortgelyke persoonlike emosies. Alhoewel biblioterapie nie altyd binne formele verband gebruik word nie, lees mense om te genees. Soldate wat aan PTSS ly, kry dikwels ’n “voorskrif” van romans of ander verhale om hulle te help met die verwerking van trauma – die transformerende krag van narratiewe terapie.

 

Verwysings

www.avbobpoetry.co.za

https://aeon.co/essays/metaphors-grow-the-mind-and-feed-the-soul-dont-lose-them?fbclid=IwAR1eHBqbfbVyGB-p8U_9Y5NjHxzUe7-sSq9tJql3lTlZmHwapFM6aTsWUb4

https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-empowerment-diary/201904/how-poetry-can-heal?fbclid=IwAR1sCNS2Nm-wxjv6vmo1k9RwmLcXYKN4x6PIYOt1io78Uuq4JIeWDn2eWKw

https://www.goodtherapy.org/blog/can-poem-be-healing-writing-poetry-through-pain-0131185?fbclid=IwAR11lXPbybqjG8mI-ONp0vKDELULyclepwqWnxxZ7oWEZ0Kc1JncsgodUQs

https://www.theodysseyonline.com/why-poetry-heals?fbclid=IwAR0GiUINlYQBp3-MOsRTcQSck6qXqJ23g8yJjPpbImwt6JDJEvNfPKrtKsc

https://www.theguardian.com/global/2016/jun/18/poetry-can-heal-it-helped-me-through-depression?fbclid=IwAR33UEXT9z48tczEK14fbObiIEqItU3dvTvUoxDu2IpJzZELKA8Ha5gcqlo

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.

 

The Goal

 

I can’t leave my house

Or answer the phone

I’m going down again

But I’m not alone

 

Settling at last

Accounts of the soul

This for the trash

That paid in full

 

As for the fall, it

Began long ago

Can’t stop the rain

Can’t stop the snow

 

I sit in my chair

I look at the street

The neighbor returns

My smile of defeat

 

I move with the leaves

I shine with the chrome

I’m almost alive

I’m almost at home

 

No one to follow

And nothing to teach

Except that the goal

Falls short of the reach

 

Leonard Cohen

 

“The goal” is ’n gedig wat met instrumentale dekor vir die eerste maal op 20 September 2019 op YouTube vertoon is. Wat natuurlik die vraag – en verwagting – na Leonard Cohen se postume album laat ontstaan het. En die meester het sy volgelinge nie terleurgestel nie: Thanks For The Dance is die laaste studio-album van dié Kanadese sanger en digter, en is vrygestel op 22 November 2019. Sy seun, Adam Cohen is die vervaardiger en het die CD  liefdevol byeengebring met verwerkings van topmusikante soos Daniel Lanois, Damien Rice, Jennifer Warner en Beck. Adam Cohen verdien al die akkolades wat na sy kant toe kom: as addendum tot You Want It Darker, bevat die album songs wat onmiskenbaar die Cohen-stempel dra – minder musiek, dalk, maar met ’n groter nadruk op die lirieke / poësie. Dit is een van Cohen se mees poëtiese albums nog.

 

Listen To The Hummingbird

 

Listen to the hummingbird

Whose wings you cannot see

Listen to the hummingbird

Don’t listen to me

 

Listen to the butterfly

Whose days but number three

Listen to the butterfly

Don’t listen to me

 

Listen to the mind of God

Which doesn’t need to be

Listen to the mind of God

Don’t listen to me

 

Listen to the hummingbird

Whose wings you cannot see

Listen to the hummingbird

Don’t listen to me

 

Leonard Cohen

 

Die omslag is swart, met goue letters wat aan ’n Bybel of testament herinner. Die finaliteit van afskeid resoneer in ’n dromerige, transendentale gang; die sensuele en spirituele word een.

Dis ’n sublieme testament. Dankie, Leonard.

 

“There is no language that is superior to another.” Dít was president Cyril Ramaphosa se boodskap aan Suid-Afrikaners op Erfenisdag, 24 September 2019. Die VN het 2019 verklaar as die jaar van die inheemse taal. Die president het ’n skare toegespreek in die Mxolisi Jacobs-stadion in Upington tydens die amptelike vieringe van dié geskiedkundige dag. Aldus Ramaphosa doen die regering alles in sy vermoë om meertaligheid te beskerm – maar verál die inheemse tale van die Noord-Kaap; tale wat kan uitsterf, soos die N|uu-, Nama- en Khwe-tale. Vyf studente gaan van 2020 af opgelei word as Nama-onderwysers aan die Universiteit van Namibië, terwyl die 23 000 openbare skole teen die einde van 2020 almal toegerus sal wees in die onderrig van Afrika-tale. Ons kulturele diversiteit moet verenig onder die kollektiewe waardes van respek, waardigheid en gelykheid, het die president aangevoer. Die taalstryder, Katriena Esau (oftewel Ouma Geelmeid) was teenwoordig tydens hierdie verrigtinge. Esau is die 2014-ontvanger van die Order of the Baobab (silwer) vir haar besondere werk in erfenisbewaring. En dit is die einste Katriena Esau wie se gedig, The bloodline of language (soos vertaal vanuit N|uu), opgeneem is in AVBOB se eerste bundel, I wish I’d said (Redakteurs: Johann de Lange en Mantoa Motinyane). Vervolgens die eerste strofe van hierdie eenvoudige, dog aangrypende gedig, soos dit opgeteken is deur David M.N. van Wyk en vanuit die Afrikaans vertaal is deur Douglas Reid Skinner:

 

I was born into the language

I drank it

I never just heard it

or learned it from someone

I drank it from my mother’s breast

Soon as I got some sense I heard language, N|uu language,

I heard N|uu from my pa and ma and my gran and grandpa,

N|uu we spoke at home

Afrikaans I learned to speak from those farmers

That language, we had a hard time of it with the white people and

that language

But N|uu was the language of the heart

(…)

Katriena Esau is een van vier mense op aarde wat N|uu praat, ’n antieke San-taal wat na beraming 25 000 jaar oud is. Die 86-jarige Esau knyp met haar maandelikse ouderdomspensioen en skenkings geld af om kinders in haar tuisskooltjie te onderrig in N|uu en Nama-gebruike. En Katriena is die volledige argivaris van die N|uu-taal; die enigste lewende digter wat die taal beliggaam.

 

 

In sy ikoniese biografie, Long walk to freedom beskryf Nelson Mandela die vormende invoed van die Xhosa-digter (of imbongi), Krune Mqhayi. Die jong Mandela was in 1937 ’n leerder aan die Wesleyaanse kollege in Healdtown, ’n dorpie naby Fort Beaufort. Toe Mqhayi op ’n dag by die skool opdaag, geklee in ’n tradisionele Xhosa-karos en spies, was die jongman bekommerd oor die skoolhoof, dr. Wellington, se reaksie. Die hoof het koloniale waardes aangehang. Tot Mandela se verbasing het dr. Wellington niks gesê nie; net stilswyend na die digter se politieke relaas oor Afrika-nasionalisme geluister. Die droom dat alle mense in Suid-Afrika kan saamleef en mekaar se kultuurerfenis en diversiteit op kollektiewe wyse kan respekteer, het vir die eerste maal posgevat by die oud-staatman – asook die herinnering aan Mqhayi, wat hy vir jare in die gevangenis, en later tydens sy presidentskap, sou koester. Ook ons voorste digter, Breyten Breytenbach, het tydens sy Mandeladag-lesing aan die Universiteit van Gent aangesluit by die Mandela-nostalgie. Ten spyte van kritiek op die huidige regeringsbestel het Breytenbach beaam: Die geskiedenis verbind ons. Ons rykdom is ons diversiteit. Kuns is een van die laaste toevlugsoorde waarsonder ons nie kán nie.”

Suid-Afrikaanse poësie: ’n historiese blik

Die koloniale tydperk

Om te sê dat poësie deur swart digters sy beslag eers in die twintigste eeu gevind het, reflekteer slegs die korpus geskrewe werk en nié die ryk orale tradisie nie. Afrika-poësie het ’n lang en glorieryke geskiedenis van lofdigters (izibongo en imbongi) wat lofpoësie, gebede, tradisionele himnes, fabels en treurdigte voordra. Digters het oorwegend hulle skoolopvoeding in sendingskole ontvang, en die invloede van Engelse digters soos John Keats, Percy Shelley, Thomas Gray en Oliver Goldsmith is sigbaar in hulle werk. Herbert Isaac Ernest Dhlomo, B.W. Vilakazi en die satiriese poësie van Herman Charles Bosman staan uit as eksponente van hierdie periode.

Die post-koloniale tydperk

Vier maande nadat die Nasionale Party in 1948 aan bewind gekom het, verskyn Alan Paton se seminale Cry, The Beloved Country – ’n roman wat op simboliese wyse hierdie tragiese tydvak in ons geskiedenis binnelui. Die poësielandskap van 1948-1990 was inderdaad ’n stormagtige een. Deur die loop van die vyftigerjare was Drum magazine ’n gewilde platform vir die publikasie van swart poësie, wat intussen ’n ryk en diverse kultuur van verstedeliking begin weerspieël het. Belangrike digters soos Peter Clarke, Richard Rive en James Matthews is met die tydskrif geassosieer. Protes teen die onderdrukkende apartheidsregime het toegeneem – ’n bloeitydperk (letterlik en figuurlik) vir struggle-digters wat dekades lank gely het onder diskriminerende wetgewing, ballingskap, huisarres, detensie en marteling.  Daar is ’n verbod op die publikasie van sekere digters se werk geplaas; ook is hulle reg tot openbare toesprake, insluitend die beoefening van orale poësie, in die ban gedoen. Hierdie digters het egter die soeklig laat val op sosiale ongeregtighede en plaaslik, sowel as in die buiteland aandag getrek met hulle gedigte in literêre tydskrifte soos COSAW (Congress of South African Writers) en Staffrider. Die sensuur op publikasies was hewig, en van hierdie digters het verkies om hulle stem eerder in buitelandse tydskrifte te laat geld. Binne die Afrikaanse geledere het die Sestigers, waarvan Jan Rabie, André P. Brink, Etienne Leroux, Breyten Breytenbach en Ingrid Jonker die vernaamste was, radikale vernuwing op sowel tematiese, sosio-politieke en linguistiese gebied gebring. Die sestigerjare het eweneens sy nuwe generasie wit Engelse skrywers opgelewer, soos byvoorbeeld Douglas Livingstone, Lionel Abrahams en Stephen Gray. Indekse soos Voices from within: Black poetry from southern Africa vermeld die Sharpeville-slagting (1960) en die Soweto-opstande (1976) as waterskeidingsoomblikke in die Suid-Afrikaanse letterkunde. Die struggle-digters het met ’n groter dringendheid as ooit geskryf; genoop tot die mobilisering van die massas teen die apartheidsregering. Poësiebyeenkomste is nou ondergronds gehou in ’n tipe versetpoësie wat gekenmerk is deur die gebruik van rewolusionêre slagspreuke. Die kataklismiese nadraai van die marteldood van Steve Biko in 1977 het nuwe momentum aan die protesbeweging gegee. Swart digters se werk was teen dié tyd heeltemal gemarginaliseer en vooruitsigte op publikasie binne die landsgrense was feitlik nul. In teenstelling hiermee het Afrikaanse uitgewershuise floreer en ’n stortvloed poësie uitgegee (dikwels van minderwaardige gehalte). In 1970 het Antjie Krog, toe 17 jaar oud, se debuutbundel Dogter van Jefta verskyn en Krog het ’n herrie in die pers veroorsaak ná die publikasie van haar gedig, My mooi land in ’n skooljaarblad: “Gee vir my ’n land waar swart en wit hand aan hand / vrede en liefde kan bring in my mooi land.”

Op sy beurt beeld die ghetto-agtige Soweto-poësie, wat sedert die sestigerjare toegeneem het, Soweto uit as ’n sosiale en metafisiese hawe – maar ook as een van verset. Dit is poësie wat geskryf is in ’n rou Engelse idioom en wat rym en vaste vorm vermy ten gunste van die ‘naaktheid’ van die vrye vers; ’n lingua franca wat Afrosentriese Engels voorstaan en wegdoen met Eurosentriese invloede. Die tagtigerjare is gekenmerk deur die versetpoësie van die werkersklas (“worker poets”), asook die lofdigte van vakbonde, byvoorbeeld Black Mamba Rising.

Post-apartheid

Met die vrylating van Nelson Mandela in 1990 het ’n nuwe demokratiese bestel aangebreek wat gekenmerk is deur “honeymoon literature”, of “the literature of celebration”, om die kritikus, Stephane Serge Ibinga aan te haal. ’n Belangrike tema van post-apartheid-poësie is dié van nasiebou, asook die herevaluering van identiteite in die verlede op pad na die ideaal om op outentieke wyse uitdrukking aan die Self te gee. ’n Inklusiewe Suid-Afrikaanse digtersgemeenskap waarbinne ons diversiteite verenig kan word, was uiteindelik in die vooruitsig: ’n gemeenskap waarin die wonde van die verlede, maar ook die ongelykhede in die hede kollektief aangespreek sou word.

Hedendaagse Suid-Afrikaanse poësie

Performance poetry het die afgelope dekade met rasse skrede toegeneem. Laasgenoemde genre het sy oorsprong te danke aan die inheemse orale tradisies van die izibongo of lithoko, asook die praattaal van die dag, soos dit neerslag vind in die populêre kultuur. Die protespoësie van die sewentiger- tot negentigerjare is dikwels begelei met musiek (of deur musikante self beoefen); en is verder kruisbestuif deur Amerikaanse hip-hop en rap (kletsrym). Professionele digters en kunstenaars kry blootstelling via poësiefeeste soos Poetry Africa of Badilisha Poetry X-Change, waar poësie verder versprei word deur potgooie, of gelees en gedeel word op literêre webtuistes soos LitNet, Poetry International – SA en die sosiale media. Hedendaagse Suid-Afrikaanse poësie is dus die assimilasie van alle diverse invloede – soos hierbo genoem – met die magdom multimediafunksies wat die internet bied. Die opkoms van onafhanklike uitgewers wat selfpublikasie moontlik maak, asook e-tydskrifte (e-zines) skep ’n verskeidenheid platforms vir ’n digter in Suid-Afrika om sy stem te laat hoor.

Suid-Afrikaanse poësie en meertaligheid

’n Mens kan seker tereg vra: met soveel invloede, style en tradisies; met só ’n heterogene register van Suid-Afrikaanse poësie – waarheen nou? Die droom om ons digterlike erfenis wat so divers is, te verenig, loop inderdaad ook die risiko van verdeling. Diversiteit kan maklik wegsplinter. Afrikaans verkeer onder druk, veral na die uitspraak van die Konstitusionele Hof wat op 10 Oktober bevind het dat US se 2016-taalbeleid, wat Engels die voorrang gee as onderrigtaal by dié instelling, grondwetlik geregverdig is. Daarteenoor toon Kaapse variëteite stadig maar seker ’n opbloei, terwyl van die Khoisan-tale op die rand van verdwyning is. Daar is genesing nodig vir die verwonding van die verlede vir al die tale in Suid-Afrika. In 2017 het die begrafnisondernemer, AVBOB, se Poësieprojek afgeskop. Naas die bevordering van skeppende poësie, is dit ook ’n vertaalprojek met ’n antropologiese fokus. Met die vertaling van poësie word die sosiale konteks van die een taal na ’n volgende taal oorgedra en vind ’n multikulturele kruisbestuiwing op linguistiese vlak plaas. Lesers ontwikkel begrip vir ander mense se kultuur deur vertaalde poësie te lees. Die doelwitte van die AVBOB Poësieprojek is, in lyn met die uitgangspunte van die bekende internasionale Creative Europe-vertaalprojek, soos volg: Dit ondersteun en bevorder kulturele en linguistiese diversiteit in Suid-Afrika; dit bevorder die verspreiding en sirkulasie van gekeurde poësie in al 11 tale; dit bevorder die literêre vertaling van tale wat minder gehoor word, of tale wat uitsterwing in die gesig staar; dit bied blootstelling en erkenning aan talentvolle Suid-Afrikaanse digters; die projek bied ’n uitstalvenster vir vertalers; dit skep die moontlikheid van publikasie in die I wish I’d said-bundels; dit lei tot bekronings in al 11 landstale; en dit bereik nuwe gehore via die Ek wou nog sê…-geselsprogram.

Drie jaar gelede het wenkbroue gelig toe AVBOB hulle Poësieprojek aangekondig het: hoe op aarde kan ’n begrafnisverskaffer ’n vennoot in die bevordering van poësie wees? As ’n mens daaroor dink, is dit heel logies. AVBOB ervaar daagliks smart en verlies wat te groot is vir woorde. Een van die eerste dinge wat agtergeblewenes dikwels vir AVBOB vra, is hulp met die opstel van begrafnisbriewe en -pamflette. Want gewone woorde is ontoereikend. ’n Nuwe – of ‘spesiale’ – taal is nodig. En hierdie taal is poësie, die volmaakte uitdrukking van verlies. Baie mense in Suid-Afrika is om die een of ander rede getraumatiseer. Om te dig oor die dood, impliseer ook noodwendig ontwrigting, trauma en pyn. Maar die dood is ook onlosmaak deel van sy binêre opposisie, die lewe. Om ’n gedig tussen duisende ander op ’n webwerf te publiseer, verg vertroue. Daarom is die AVBOB Poësieprojek ’n belangrike stabiliserende faktor tussen gemeenskappe en tale. Ten spyte van beloftes aan regeringskant om meertaligheid te bevorder en dan die teendeel doen, gebeur dit tog danksy die reuse-belegging van een maatskappy wat Suid-Afrikaanse poësie laat floreer.

Besoek www.avbobpoetry.co.za om jou profiel te registreer of gedigte in te stuur. Die kompetisie sluit op 30 November om middernag.

 

Verwysings

https://www.bbc.com/news/world-africa-39935150?fbclid=IwAR2VzOpDsr2g9hJmWDghSfM7H0Gl9DHFcrNDx0B3jIzfQLf67Su_kVwF1ME

https://en.wikipedia.org/wiki/South_African_poetry?fbclid=IwAR1TpFhR4Y8qXMP-nyFUsaELVpmqMNWcQjOzLZXezeMdQANxOeoQHH48_Mo

https://www.news24.com/SouthAfrica/News/there-is-no-language-that-is-superior-to-another-ramaphosa-celebrates-heritage-day-with-a-focus-on-african-languages-20190924?fbclid=IwAR0hpcxoLj0j8LNiVUPkoe3WiIFS8NYL1XikVlad2k-PfxPmKGl2tTbdQ64

Chapman, M. en A. Dangor. Voices from within. Black Poetry from southern Africa. 1986. Cape Town: Creda Press.

De Lange, J. en M. Maphumulo (reds.). I wish I’d said…Vol. 2. 2019. Kaapstad: Naledi.

De Lange, J. en M. Motinyane (reds). I wish I’d said. 2019. Kaapstad: Naledi.

Mandela, N.R. Long walk to freedom. 2013. New York: Little, Brown and Company.

 

 

 

 

 

 

 

 

’n Oud taalonderwyseres laat weet my ’n bietjie meer as maand gelede dat sy besig is om te trek na ’n kleiner plek en dat sy ’n paar ou digbundels het wat ek by haar kan kry as ek sou belangstel. By my aankoms vra sy uit na my kinders en vertel my van haar kleinkinders. Ons bespreek wat dit verg om ’n gebalanseerde klein mens op te voed. Daar was natuurlik die blootstelling aan akademie, sport en kultuur.

“Hoe stel jy jou kinders bloot aan kultuur?” vra sy.

Ek kon haar vertel van die kitaarlesse en die onlangse toneelstuk waarheen ons die kinders geneem het. Ek kon haar vertel van die kersopvoering waarin ons kinders deelneem. Ek het egter nie een van daardie dinge genoem nie en het, sonder om ’n oog te verroer, na die volgende onderwerp gespring.

Miskien was dit omdat my kinders se nuutste Lego-skepping in my gedagtes opgekom het, dat ek nie aan die kitaarlesse en kersopvoering kon dink nie. Lego. Hoe kan die boublokkies kultuur verteenwoordig? Op watter manier het my brein kultuur en boublokkies aan mekaar verbind? Ek het begin dink aan wat kultuur vir ons verteenwoordig en hoe ons dit miskien  kan toepas op boublokkies.

Koos van der Merwe in die galery

.

ou koos kyk rond en lyk benoud

hy staar en frons aaneen

en die kurator wil hom hulp verleen

gaan prewel sonder voorbehoud:

“neem dié portret, ie pro porsie 2 x 1

’n hier en daar, ’n hoog en wyd

beraming van ’n manlikheid

formele beide vort

en ook in toom

’n hard en sag ’n lank en kort

die x-as y-as xy-chromosoom

het u dit ook so opgelet?”

en koos sug, antwoord met

“ja danki maar uhm sê gou net

jong waar is die toilet?”

 

deur: Loftus Marais uit Jan, Piet, Koos en Jakob (Human & Rousseau: 2019)

—

Die aktivering van die verbeelding

Die boublokkies aktiveer definitief die verbeelding op ‘n besonderse manier. Jy moet tog seker kreatief begin dink voordat jy die kasteel of seerower-skip bou. Die kleinspier-ontwikkeling en ander vaardighede het ook ‘n belangrike rol te speel in die praktiese uitleef van verbeeldingsvlugte. As ouer lees jy van spelterapie en kinders wat moet leer kruip om hul taalvaardighede te verbeter. Die aktivering van die verbeelding is ‘n deur wat makliker en moeiliker oopgetrek word deur verskillende kinders (en volwassenes).

Die volg van instruksies

Daar is ‘n stel ongeskrewe reëls wat uitspeel in die kultuuromgewing. Die boublokkies het ook gewoonlik ’n instruksieboek wat wys hoe die Hogworths-skool of die Batmobile gebou moet word. Dit leer natuurlik die kinders ruimtelike insig en hoe om instruksies te volg. Die natuurlike kreatiwiteit kom dan ook tot die oppervlak wanneer die kind nie meer die instruksie volg nie en sy eie geboue en ruimtetuie begin bou.

Die praktyk

Daar is natuurlik ’n stukkie kuns in die goeie uitvoering van ‘n taak. Die kuns lê in die interpretasie van die verbeeldingsvlug. Die boublokkies is in ’n sekere sin eintlik sommige kinders se eerste kennismaking met die praktiese sy van verbeelding. Nuwe wêrelde word in die verstand van die kind geskep.

Invloed op die populêre kultuur

Die boublokkies het ‘n ongelooflike impak op die moderne kind se ontwikkeling. Watter kulturele invloed dit op die ontwikkeling van die kind het, is natuurlik die vraag. Dit het wel ‘n onteenseglike invloed op populêre kultuur. ‘n Mens kan maar net na al die flieks en TV-reekse kyk om te sien hoe Lego deel geword het van die samelewing.

Die verandering van kultuur

My kinders bou nie ossewaens nie. Sover as wat ek weet is daar ook nie volkspele Lego-mannetjies beskikbaar nie. Op watter manier wil jy jou kinders blootstel aan kultuur? Op watter manier wil jy die kultuur vernuwe of miskien herdink in plaas van herdenk?

Die kleure van Lego-blokkies het deur die jare ook verander om klein dogtertjies aan die wonderlike boublokkies bekend te stel. Ek is seker dat daar al ‘n groot persentasie van verkope na die vroulike mark toe gaan. Lego het die potensiaal om tradisionele manlike beroepe aan dogtertjies bekend te stel.

.

Piet X

 

hy is ‘n noord-pretoriase donder

hy toet vir learner drivers wat voor hom gaan staan

hy vloek op armes wat by verkeersligte

net voorruit was, sonder om te vra

hy dink ‘n double cab is ‘n familiemotor

sy lewe ‘n balansstruuk tussen liefde vir sy derde vrou

en irritasie met sy stiefkinders

hy is ‘n middeljarige en harige rekruut van daardie ligte

afstigting bearbei deur die solidariteit-beweging

tog: dikwels saans gaan sit hy by sy rekenaar en lees

en luister op die internet na al die “unexplained

sea sounds” – meegevoer, met stuyvesant en frons

sy gunsteling is upsweep, en ook slow down

die ongoddelike vreemdheid in die afluister van oseane

ondanks hidrofonika en spektrogramme

het die wetenskap g’n antwoord vir die spookgerase nie

– dis nie duikbote of ysberge wat kraak nie – en

soms raak sy oë byna waterig oor die patrone

in die dieptes, al die teorieë, klank so hol

wat sê dit dat ‘n wese soos piet x

geroer word deur die tjanke van verbeelde seemonsters?

 

deur: Loftus Marais uit Jan, Piet, Koos en Jakob (Human & Rousseau: 2019)

 

Die verteenwoordigers van die handelsmerk

Ek het gaan soek na die maniere waarop die Lego handelsmerk aan kinders en die groter mark oorgedra word. Ek kon nie ’n Ronald Macdonald of Kolonel Saunders kry wat Lego bemark nie.

Ek sien net oral die klein glimlaggende geel mannetjie sonder ’n naam. Die mannetjie word Harry Potter of Batman. Die geel mannetjie word ’n ruimtereisiger of ’n loodgieter. Lego verteenwoordig daarom die kultuur van ons tyd, maar op ’n sekere vlak word die kind self ook die Lego-mannetjie. Die verteenwoordiger van die handelsmerk word die kind wat daaraan deelneem.

Gevolgtrekking (Wat sal ons nou sê oor al hierdie dinge?)

Die verteenwoordiger van die kultuur is Jan, Piet, Koos en Jakob, soos die titel van Loftus Marais se nuwe digbundel dit stel. Lego is seker nie al kultuur wat my kinders nodig het nie, maar miskien is dit juis so bedoel dat kultuur, sport en akademie soos blokkies opmekaar pas. Ek het besef dat kultuur nie noodwendig die dinge is wat jy van kindsbeen af as kultuur beskou nie. Daar moet sekerlik ’n strewe na die mooi en mooier wees – hoekom sou ons dit dan anders navolg? Die plek, die tyd waarin ons leef of miskien iewers en iets waarheen ons streef. Die verteenwoordigers van kultuur is nie slegs die mense wat daarna kyk omdat dit mooi is nie. Dit is ook die mense wat daaraan deelneem.

I.

De Wolken

 

Ik droeg nog kleine kleeren, en ik lag

Lang-uit met moeder in de warme hei,

De wolken schoven boven ons voorbij

En moeder vroeg wat ‘k in de wolken zag

 

En ik riep: Scandinavië, en: eenden,

Daar gaat een dame, schapen met een herder –

De wond’ren werden woord en dreven verder,

Maar ‘k zag dat moeder met een glimlach weende.

 

Toen kwam de tijd dat ‘k niet naar boven keek,

Ofschoon de hemel vol van wolken hing,

Ik greep niet naar de vlucht van ‘t vreemde ding

Dat met zijn schaduw langs mijn leven streek.

 

-Nu ligt mijn jongen naast mij in de heide

En wijst me wat hij in de wolken ziet,

Nu schrei ik zelf, en zie in het verschiet

De verre wolken waarom moeder schreide –

 

Martinus Nijhoff

 

Ons is almal waarskynlik bekend met hierdie klassieke, tydlose gedig van Nijhoff. Wolke, of cloudspotting is die natuur se eie Rorschach-toets. Wolke is die mens se gunsteling atmosferiese verskynsel en boei digters, kunstenaars en wetenskaplikes al vir eeue lank. Twee millennia voor die digter, Mark Strand, oor wolke geskryf het, het die groot Griekse dramaturg, Aristofanes opgemerk: “They are the celestial Clouds, the patron goddesses of the layabout. From them come our intelligence, our dialectic and our reason.”

Tog was niemand meer gefassineer deur wolke as Johann Wolfgang von Goethe nie. Toe die chemikus en amateur-meteoroloog, Luke Howard in 1803 ’n 32-bladsye pamflet getitel On the modifications of clouds publiseer, het Goethe onmiddellik die wetenskaplike meriete van die publikasie raakgesien. As Direkteur van die Instituut vir die Kuns en Wetenskappe in Sachsen-Weimar was Goethe ook betrokke by die vestiging van weerstasies vir weerkundige observasies. Waar die lees van wolke vroeër beperk was tot die ingewyde (en verborge) kennis van seemanne, kleinboere en skaapwagters, het Howard begin om wolke vir die eerste maal volgens Latynse nomenklatuur te klassifiseer. Hy het hulle breedweg onder Cumulus, Cirrus en Stratus geressorteer, met enkele subklassifikasies. Die grondslag van Howard se werk word tot vandag toe erken, al het die lys taksonomieë en wolkgeslagte intussen aansienlik uitgebrei.

Cumulus beteken “hoop” en beskryf die opgehoopte, uitgepofte wolke wat ’n mens aan springmielies laat dink. Cirrus beteken “haarlok” of “veertjie” en hierdie soort wolke lyk dan ook werklik soos krulle of veertjies. Aan die wolke wat soos massiewe komberse oor die hemelruim uitgesprei lê, het Howard die naam Stratus gegee, wat “laag” (“layer”) beteken. Wolke, op hulle beurt, bestaan uit waterdamp wat klein druppels of yskristalle vorm, gewoonlik 0,01 mm in deursnee. Wanneer biljoene druppeltjies of kristalle saamgegroepeer is, is hulle sigbaar as wolke.

Goethe, wat sedert die begin van die negentiende eeu erkenning geniet het as intellektuele ikoon, was meegevoer – én geïnspireer – deur Howard se werk. Hy het ’n reeks kort gedigte oor die vername wolksoorte geskryf, getitel Howards Ehrengedächtnis (In Honor of Howard). Sonder omhaal het Goethe sy onverbloemde bewondering vir Howard besing:

 

To find yourself in the infinite,

You must distinguish and then combine;

Therefore my winged song thanks

The man who distinguished cloud from cloud.

 

Die reeks van vier musiekgedigte is inderdaad ’n viering van die ewige dialoog tussen die kuns en wetenskap. Goethe se verbysterende kennis en bydraes strek tot in die natuurwetenskappe, byvoorbeeld sy bekende kleurteorie, of sy belangstelling in morfologie, wat die bou en struktuur van verskynsels betrek. Tog word Goethe se bydraes eerder gesien as geesteswetenskaplike bydraes en aanvullend tot die wetenskappe; en só word Howard se wolkklassifikasies omraam deur Goethe se poëtika van die wonders van die dampkring. Twee voorbeelde van Goethe se wolkgedigte:

CUMULUS

 

Still soaring, as if some celestial call

Impell’d it to yon heaven’s sublimest hall;

High as the clouds, in pomp and power arrayed,

Enshrined in strength, in majesty displayed;

All the soul’s secret thoughts it seems to move,

Beneath it trembles, while it frowns above.

 

 

CIRRUS

 

And higher, higher yet the vapors roll:

Triumph is the noblest impulse of the soul!

Then like a lamb whose silvery robes are shed,

The fleecy piles dissolved in dew drops spread;

Or gently waft to the realms of rest,

Find a sweet welcome in the Father’s breast.

 

 

Op sy beurt was ’n jong klerk en vertaler van Londen, Johann Christian Hüttner só betower deur Goethe se gedigte dat hy dit op hom geneem het om die reeks vanuit die Duits na Engels te vertaal.

II.

In 1999 het die Pulitzer-pryswenner, Mark Strand, in samewerking met die kunstenaar, Wendy Mark ’n wonderlike kleinood van ’n boek, 89 Clouds uitgegee. Dit bestaan uit ’n enkelgedig waarin 89 refleksies en meditasies rondom wolke neerslag vind, aangevul deur Mark se sensitiewe skilderye. Oor dié boek het kritici gesê “no pixel or prose can do it justice”. Enkele voorbeelde van hierdie besinnings:

2. Words about clouds are clouds themselves

3. If snow falls inside a cloud, only the cloud knows

5. A cloud dreams only of triangles

20. Clouds are thoughts without words

12. If a parrot is lost in a cloud, it turns into a rainbow

13. Clouds are drawn by invisible birds

13. Clouds are in love with horizons

18. The cloud that was gone would never come back

35. Every lake desires a cloud

52. A cloud is a cathedral without belief

67. Clouds cannot see what we do under the umbrella

 

III.

Wolke  

 

Wolke is gedagtes

wat vra om woorde te word.

Ek speel met beelde

van Kopland, Nijhoff en Strand,

sien vergesigte van reën,

die knettervuur van hael op dakke,

die son se loodlyne wat sub-tropies

die hemel deurhaal in waterpas strale.

Of die los genade as

klawers spat, vet druppels

armmansreën; die nederige Karoo

se gulhartige gee.

.

Die meteorologie staan tru.

Cirrus se veerlig,

die brandstapels in Cumulus.

Die miere, die verspieders weet

die wolke is deur digters gedoop.

 

© Nini Bennett. Uit: Donkerwerk

 

Verwysings

 

https://lyricstranslate.com/en/mark-strand-89-clouds-lyrics.html?fbclid=IwAR3KWEULZzcXqTkUKUWBJVi2X1HqFDK38WP5KkkPy-PaJOCTIT6h1x07mPU

http://www.boekgrrls.nl/WoensdagGedichtdag/NijhofMartinus.htm?fbclid=IwAR21BRusQMr-rfprt3J1uqUXgY1XopYz_4e1nWDyOVxpAK7Qh8idc1Wp8gg

http://www.tottenhamclouds.org.uk/goethe-discovers-luke-howard.html?fbclid=IwAR343_ACmV0lHuSiJLZIygoW8wlM1uX2h68jy-LjqQRJLqtmXrjstS9s0MU

http://bib.gfz-potsdam.de/pub/schule/goethe/startgoe_en.htm?fbclid=IwAR0W9s_x8tzhd_A3v7T8nRRrVkqBOkAW8HpeMOm-UX_ElgBBewCFlFSDS_o

Bennett, N. Donkerwerk. 2019. Kaapstad: Naledi

 

 

1. Ek wou nog sê …

 

Die groot aand het uiteindelik aangebreek. Dit is 16 Oktober, die eerste aflewering van Ek wou nog sê …

Ek rig die afstandbeheer en die televisie flits aan op VIA, DStv-kanaal 147. In die atlejee sit Gaireyah Fredericks, tweedepryswenner van die tweede AVBOB Poësiekompetisie. Die gespreksleier is Daniel Hugo. In sy grys baadjie is hy die toonbeeld van kalmte. Hy vra Gaireyeah uit na haar haar digkuns en haar betrokkenheid by die AVBOB inisiatief.

“Die dood het gereeld kom kuier,” sê sy. “Ek het my ma en kinders en susters verloor.” Daniel is ’n goeie luisteraar. Die bekende sonore stem, sinoniem met soveel radioprogramme oor die Afrikaanse poësie, weerklink landswyd oor die kassie. Gaireyah tel die bundel, I wish I’d said… (Vol. 2) op, en lees haar kompetisiegedig, Dood:

Dood is darem vir jou ’n snaakse ding.

Hy sal oppie mes se lem rus.

Saamie vuur dans.

Soese bullet op jou afpyl

of simply sy hand deur jou hare streel.

Som tart hom en klim hange met kaal hanne.

Spring uit aeroplanes en swem saamie sharks.

Som tel affie ure in dosages van morfien en stap saam hom parallel,

signed sealed, but not yet delivered.

(…)

Sy vertel hoe sy aanvanklik begin dig het deur verse vir haar niggie, haar pen pal, te stuur. Die hartseer is verwerk; dit het reeds poësie geword. Ánder mense put nou troos en berusting uit Gaireyah se verlies. En ek dink aan die eindelose siklus van lewe en dood, hoe die dood weer die bloeigrond vir nuwe lewe word …

Dan vertel sy van haar betrokkenheid by poësiewerkswinkels. Sy is deel van Diana Ferrus se Di Mengelmoes Digters wat gereeld by die Breytenbach-sentrum bymekaarkom. Gaireyah beduie geesdriftig: sy wil ’n liefde vir poësie onder die jeug kweek. Sy is stemmig geklee in ’n blou baadjie en bypassende kopdoek, maar sy sprankel. Sy tel nóg ’n bundel op; ’n eie publikasie van haar gedigte getitel Kaaps is Hollands, en begin om ’n gedig voor te dra. “Gevoelig en intens”, het ’n joernalis op ’n keer haar performance poetry beskryf.

Volgende aan die beurt is die veelbekroonde skrywer, Tom Dreyer, wenner van vanjaar se eerste prys in die tweede AVBOB Poësiekompetisie. Hy is geklee in ’n swart baadjie en praat vinnig, soos mens van ’n man met so ’n skerp intellek kan verwag. Hy knyp maar tydjies af om te skryf, vertel hy; hy is ’n rekenaarprogrammeerder van beroep en tans besig met sy tweede MA in skeppende skryfkuns aan die Universiteit Stellenbosch.

Dan vertel Tom van sy geliefde vriend, die skrywer Jaco Botha wat in 2016 tragies sy eie lewe geneem het.

“Die Burger het my gevra om ’n huldeblyk oor Jaco te skryf, maar ek kon nie,” bieg hy. Maar dié nagelate huldeblyk het uiteindelik die wengedig, getitel Slaap jy solank, dan hou ek die fort geword. En die slotstrofe tref soos ’n uitknikker:

ek sien jou oplaas op die gewel van jou kothuis staan

en botweg weier om af te kom ek hoor jou kla dis

gevaarlik daaronder en ek weet wat jy bedoel nes daai

aand by die kknk toe jou trane so vryelik soos gemorste

whisky op die kroegtoonbank spat, en jy sê: kom ons gaan

slaap eerder, tom, dan is ons ten minste nie meer wakker nie.

ek verstaan my tjom my tjom slaap jy solank want die nag

is lank en die son sal basically forever oor magersfontein verrys

intussen sal ek nog vir ’n rukkie dié kant die fort probeer hou

solank ek nog onthou solank ek nog onthou solank ek

onthou kan jy met ’n halwe glimlag op jou gewel blý

staan: wagtend op daardie onverstaanbare golf wat toe

meer verwoestend as enige woord oor jou sou breek

Tien was my beste vriend,” sê hy. Jaco se bynaam op universiteit was “Tien”, omdat hy net tien persent sig gehad het. Jaco en Tom was as jeugvriende in die negentigerjare die eerste twee studente wat vir hulle MA-grade in skeppende skryfkuns onder leiding van Etienne van Heerden ingeskryf het.

Klik gerus op dié skakel om Tom in aksie met die ontvangs van sy toekenning te sien: https://www.youtube.com/watch?v=UoCYGFAHk4g

Digters wat aan vanjaar se TV-program deelneem, is Hélen Möller, Hannes Visser, Emma Bekker, Fourie Botha, Clinton V du Plessis, Willem S van der Merwe, Danie Marais, Eunice Basson, Jo Prins, Charl-Pierre Naudé, Jannie Malan, Jolyn Phillips, Fanie Olivier, De Waal Venter, Pieter Hugo, Christo van der Westhuizen, asook Leon Gropp en Jak de Priester.

2. Agter die skerms: Gaireyah Fredericks

 

En met die pas afgelope program skaars op sy rug, is my nuuskierigheid behoorlik geprikkel. Ek besluit om Gaireyah Fredericks te kontak, want ek vermoed dit gaan ’n heerlike gesels afgee.

NB: Gaireyah, vertel ons asseblief meer van jou belewenis van die verfilming van Ek wou nog sê …

GF: Eerstens was ek nie bewus dat ek die tweede plek in die kompetisie gewen het nie, so ek het gevlieg Joburg toe op a sound mind dat ek wel deelgeneem het en my poem Dood dalk gekies is om op die lug gelies te word, but that’s it! Ek’t nooit my emails gekry nie …Techno gremlins sieker. Die program se staff was vriendelik en het mooi na my gekyk met al die grênd reëlings wat getref was net om ‘n mere single poem te lees (I thought in my mind). ’n Chauffeur tel my op by die hotel en ek word na die studio gery. Kom da aan word ek vriendelik ontmoet, maak kennis en na die make-up room word ek ge-escort. Om natuurlik gepoeier en gepaint te word, well, nou nie gepoeier nie, ma ek sê toe oek, “I want it natural, hey?” Issie een ve die fake-face-make-up gedoente nie. Ek is e-natoeraal.

Anyway, ek ken Daniel en sy liewe vrou Marlene al ʼn while, so I am quite comfortable. En so finally is ek saam hom opi set. Nou’s dit ‘n gekrap onne klere virrie soundbox en dit kos nou manouvering ommie invasive ding saam ’n slamse tietie te laat behave. Or so the guy appeared. Got the contraption strapped on en da gat os. Nou sit ek, swinging legs and all want ek’s soe klein ek hang opi stoel, my God, en toe wysit oek opi TV. Lag my klaaaaa. En niemand kon my warn nie, flikkers gooi en, I dunno, ’n gesture skiet om my bientjies aan te spreek nie, none the less, Daniel wish my toe congrats en ek is heel puzzled. “Waavoo?” Meisiepop, ek was over the moon and to Mars. Tweede innie AVBOB-kompetisie. For reals, for reals… En nou wil hulle skiet. Ek’t noggi ees tot verhaal gekomi, ma anyway the rest is mos toe VIA history.

Soe op Daniel. Kyk hie, hy’s a pro. Hy’t kwaai vrae gevra en my blêrrie goed lat lyk. Sal hom en sy vroutjie altyd onne my belt dra. Die nerves wasi rerag a prob nie, want ek’t myself net gesê ek’s saam Daniel en ‘he got me’. I’ll be fine. Een ding het gebeur toe os geshoot het though. My phone het blêrrieville afgegaan en my ring tone was soe a distraction. Vir my at least! En my swaaiende voetjies soes a klein meisie oppe swing was beide embarrassing en adorable at the same time. Liewe Heiland! Ek kan soms soe overdo. What can I say?

As a matter of fact, dai was my ‘gatvol gedig’ wat tweede gekommit. Na ali visits in my past wa dood my ma, my twieling en my twieling sussa weggevat het, was ek net mooi gatvol vir die Reaper se happy trot en skryf toe ’n gedig as ’n direct dialogue in Kaapse sassiness om net ’n piece of my mind te share. En I got to do it on the telly… dai wasse bonus.

NB: Gaireyah, wat dink jy is die belangrikheid van die AVBOB Poësieprojek tans vir poësie en meertaligheid in Suid-Afrika?

GF: Os sliep mos nog die past van Apartheid-fraaings wat vani mat wat alles onne in gevie was saam currently. Djy sienit innie lug en oral rondom jou. Sou to write about die temas (birth, death, love, hope) wat die kompetisie bied is soes om kaart te speel, ma issie game wat djy bly wen. Whatever topic djy kies grant jou die opportunity om nog meer te filter en te process. Vir jouself! Op ’n personal level. En dan as djyrit share, ve almal. Die temas maak lat djy gaan stap tussen die ruins vani past, ma oek opkyk na die future. Typical in essence, wat mens al verloor het en die nuwe hoop van more, broei in jou hart en dis wat ons land nou need. A clever method and platform wat healing and introspection promote. Djy kani verkeert gani. Djy moet wen! So in essence, wen amal.

3. AVBOB, aanlynpoësie en ander tendense

 

“Meertaligheid” is vandeesweek die gonswoord op almal se lippe. Die Konstitusionele Hof het op 10 Oktober bevind dat US se 2016-taalbeleid, wat Engels die voorrang gee as onderrigtaal by dié instelling, grondwetlik geregverdig is in die hoop dat dit meertaligheid sal bevorder. Die AVBOB Poësieprojek wat op 1 Augustus vir die derde agtereenvolgende jaar afgeskop het, kan terugskouend as niks minder as visioenêr beskou word nie, en is meer relevant – néé, noodsaaklik – as ooit. In ’n onderhoud (2018) op LitNet met Johann de Lange, een van die samestellers van I wish I’d said, sê Naomi Meyer: “Dit was onlangs (weer) Mandeladag en steeds is daar in hierdie land nog so min vir meertaligheid gedoen. Maar daar is tog ook uitsonderings …”

Die AVBOB Poësieprojek is in 2017 gebore na die dood van ’n seuntjie en sy oupa se onvermoë om by die oop graf sy gevoelens van rou en verlies te verwoord. Christo van der Westhuizen, uitvoerende hoof van die reklameagentskap BRAND et al, wat dié projek namens AVBOB bestuur, het met die konsep vorendag gekom om ’n webwerf te skep waar elegiese gedigte ’n tuiste vind. Digters is al vir eeue lank die spreekwoordelike profete, mitemakers, dromers en sjamaans wat gemeenskappe help heel met die genesende krag van die woord. AVBOB is genader as medewerker, en Frik Rademan, uitvoerende hoof van AVBOB, het ingestem. Voortspruitend uit hierdie webwerf, wat in die 11 landstale geloods sou word, was die TV-gespreksprogram Ek wou nog sê … en die publikasie van gedigte wat op die AVBOB-webwerf verskyn. Naledi het as uitgewer hierdie reuse projek onderneem, en twee lywige bundels naamlik I wish I’d said (volume 1 en 2) het reeds verskyn. Ook ’n derde bundel word in die vooruitsig gestel. Hierdie projek as samebindende en inklusiewe platform is waarskynlik vergelykbaar met sosiale tendense soos die gewilde #I’m staying-beweging, wat al hoe meer momentum kry. Suid-Afrikaanse digters van alle kulture en tale publiseer op een platform. En met die beloning van R10 000 vir die wengedig, asook ’n betaling van R300 vir elke gedig wat op die webwerf verskyn, is dit lonend vir die digter. ’n Mens lees dikwels met nostalgie hoe sommige gevestigde digters se digloopbane dekades gelede begin het ná die instuur van ’n gedig na tydskrifte soos Rooi Rose of Huisgenoot. In meer as een biografiese opgaaf vertel die digters dat hulle byvoorbeeld R5 vir die gedig, wat aanvaar is, ontvang het. Die latere publikasie van poësie in die little magazines het weinig of geen finansiële voordeel vir digters ingehou. En die hedendaagse tendens is véél eerder dat die koste vir die digter se sak is, soos byvoorbeeld om ’n inskrywingsfooi te betaal vir deelname aan poësiekompetisies. Daarom is mens dankbaar vir die reuse belegging wat AVBOB in die poësie ter plaatse gemaak het. Vanjaar se kompetisie sluit op 30 November om middernag. Duisende inskrywings is reeds ontvang, en meer word nog ingewag. Tot en met 20 inskrywings per digter kom in aanmerking vir publikasie op die webwerf.

Digters wat nog nie geregistreer het of gedigte ingestuur het nie, moet opskud! Besoek https://www.avbobpoetry.co.za/ of AVBOB se Facebook-blad vir besonderhede.

Ten spyte van die tanende ekonomiese klimaat in Suid-Afrika is die individuele vergoeding vir gedigte nie vreemd nie, en heeltemal in lyn met hedendaagse oorsese tendense. In ’n onlangse artikel op Make Money skryf die sakevrou en skrywer, Laurie Blank, oor 30 verskillende internasionele webtuistes waar digters hulle werk kan voorlê teen vergoeding. Dit sluit die immergroen Kanadese Arc Poetry Magazine, asook die gewilde Chicken Soup for the Soul in. Maar dit is nie die enigste goeie nuus vir poësieliefhebbers nie. Die Suid-Afrikaanse gemeenskap is net ’n diorama van ’n groter wêreldbeeld. In die VSA was daar ’n 21% toename in die verkope van digbundels van 2015 tot 2017, wat poësie kenmerk as een van die snelgroeiendste genres in die uitgewersbedryf. In tandem hiermee het Naledi sedert die begin van 2019 reeds 13 digbundels uitgegee, wat hulle vestig as die voorste uitgewer van poësie in Suid-Afrika. Naledi het ook die twee meertalige I wish I’d said (Vol. 1 en 2) uitgegee, bloemlesings wat sowel die AVBOB-wengedigte, asook enkele opdraggedigte van gevierde digters bevat. Klik gerus op die volgende skakels om hierdie bundels teen R220 stuk aan te skaf: info@naledi.online of tertiaswart@naledi.online / (078) 648-8616. Daar is tans ’n spesiale aanbod vir albei hierdie pragbundels teen slegs R300.

Volgens die gesaghebbende American Academy of Poets is skryftradisies en teksproduksie patroonmatig en herhalend, soos modes. Tegnologiese vooruitgang en die gebruik van multimediafunksies speel ’n groot rol in die hedendaagse herlewing van poësie. Die nuwe internasionele gier is om gedigte op Instagram te plaas (die sogenaamde “Insta-digters”); en nie te lank gelede nie het die Net nog gegons met die werk van Twitter-digters. Duisende lesers wêreldwyd wag daagliks op hulle kwota aanlynpoësie, wat sommer op ’n selfoon gelees word. Die meeste mense is mobiel geletterd. En danksy die deelfunksies van webwerwe en mediaplatforms het poësie ’n verbruikersvriendelike kommoditeit geword wat die lees en verspreiding van digters se werk binne sekondes moontlik maak. Die blootstelling vir die digter is uitstekend. Op AVBOB se poësiewebwerf, byvoorbeeld, is die getal views of besoeke by die gedigte sigbaar. En dit is vir enige digter bemoedigend om te weet sy werk word gelees, en om ’n rekord daarvan te sien, is ’n bonus. Ook met hierdie derde poësiekompetisie skep AVBOB ’n platform wat ongepubliseerde, aspirant-, gevestigde en bekroonde digters op een webwerf akkomodeer – Johann de Lange het dit tereg “’n polifoniese simfonie van stemme” genoem. En dit is inderdaad goeie nuus vir meertaligheid en vir Suid-Afrikaanse poësie.

 

Verwysings

https://blog.publishdrive.com/publishing-poetry-2018/?fbclid=IwAR29nTdkY9n03kZl5OX-zg2TFlpP_qrPtpYn-mJG3oDrxi_Km1KNFAvfarg

https://wellkeptwallet.com/get-paid-write-poetry/?fbclid=IwAR3gVA9W23B4T_aLJQBu0Yxlq_Djt5kX9Itcm25-ZSDp_TmZ1ZsTR1IonBo

https://www.avbobpoetry.co.za/

De Lange, J. en M. Maphumulo (reds.). I wish I’d said…Vol. 2. 2019. Kaapstad: Naledi.

                                                     vriende, medesterwendes

hier lyk ons nog ewe windgat

maar eintlik het die insamel

van bewuswording mét begeerte of sonder sin

met ander woorde die byna vol

genoeg om leeg te wees

geskep uit stamelende bestaan ook tyd genoem

ons faktap geslaan

ontdaan van sin en vleeslike vergestalting

 

ontdaan van syn en vleeslike vergestalting

hang ons nog ‘n oomblik aan

die skyn van te bestaan het

ten minste vir die skryf van hierdie

woorde met blinde gesigte na die lig gekyk

en die arms om mekaar se gedaantes gewaan

 

Die pampoen is verorber in al haar skoonheid van geel tot soet. Dis die 19de September. Gister het ons ‘n wilde olyfboom vir my broer geplant in die beskerming van eike op die oewer van ‘n stroom, en daar was reiers wat kom kyk het, en ‘n valk en ‘n glinsterende kriek en ‘n verkleurmannetjie op ‘n tak tussen blare. Uit ‘n kissie is die asse tussen die wortels gestrooi, dit het water gekry sodat die boompie kan groei en sterk mag wees.

Ek wil dankie sê vir al julle wonderlike gasvryheid, vir die menswees, vir die oomblikke van vashou, vir die nugter-weet-van-waar insigte soms, vir die bloedmaan, vir die vloed van herinneringe. Vir die musiek. Veral vir die musiek en die gedagtes soos musiek. Omdat dit verbygaan sal dit bly. Dis nie reg om name te wil noem nie – daar is te veel.

Ek wil om verskoning vra dat ek by tye stuurs, afwysend, steeks en selfs beledigend en lelik-met-die-mond-saam was. Daar’s geen verskoning voor nie. Miskien die verduideling dat dit te oorweldigend was, dat ek bang was vir die seerwees en al die liefde in hierdie land, nie wou onthou nie, nie méér wil weet nie. Ek is jammer, mense.

En nou is dit tyd vir omdraai. Om terug te gaan na die stiltes en die bymekaarmaak vir oor tagtig jaar. Ek belowe ek gaan my beter gedra. Ons sien weer, ons gesels weer. Die mense wat geklankdig op die bygaande foto so kyk na waar daar niks is nie is nie noodwendig dié hier ter sprake nie. Dis ter gedagtenis aan ‘n bymekaarkom van pampoenboere in Francis Galloway se boek.

Liefdegroete

Ka’afir

Ewigdurende uit die vlietende

Andries Bezuidenhout, Boodskap ter herdenking van Breyten Breytenbach se tagtigste verjaarsdag, Tuin van Digters, Breytenbach-sentrum, Wellington
13 September 2019

Ek sien so daarna uit om te hoor wat ander mense gaan sê en gaan sing dat ek hierdie inleiding kort en lig gaan hou – ʼn voorgereg, of  ʼn aperitief. Dis egter nie so kort soos Breyten Breytenbach se gedig “Andries se besinning” nie. [1] Ek het my besinning neergeskryf om dit die sweem van gewigtigheid te gee, maar ook omdat ek die geleentheid om vanaand iets te sê so intens waardeer. Wat ek sê kom uit die hart, omdat dit is waar gedigte, skilderye en sketse uiteindelik kom lê.

Wat kom eerste: die beeld of die woord? Grotendeels lees ʼn brief van Breytenbach, per elektroniese pos of soms gebundel, eerder soos ʼn gedig. Soms is gedigte briewe, soms dra skilderye woorde saam. Gedigte word soms met etswerk, skildery of foto gebundel. Meestal, met ʼn kunstenaarsverbeelding soos dié van Breytenbach, sukkel jy met kanon, klassifikasie, of die netjiese verpakking van sy gedigte, opstelle, skilderye, briewe en klankopnames in kartondose met etikette. Met die kunstenaarsverbeelding gaan dit nie oor beeld of woord, hoender of eier, pampoen of pit nie, nee, dit gaan oor dít wat jy sukkel om vás te vát.

Vir Breytenbach kan jy dus nie vasvat nie. Hy’s die nomadiese kunstenaar, wat sy verbeelding in tussenin ruimtes vind. Hy’s die een met vele mombakkies en name, hy’s die reisiger, hy’s die nie-burger van die middelwêreld, soos hy self daaroor skryf – die drywende wêreld, “the floating world”, soos daarna in Japan verwys word, dalk die vlietende wêreld in Afrikaans. Die ewigdurende, die standhoudende, kom vir Breytenbach as kunstenaar juis uit die vlietende, uit die besef dat die niet solied is, dat die niks ook als behels.

Nee man, gee ʼn oorsig van sy lewe, sê Francois Lötter. Vir diegene wat jonger as tagtig is, of selfs veel jonger, dus ʼn kort oorsig, as onbeholpe poging om tóg iets vas te vat:

Gebore op Bonnievale op 16 September 1939, ouers Hans en Kitty Breytenbach (Oubaas en Ounooi), broers Jan, Cloete, Sebastiaan (Basjan), suster Rachel. Verhuis op ouderdom vyf na die plaas Kafferkuilsrivier, distrik Riversdale, en in 1948 na Wellington, waar die familie ʼn winkel en ʼn losieshuis – hierdie huis – tot en met 1970 bedryf.

Matrikuleer in 1957, studeer daarna Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van Kaapstad (Boerneef en Opperman as dosente), asook beeldende kunste aan die Michaelis-kunsskool.

Werk in ʼn boekwinkel, by ʼn uitgewer, ontmoet mense soos Jan Rabie en Marjorie Wallace, Peter Clarke, Ingrid Jonker, Abraham de Vries en Marius Schoon.

Reis in 1960 per skip na Europa, rondom die Middellandse see, gee Engels by ʼn skool in Noorweë.

Begin in Junie 1961 om in Parys te skilder, hoe dan anders?

Ontmoet vir Huâng Liên Ngo, of Yolande, wat ook aan die Sorbonne studeer, hulle trou in 1962 in Londen. Hulle koop ʼn woonstelletjie in Parys, het dit maar skraps. Skilder, raak in die anti-Apartheidsbeweging betrokke.

Chris Barnard kom kuier in Parys, por Breyten oor skryfwerk, stuur twee manuskripte Suid-Afrika toe. Dit word in 1964 as Die ysterkoei moet sweet en Katastrofes gepubliseer, albei bekroon met broodnodige kontantpryse.

Nog bundels volg, groot drama rondom sensuur en komitees oor pryse, veral die ontwykende Hertzogprys.

Breyten en Yolande kan Suid-Afrika nie besoek nie weens die Wet op Gemengde Huwelike (1949). ʼn Visum word toegestaan in 1973. Lewer ʼn toespraak: “Ons is ʼn bastervolk met ʼn bastertaal. Ons aard is basterskap. Dis goed en mooi so. Ons moet kompos wees, ontbindend om weer in ander vorme te kan ontbind.” Pandemonium.

Stig terug in Frankryk Okhela, besoek Suid-Afrika in 1975 as Christian Galaska, word gevang en gevonnis, tronk toe, twee jaar in eensame aanhouding. Mag skryf, maar nie skilder nie.

Ounooi sterf in 1978, mag nie die begrafnis bywoon nie, hulle hou die sel se lig aan, kyk deur die loergat.

Publiseer gedigte, pryse oorsee, plaaslik verban.

Op 2 Desember 1982 verbygelaat, terug Frankryk toe, word Franse burger in 1983.

In 1984 kom die Hertzogprys uiteindelik, maar nee dankie. [2]

Besoek Suid-Afrika saam met Yolande in 1986 vir die Rapport-prys.

Speel in die laat-1980s ʼn belangrike rol om gesprekvoering tussen Suid-Afrikaanse opponente aan te help, geskiedkundige ontmoeting by Dakar.

In 1989 weer ʼn gestoei oor visums om Oubaas se begrafnis by te woon.

Belangrike toesprake vanaf 1990, bedank uit die openbare lewe.

Stal in 1993 vir die eerste keer in Suid-Afrika uit.

Kwessies oor taal: “Net omdat die Fascis in ons midde in die water gepis het, beteken nie julle mag nie meer die woord water in die mond neem nie.”

Poetry International in 1994 in Rotterdam, te veel pryse om op te noem volg.

Die toneelstuk Boklied in 1998 by die KKNK, pandemonium.

In die 2000s, klasgee in New York, Kaapstad, voortgesette betrokkenheid by die Goreé-instituut.

Word in die 2000s ʼn rockster, met klankopnames soos Mondmusiek en Lady One.

Wys in 2005 weer ʼn toekenning van die hand, dié keer aan die hand van Pallo Jordan.

In Februarie 2007 word die Breytenbach-sentrum in Wellington geopen, Yolande stal van haar werk uit.

Sedertdien nuwe digbundels, essays, versamelbundels, pryse, al gaan hy net sy gedigte aan ʼn paar vriende wys. [3]

Dat die Breytenbach-sentrum hier in Wellington ʼn kunsgalery het, is dus nie om dowe neute nie. Ek het twee jaar gelede by die Johannesburgse Kunsbeurs in Sandton ʼn plesierige oomblik beleef, toe ek William Kentridge stip na ʼn akrielskildery van Breyten Breytenbach sien staar het. Ek wou ʼn foto met my selfoon neem, maar ek is bly dat ek daarteen besluit het – jy respekteer ander mense se tweegesprekke met kunswerke. Is dit effe banaal om die oomblik dan in woorde te beskryf? Ek hoop so. As Kentridge na ʼn kunswerk kyk, kyk hy stip – hy staan terug, sit dan sy neus amper teenaan die werk, bestudeer die tegniek. Sy gesigsuitdrukking verraai nie wat hy dink of voel nie.

Met Breytenbach se eerste kunsuitstalling in Suid Afrika is ʼn pragtige bundel, Painting the Eye, met afdrukke van skilderye en opstelle oor Breytenbach se kuns gepubliseer. In sy opstel gebruik John Miles die beeld van ʼn blinde bergklimmer uit ʼn Breytenbach gedig om oor sy kuns te skryf. Hoe kan ʼn blinde mens dan ʼn landskap waardeer? Miles skryf oor hoe Breytenbach in sy kuns probeer wys wat ons nie kan sien nie – die wind, liefde, toeval, verhoudings. As die wind jou hoed van jou kop af waai, gryp jy die hoed, nie die wind nie. Hoe skilder jy dít wat ons nie kan sien nie? Hoe skryf jy oor dít wat ons nie kan sê nie. Jy skilder daaroor, jy skryf daaroor. John Miles kom tot die gevolgtrekking: “Dit alles word geldig gemaak op die utopie van die papier en die doek. Utopie: die nie-plek, die groot ontstellende leegte. Want daar is niks buiten die bewussyn nie en die bewussyn is niks.” [4]

In dieselfde bundel skryf Breytenbach oor die kunsmaakproses as anargie: “Only anarchy can save us from mayhem. Our innocence was to believe in the kindness of the human spirit and the perfectibility of the human intellect. The anarchy I’m proposing has to do with the unremitting questioning of all shapes and exercises of power. The human condition, as far as I’m concerned, ought to be that self-incendiary moment of uprising and derision in the no-time void. You have to work through the layering of painting to attain the nakedness of non-being. Along the way the I must be ceaselessly invented, if only to have a (disintegrating) observation post.” [5] Ek dink hierdie aanhaling praat oor kuns, maar ook oor ʼn politieke verbeelding. Is dit waaraan Kentridge staan en dink het? Jy vat Breytenbach se kuns nie maklik vas nie.

Tóg is hierdie ontwykende Breytenbach ook lyflik. Hy’s gebore en soos almal van ons het hy met sy geboorte reeds begin sterf. As hy skryf oor toe hy op 16 September 1939 op Bonnievale uit sy ma se skoot gebeur het, was die verderf reeds in sy pa se saad. Sy heel eerste gedigte gaan oor doodgaan – ons weet die dood begin by die voete – en sy heel laaste gedigte, oor so paar dekades, sal steeds oor die dood gaan. Hy moet sy vyandige voete paai, skryf Breyten, “want ek moet nog leer om te sterf/ want ek moet nog besluit omtrent die wyse waarop”. [6]

Telkens bewonder ek hierdie sterwende Breytenbach wat so met sy vyandige voete kan dans, wat so soepel beweeg. Ek onthou hoe Breyten en Bibi Slippers by die Dansende Digters-fees kon dans, Ko Un wat al Koreaans om hulle draai. Is daardie gedigte oor die dood ʼn tipe portret van Dorian Greyten Greytenbach? Nee, ek dink dit het meer met die dissipline van joga te doen. Om immers vir die dood reg te maak, is juis om te lewe.

As Breytenbach oor die middelwêreld skryf – daardie wêreld van nie-burgers, diegene sonder staat, vlugtelinge, kunstenaars wat deur hul eie mense onteien is – verwys hy na Hannah Arendt se beskrywing van Heimatlosen en Jacques Derrida wat beskryf hoe die wêreld se gasvryheid teenoor vreemdelinge taan. [7] Ontheemdes as kunstenaars, as reisigers, as mense wat aansukkel sonder visums en ander papiere. Juis uit daardie vlietende wêreld kom betekenis, nuwe vorme van bestaan en begrip – ʼn kunstenaarsverbeelding, maar ook ʼn politieke verbeelding.

Breytenbach is Parys, waar hy skilder, hy’s Vietnam, van waar hy liefde vind en voorvadergrafte besoek, hy’s New York, waar hy in kreatiewe skryfkuns klas gee, hy’s Goreé Eiland, waar hy help om kerkers en kettings in ontmoeting en verbeelding te omvorm, hy’s Spanje, waar, vermoed ek, hy werklik tuis voel as sy buurman hom uiteindelik nooi om uit sy eie vaatjie wyn te drink, maar ook ʼn plek is waar taal en identiteit so onverbiddelik aan die vorm van die nasiestaat beur soos hier ter plaatse, sodat mens daaraan herinner word dat ʼn tuiskoms altyd tentatief is.

Tog sukkel ek met die idee van Breyten Breytenbach as ʼn ligvoetige kosmopoliet, iemand wat van nêrens vandaan kom nie en daarom orals tuis kan wees. Ek beleef hom as ʼn Bolander – jy hoor dit in hoe hy praat, jy sien dit in hoe hy lyk – niemand kan die Boland in Breyten mis hoor of mis kyk nie. Dis in sy brei, dis in hoe hy beweeg, dis in sy wynglas. Telkens is ek jaloers op daardie tipe behoort aan ʼn plek met ʼn diep geskiedenis – ewenwel een van baasskap en slawerny, maar ook een van ʼn wedersydse verstaan en verstandhouding, gevorm deur berge en plase waar die sakrament van brood en wyn in die seisoenale ritme van winterreën verbou word. Dis ʼn stuk Mediterreense beskawing wat die noorde van Afrika, die suide van Europa en die weste van Asië hier in die suide van Afrika oorvertel. Daardie klimaat, daardie boustyl, daardie handelsroetige hibriditeit van menswees, is ég Boland. My indruk van Breytenbach is dat hy so nomadies kan wees júis omdat sy menswees so diep in die Boland lê.

Dis net dat die see hier rond so anders as die Middellandse See is, soos Breytenbach in “Septembersee”, ʼn gedig oor exile, skryf: “onthou jy hoe witmaan-hoë branders/ flink agtermekaar/ soos muilspanne op ʼn skou/ af kon donder op die Strand se sand …” Dit teenoor die exile see, die een aan die Italiaanse kus, “ʼn ander, platter see, ʼn see sonder tornyne, ʼn see sonder skop” waar ʼn vissersboot “oor die einder kraal […] ʼn druppel aan die wimper van ʼn groen oog”. [8]

Om een van die belangrikste digters uit die vlietende wêreld effe aan te pas: ʼn Mens sou seker kon sê dat die Boland aan Breyten ʼn wonderlike reis geskenk het, sonder die Boland se helder berge sou hy nooit vertrek het nie, ook dat die Boland nou niks meer oor het om aan Breyten terug te gee nie. Om te kan vertrek, moet jy behoort. Deur te vertrek, behoort jy egter aan baie plekke – elk met ooreenkomste, maar ook ʼn eiesoortigheid wat die verbeelding op hol neem – ʼn wêreld met losieshuise, of dit nou Wellington of Ithaka is.

Laat ek dan afsluit met ʼn verwysing na ʼn gedig oor jeug en oudword, daardie gedig as vorm van berou, die een oor die “babelaasoggende” waar Breytenbach skryf oor toe hy en sy vriend “uit kon stap met ge-oliede koppe en lywe met nuwe krake in iedere sit en lit.” Waar hy skryf oor ’n “bliksemse son” wat “naaldskerp ’n wit doek aan die aarde probeer stik”:

om met spesiale lippe ’n eerste

bewerige koppie koffie af te sluk –

destyds, tjom, toe ons nog jonk genoeg was

om ons dronk vás te kon vát! [9]

Notas

[1] Uit die bundel Huis van die dowe (1967)

[2] Breytenbach het die prys van die hand gewys, omdat hy nie ʼn prys van die Akademie wou ontvang terwyl Nelson Mandela in die tronk was nie. Toe die Hertzogprys vir poësie veel later weer aan hom toegeken is, het Mandela hom persoonlik gebel om hom te oortuig om die prys in ontvangs te neem. Sien ook Francis Galloway se hoofstuk hieroor in breyten breytenbach: woordenaar woordnar (2019, Protea), hoofstuk 9.

[3] Hierdie kort oorsig saamgestel uit LitNet se biografie van Breytenbach, asook Francis Galloway se Breyten Breytenbach as openbare figuur (1990, HAUM-Literêr) en haar meer onlangse hoofstuk in breyten breytenbach: woordenaar woordnar (2019, Protea), hoofstuk 8.

[4] John Miles, “Ons reis deur die landskap, die groot-groot nie-plek.” Painting the Eye (1993, David Philip), pp. 51-52.

[5] Breyten Breytenbach, “The first hand-story (working notes).” Painting the Eye (1993, David Philip), p. 70-72.

[6] “Die dood begin by die voete” en “geb. 16 Sept. 1939, Bonnievale” uit Die ysterkoei moet sweet (1964).

[7] Sien Breyten Breytenbach, Notes from the middle world (2009, Haymarket Books), pp. 138-139.

[8] Uit die bundel Kouevuur (1969).

[9] Uit nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde (1993).