Oh wide and sad land: Adam Small vertaal N.P. van Wyk Louw
(Praatjie gehou by die Adam Small-fees op Pniel, 24 Februarie 2017)
In 1975 verskyn Adam Small se vertalings van ’n keuse uit N.P. van Wyk Louw se gedigte as Oh wide and sad land. Dit is nog steeds die omvattendste versameling gepubliseerde vertalings uit Louw se oeuvre. In 1962 het Afrikaans Poems with English Translations, saamgestel deur A.P. Grové en C.J.D. Harvey, die lig gesien. Daarin is 15 gedigte van N.P. van Wyk Louw opgeneem, vertaal deur vier vertalers. In Small se bloemlesing staan 47 verse, met 12 gedigte uit Tristia – Louw se laaste bundel wat nie in Grové en Harvey se bloemlesing kon figureer nie, aangesien dit in dieselfde jaar – 1962 – verskyn het.
In sy voorwoord tot dié tweetalige bundel verklaar Small dat sy doel met die vertalings is om egte kulturele kommunikasie tussen die Afrikaanse en Engelse mense van die land te bevorder: “This book is intended to be more than merely a book of Afrikaans verse in translation. It wishes more than anything else to be a contribution towards alleviating what I consider to be one of the outstanding maladies of our South African condition: a lack of truly cultural – I stress truly cultural – communication between English and Afrikaans in the country.”
Hy wil die “breuk” wat daar tussen dié twee taalgroepe bestaan, probeer heel. Verder moet sy vertalings ook getuig van sy groot bewondering vir die digter-filosoof Louw: “… an introduction to Van Wyk Louw is an introduction to the noblest spirit of Afrikaans.”
In ’n kolofon agterin die boek word hierdie doelstelling deur die finansiële borg van die bundel bevestig: “As huldeblyk aan die Afrikaanse Kultuur en een van haar grootste seuns N.P. van Wyk Louw en om agting en toegeneentheid tussen Die Engelse en Afrikaanse Erfenisse te versterk, word hierdie boek opgedra deur sy borg Mobil-Olie Suidelike Afrika (Edms) Bpk.”
Dit is insiggewend dat die klem sowel deur Small as die borg gelê word op die erkenning van Afrikaans as ’n taal met hoë kulturele funksies. Die graad van gesofistikeerdheid wat die Afrikaanse digkuns bereik het, skryf Small uitsluitlik en ongenuanseerd toe aan Louw se teenwoordigheid in die Afrikaanse kultuurlewe sedert die 1930’s: “This probing mind fashioned Afrikaans into a language of expression so fine, that its poetry can now stand with the highest achievements of the human spirit in Time.” Dan beweer hy nogal stellig dat as Louw in ’n groter wêreldtaal geskryf het, hy ongetwyfeld die Nobel Prys sou gekry het.
Small erken verder in sy voorwoord dat Louw ’n Afrikaner-nasionalis was, hoewel ’n verdraagsame en liberale een sonder vooropgestelde, vaste idees – ’n filosofiese nasionalis wat probeer om “met ’n skoon oog” na die wêreld en die menslike bestaan te kyk.
Agterin die bundel staan daar as ’n nawoord Small se essay “Towards Cultural Understanding”. Hy begin deur te sê daar bestaan’n groot misverstand in die veelrassige en multikulturele Suid-Afrika dat kultuur ’n beperkende faktor is wat mense binne die vaste grense van ’n bepaalde volk vaskeer. Hierdie siening van kultuur skei mense van mekaar, in plaas daarvan dat dit as ’n kommunikasiemiddel tussen groepe dien. Dit bevorder nie begrip nie, maar misverstand.
Dit was die jaar 1975. Die volgende jaar sou skoliere Soweto en die res van die land aan die brand steek uit verset teen Afrikaans as taal van onderrig in swart en bruin skole. Dit lyk asof Small ’n voorgevoel daaroor gehad het, want hy sê: “… the future of human relations in our country culturally lies with our youth, and it is therefore necessary that the concept of culture be brought home to them as one oriented towards the understanding of men by men, rather than towards human misunderstanding.” Daar moet begrip, verdraagsaamheid en meegevoel tussen mense wees “… so that the country will not explode in our faces.” Dit was toe ongelukkig presies wat gebeur het.
En, gaan Small voort, vir die eerste keer word daar buite intellektuele en literêre kringe aandag gegee aan Van Wyk Louw se kultuurfilosofiese denke. Die verligte Afrikaners begin naamlik kennis neem van hom: “… this taking to Van Wyk Louw, this hesitating acknowledgement of the man, implies the promise of an opening up of the attitudes of the Afrikaner, a promise of accomodation, in this world, of things he could not accommodate before, of things he irrationally feared.”
Die essensie van Louw se kulturele denke is dat dit verskillende mense en volke bind eerder as verdeel, omdat die hoër uitings daarvan – soos in die kunste – soveel bevat wat ons onderling kan verryk. ’n Haastige toeris stel net belang in die tipiese, onderskeidende kenmerke van ’n ander kultuur; die ware kultuurmens sien raak wat algemeen-menslik is. Nie die tulpe nie, maar Rembrandt verteenwoordig vir Louw die Nederlandse kultuur. Rembrandt, wat in ’n spesifieke tyd en plek geleef en gewerk het, spreek universeel tot mense van ander tye en plekke.
Small voeg hieraan toe dat, hoewel ’n mens in ’n kultuur gebore word, jy nie met kultuur in die wêreld kom nie. Dit is iets wat verwerf moet word: “Becoming cultured is a matter of communication all the time, with the past, with the present, with what is near, with what is far away. The idea that one’s culture is exclusive is being denied all the time in the process of one’s becoming cultured … There is nothing quite so ‘mixed’ as one’s culture, so ‘coloured’, so ‘inter-racial’ or ‘multi-racial’!”
Een van die slagbome om ’n ander kultuur te leer ken, is uiteraard die taal waarin daardie kultuur uitgeleef word. En met die vertaling van Louw se gedigte bied Small aan almal wat Engels magtig is toegang tot die hoogste literêre uiting van die Afrikaner en tot die denke van een van sy grootste intellektuele.
Ek gebruik met opset die woord “Afrikaner” en nie Afrikaanssprekende nie, omdat Small hom in 1975 klaarblyklik nog met die Afrikaner geïdentifiseer het. Hy sluit sy opstel af deur te sê dat Van Wyk Louw se “vyande” in die Afrikanerdom die denkfout maak dat hulle hul identiteit deur middel van isolasie moet bewaar. Daarmee het hy sekerlik ook bedoel: deur die uitsluiting van die bruin Afrikaanssprekende.
Small het sy identifisering met die Afrikaner reeds in 1961 uitgespel in sy bundel politieke opstelle Die eerste steen? Dié essays is opgedra “aan my mense, die Afrikaners”, en daarin maak hy beswaar teen die sosiale, politieke en kerklike verwerping van bruin mense deur wit Afrikaners. In die opstelle spreek hy sy liefdelose “Afrikanerbroer” aan.
Hy haal N.P. van Wyk Louw se opstel “Volkskritiek” (uit Lojale verset, 1939) volledig aan en wys op die relevansie daarvan vir 1961, hoewel dit reeds in 1938 geskryf is. Hy beskou Louw as “die beste deel van ons gewete”, en tog wil die politici en kerkleiers nie na hom luister nie.
Van Wyk Louw het reeds in 1960 in sy voorwoord tot D.P. Botha se opspraakwekkende boek oor die sosio-politieke posisie van die bruin mense in Suid-Afrika, Die opkoms van ons derde stand, gepraat van “my volk, Blank en Bruin”. Die benaming “bruin Afrikaners” is ook daardie tyd in ’n wyer kring gebruik, hoewel die Afrikaner-politici nie daarvan gehou het nie.
Small het later, uit frustrasie en verbittering, nie meer na homself as ’n Afrikaner verwys nie, maar die neutrale term “Afrikaanses” geskep vir alle Afrikaanssprekendes. Sy bewondering vir Van Wyk Louw het tot aan die einde van Small se lewe voortgeduur. Die titelgedg van sy laaste digbundel – Klawerjas van 2013 – is aan Louw opgedra.
In 1975 het hy egter nog die hoop gekoester dat die Afrikaanse bruin mens deur die Afrikaner aanvaar en omarm sal word. Dit verklaar sy idiosinkratiese vertaling van ‘n vroeë Louw-volksversie. Ek bedoel “Rooidag” uit sy debuutbundel Alleenspraak van 1935:
Rooidag, rooidag,
wat bring jy?
Ek weet nie waarom
voel ek so bly;
my hart die klop,
en dit voel vir my,
sowaar, sowaar,
vandag kom hy.
Dit is die naïef-optimistiese liedjie van ’n verliefde meisie wat graag glo dat haar minnaar daardie dag gaan opdaag. Small herskryf die slotreël egter om ’n politieke betekenis daaraan te gee. Hierdie interpretasie het ek uit Small se eie mond gehoor toe hy die studente van die Afrikaanse Studiekring (ASK) in 1975 by die Universiteit van Stellenbosch oor Oh wide and sad land toegespreek het. Hier is sy vertaling:
What do you bring
oh dawn light red
I don’t know why
I am so glad
My heart is throbbing
as if to say
truly, oh truly
it comes today.
“(I)t comes today” dui op die koms van die bevryding, die dagbreek van die nuwe demokratiese bedeling in Suid-Afrika. En daarmee saam uiteraard die aanvaarding deur wit Afrikaners van hul bruin taalgenote. (Gun my ’n terloopse, oneerbiedige opmerking oor die rymwoorde “red” / “glad” in die eerste strofe. Dit rym slegs wanneer “glad” op sy Kaaps uitgespreek word as “gled”.)
Van Wyk Louw publiseer byna dertig jaar later in Tristia, ’n kwatryn as teenhanger van hierdie hoopvolle liedjie. Daarin is ’n radelose man aan die woord oor sy geliefde wat nooit weer haar verskyning sal maak nie:
Sy sal noooit kom nie. Moenie luister.
Moenie wag. Moet niks verwag nie.
Leer die verwagting af. Leer die wág af.
Leer áf om te luister. Leer af.
En weer verander Adam Small die persoonlike voornaamwoord na “it”.
It will never come. Don’t listen
Don’t wait. Expect nothing
Unlearn expectation. Unlearn to wait
Unlearn to listen. Unlearn
Beteken dit dat Small in 1975 reeds gewanhoop het – ondanks sy optimisme in “Rooidag” – oor die aanbreek van ’n nuwe politieke bestel in Suid-Afrika? Dit lyk so.
Ten slotte het dit tyd geword dat ek iets sê oor die aard van Small se vertalings. Dit kan die maklikste gedoen word aan die hand van ’n vergelyking tussen Small se weergawe van “O wye en droewe land” (die titelgedig van sy bloemlesing) en dié van Guy Butler uit Afrikaans Poems with English Translations. Ek haal aanvanklik net die eerste strofe aan van hierdie manjifieke klaagsang uit Louw se koorspel oor die Voortrekkers, Die dieper reg van 1938:
O wye en droewe land, alleen
onder die groot suidersterre.
Sal nooit ’n hoë blydskap kom
deur jou stil droefenis?
Jy ken die pyn en eensaam lye
van onbewuste enkelinge,
die verre sterwe op die veld,
die klein begrafenis.
Small se vertaling klink so:
Oh wide and sad land, alone
under the mighty southern stars
will never a happiness break through
your silent sadness
You know the pain and lonesome suffering
of ordinary men each on his own
the unreported dying on the veld
the small man’s burial.
En hier is Butler:
O wide and woeful land, alone
under the great southern stars,
will never an intense joy disturb
your calm unmoving grief?
You know the lone souls, unaware
of their own suffering and pain,
the far-off death upon the veld,
the burial small and brief.
Wat onmiddellik opval, is die meer ontspanne, alledaagse taalgebruik by Small: “sad” i.p.v. “woeful”; “happiness” i.p.v. “intense joy”; “silent sadness” i.p.v. “calm unmoving grief”; “ordinary men” i.p.v “lone souls”. Butler se vertaling is getrouer aan die gedrae en hoë literêre register van Louw se taalgebruik: “droewe”, “hoë blydskap”, “stil droefenis”, “eensaam lye”, “onbewuste enkelinge”.
“O wide and woeful land” verskaf ook ’n beter ekwivalent vir Louw se welluidende eerste reël, “O wye en droewe land”, deurdat die w-alliterasie gehandhaaf word. Verder behou Butler die rym in die slotreël – iets wat Small ignoreer. Stilisties beweeg Butler dus veel nader aan die oorspronklike teks, maar Small slaag wel daarin om met sy eenvoudiger taalgebruik die gees en die emosie van Louw se gedig oor te dra. Dit gaan immers oor onbenullige mensies wat wegraak in ’n uitgestrekte, leë landskap.
Persoonlike verkies ek Small se ingetoënheid bo Butler se soms bombastiese verwoording. Die derde strofe illustreer wat ek bedoel:
Sal nooit ’n magtige skoonheid kom
oor jou soos die haelwit somerwolk
wat uitbloei oor jou donker berge,
en nooit in jou ’n daad geskied
wat opklink oor die aarde en
die jare in hul onmag terge.
Ek haal Butler eerste aan:
Will never a mighty beauty come
like hail-white thunderheads that bloom
above your mountain’s darkest stance,
and never a deed occur in you
to echo over earth, and taunt
Time with its impotence?
En om die kroon te span op daardie “mountain’s darkest stance” en “Time with its impotence” word “Time” sowaar met ’n hoofletter geskryf! Dan luister ek veel liewer na Small se soberder Engels:
Will never a great beauty
come upon you like the hail-white summer-cloud
that flowers forth from your dark mountains
and never a deed occur in you
to reach across the world
taunting time’s helplessness.
Die volledige opdrag by die titelgedig in Small se Klawerjas lui so: Opgedra, postuum, aan N.P. van Wyk Louw, skrywer van “Die beiteltjie”, een van die grootste verse wat ek nog gelees het. Small het inderdaad ook “Die beiteltjie” in Oh wide and sad land vertaal. Hy slaag daarin om die bedrieglike eenvoud van Louw se diepsinnige vers oortuigend weer te gee. Ek haal net die eerste strofe aan en laat Small se vertaling daarop volg:
Ek kry ’n klein klein beiteltjie,
ek tik hom en hy klink;
toe slyp ek en ek slyp hom
totdat hy klink en blink.
I take a tiny chisel
I try it for its ring
I whet it and I whet it
for it to ring and sing.
In vergelyk met Small se tikkende klanke en trippelende versgang val C.J.D. Harvey se vertaling in Afrikaans Poems with English Translations nogal swaar op die oor – selfs al gebruik Small en Harvey dieselfde werkwoorde in rymposisie:
I take a chisel, very small,
I tap it and it rings;
I sharpen it and sharpen it
until it shines and sings.
Adam Small se vertaling van N.P. van Wyk Louw se verse het tot dusver heeltemal te min aandag gekry. Ek hoop dat hierdie praatjie nuwe belangstelling sal wek vir ’n projek waarvan Small in sy voorwoord tot Oh wide and sad land gesê het: “I consider (it) to be outstandingly important in my own literary career.”
Bronne
Botha, D.P. 1960. Die opkoms van ons derde stand. Met ’n voorwoord deur N.P. van Wyk Louw. Kaapstad: Human & Rousseau.
Grové, A.P. and Harvey, C.J.D. (eds). 1962. Afrikaans Poems with English Translations. Cape Town: Oxford University Press.
Louw, N.P. van Wyk. 1975. Oh wide and sad land. Afikaans Poetry of N.P. van Wyk Louw in English translation by Adam Small. Cape Town: Maskew Miller.
Olivier, Fanie. 2016. Adam Small (1936- ). In: Van Coller, H.P. (red.). Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 3. Tweede uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.
Small, Adam. 1961. Die eerste steen? Kaapstad: HAUM.
Small, Adam. 2013. Klawerjas. Kaapstad: Tafelberg.
- Daniel Hugo (gepubliseer in: Hugo, Daniel. 2018. Vers & Kapittel. Artikels, rubrieke en naskrifte oor die digkuns. Kraal Uitgewers)
